Zró nicowanie regionalnej poda y surowców wytwarzanych ze zwiêz³ych kopalin skalnych w województwach Polski po³udniowej

Zeszyty Naukowe Instytutu Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ Polskiej Akademii Nauk nr 80, rok 2011 Krzysztof GALOS*, Anna BURKOWICZ**, Katarzyna GUZIK**, Jaros³aw SZLUGAJ** Zró nicowanie regionalnej poda y surowców wytwarzanych ze zwiêz³ych kopalin skalnych w województwach Polski po³udniowej Streszczenie: Województwa Polski po³udniowej dolnoœl¹skie, opolskie, œl¹skie, ma³opolskie i podkarpackie s¹ czêœci¹ kraju o bardzo wysokim poziomie eksploatacji z³ó podstawowych zwiêz³ych kopalin skalnych, udokumentowanych jako z³o a kamieni budowlanych i drogowych oraz wapieni i dolomitów przemys³owych. Jest to zwi¹zane z budow¹ geologiczn¹ tego obszaru, a tak e z du ymi tradycjami w produkcji kruszyw ³amanych, kamienia budowlanego, kamienia wapiennego i dolomitowego, cementu i wapna. W niniejszej pracy podjêto próbê analizy regionalnej poda y surowców produkowanych z tych kopalin w odniesieniu do zapotrzebowania na nie ze strony lokalnego budownictwa i innych dziedzin gospodarki. Wskazano województwa o wyraÿnej nadwy ce poda y kruszyw ³amanych nad regionalnym popytem (dolnoœl¹skie, ma³opolskie, opolskie) oraz województwa wykazuj¹ce niewielki deficyt w tym zakresie (œl¹skie, podkarpackie). Zwrócono uwagê na znaczenie produkcji kruszyw ³amanych, kamieni budowlanych, cementu, wapna i dolomitów przemys³owych na omawianym obszarze tak e dla innych regionów Polski, pozbawionych Ÿróde³ do produkcji tych surowców. S³owa kluczowe: rynki regionalne, kruszywa ³amane, kamieñ budowlany, wapienie przemys³owe, dolomity przemys³owe Diversity of regional supply of raw materials produced from compact rock minerals in voivodeships of southern Poland Abstract: Voivodeships of southern Poland Dolnoœl¹skie, Opolskie, Œl¹skie, Ma³opolskie and Podkarpackie voivodeship- are this part of the country, where intensive extraction deposits of the main compact rock minerals recognized as deposits of dimension and crushed stone, industrial limestone or industrial dolomite is developed. The main reasons are geological setting of this part of Poland, as well as long tradition of production of crushed aggregates, dimension stone, limestone and dolomite rock, cement and lime. The paper is a trial of analysis of regional supply of raw materials made of these rocks, in comparison to local demand of construction * Dr in., ** Mgr in., Pracownia Polityki Surowcowej, Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; e-mail: kgalos@min-pan.krakow.pl 5

and industry. Voivodeships with visible surplus of crushed aggregates supply over regional demand (Dolnoœl¹skie, Ma³opolskie, Opolskie) and with some deficit in crushed aggregates (Œl¹skie, Podkarpackie), were indicated. It was noticed, that production of crushed aggregates, dimension stone, cement, lime and industrial dolomite in the area of southern Poland is crucial also for other regions of Poland, where there is a lack of sources for such production. Key words: regional markets, crushed aggregates, dimension stone, industrial limestone, industrial dolomite Wprowadzenie Województwa Polski po³udniowej dolnoœl¹skie, opolskie, œl¹skie, ma³opolskie i podkarpackie s¹ obszarem kraju najbardziej zasobnym w z³o a podstawowych zwiêz³ych kopalin skalnych, udokumentowanych jako z³o a kamieni budowlanych i drogowych oraz wapieni i dolomitów przemys³owych. Jest to niew¹tpliwie zwi¹zane ze zró nicowan¹ budow¹ geologiczn¹ tego obszaru, a tak e du ymi tradycjami w pozyskiwaniu ró nego rodzaju kopalin skalnych i wytwarzanych z nich wyrobów m.in. kruszyw ³amanych, kamienia budowlanego, kamienia wapiennego i dolomitowego, cementu i wapna. W niniejszej pracy podjêto próbê analizy regionalnej poda y surowców produkowanych z tych kopalin w odniesieniu do zapotrzebowania na nie ze strony lokalnego budownictwa (drogowego, mieszkaniowego itd.) i innych dziedzin gospodarki. W wiêkszej czêœci s¹ one a w szczególnoœci kruszywa ³amane u ytkowane w stosunkowo niewielkiej odleg³oœci od miejsca wytworzenia, w obrêbie powiatu lub województwa. Warunkiem jest wystêpowanie w danym regionie odpowiednio bogatej i dostêpnej do eksploatacji bazy zasobowej w³aœciwej jakoœci kopalin. Jej niedostateczny poziom, np. w zakresie wybranych rodzajów kruszyw, mo e skutkowaæ koniecznoœci¹ ich sprowadzania z innych regionów kraju. Z drugiej strony znacz¹ca baza zasobowa omawianych kopalin w po³udniowej czêœci Polski jest czêsto decyduj¹c¹ przes³ank¹ do rozwoju dostaw surowców wytwarzanych na ich bazie (np. kruszyw ³amanych, cementu, wapna) do województw nie posiadaj¹cych wystarczaj¹cych zasobów kopalin do rozwoju ich produkcji. 1. Województwo dolnoœl¹skie W województwie dolnoœl¹skim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 5,2 mld t w ponad 260 z³o ach (Bilans Zasobów... 2009). Z³o a zwi¹zane s¹ g³ównie z granitami masywów Strzegomia, Strzelina i Karkonoszy, melafirami i diabazami Niecki Œródsudeckiej, trzeciorzêdowymi formacjami bazaltowymi m.in. w rejonie Zgorzelca, Lubania, Z³otoryji i Jawora, marmurami pasma Krowiarek, kredowymi piaskowcami ciosowymi w rejonie Radkowa i Boles³awca oraz triasowymi wapieniami w rejonie Boles³awca (Nieæ 2007). Najwiêksze zasoby zwiêz³ych kopalin skalnych w województwie dolnoœl¹skim dotycz¹ granitów i ska³ pokrewnych (ok. 1665 mln t), melafirów i porfirów (ok. 1002 mln t), bazaltów (ok. 585 mln t), marmurów (ok. 427 mln t) i wapieni (ok. 350 mln t) (Bilans Zasobów... 2009). W skali ca³ego kraju, wœród kopalin skalnych zwiêz³ych pod wzglêdem iloœciowym najwiêksze i wci¹ rosn¹ce znaczenie ma eksploatacja z³ó kopalin zaliczonych do grupy 6

kamieni budowlanych i drogowych (55% ³¹cznego wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w 2008 r.), przy ograniczonej w ostatnich latach wielkoœci eksploatacji wapieni i margli dla przemys³u cementowego (24% w 2008 r.) oraz wapieni dla przemys³u wapienniczego (17%). Wielkoœæ eksploatacji dolomitów przemys³owych jest stosunkowo niewielka (tab. 1). Choæ wydobycie wapieni i dolomitów przemys³owych pozostaje wci¹ w œcis³ej korelacji z zapotrzebowaniem na te surowce ze strony odbiorców przemys³owych: cementowni, zak³adów wapienniczych czy hut elaza (topnik) i przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych, to daje siê zauwa yæ, e systematycznie roœnie procent wymienionych kopalin wykorzystywanych do produkcji kruszyw ³amanych, co ma wp³yw na regionalne rynki tych kruszyw. W granicach obecnego województwa dolnoœl¹skiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych na pocz¹tku lat dwutysiêcznych spad³o do niespe³na 15 mln t/r. Od roku 2005 notowano skokowy jego wzrost do rekordowego poziomu niemal 26,8 mln t/r. w 2008 r. (tab. 1). Dziêki temu województwo plasowa³o siê na pierwszym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 23 29% z tendencj¹ rosn¹c¹ (tab. 1). Szczególnie istotny jest udzia³ kopalñ województwa dolnoœl¹skiego w ³¹cznym krajowym wydobyciu kopalin zaliczanych do grupy kamieni budowlanych i drogowych (ponad 50%) oraz dolomitów przemys³owych (6 7%). Z drugiej strony w województwie dolnoœl¹skim eksploatuje siê w chwili obecnej tylko jedno z³o e wapieni dla przemys³u cementowego i jedno dla przemys³u wapienniczego. TABELA 1. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w Polsce i w województwie dolnoœl¹skim [tys. t] TABLE 1. Mining output of compact rocks in Poland and in Dolnoœl¹skie voivodeship [kt] ¹czne wydobycie krajowe 60 921 65 227 73 711 88 315 92 618 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 28 704 33 834 36 603 45 534 50 915 ze z³ó dolomitów przemys³owych 2 606 2 781 3 035 3 876 3 292 ze z³ó wapieni i margli dla przemys³u cementowego 17 988 17 379 20 428 23 324 22 301 ze z³ó wapieni dla przemys³u wapienniczego 11 623 11 233 13 645 15 581 16 110 ¹czne wydobycie w województwie dolnoœl¹skim 13 982 17 950 18 301 23 072 26 785 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 13 541 17 587 17 892 22 466 26 158 ze z³ó dolomitów przemys³owych 241 190 213 247 224 ze z³ó wapieni i margli dla przemys³u cementowego 1 0 31 57 9 ze z³ó wapieni dla przemys³u wapienniczego 199 173 165 302 394 Udzia³ województwa dolnoœl¹skiego w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 22,9 27,5 24,8 26,1 28,9 ród³o: Bilans Zasobów... 2009 7

Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie dolnoœl¹skim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna i wynosi³a oko³o 100 (tab. 2). Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest bardzo zró nicowana: od bardzo du ych z wydobyciem rocznym przekraczaj¹cym 1 mln t/r., do bardzo niewielkich kopalñ pozyskuj¹cych kamieñ budowlany w iloœciach zaledwie kilkuset t/r. W 2008 r. w szeœciu kopalniach (Krzeniów, Braszowice, S³upiec-Dêbówka, Graniczna, Grzêdy, Pi³awa Górna) wielkoœæ wydobycia przekracza³a 1 mln t/r, w czternastu mieœci³a siê w przedziale 500 1000 tys. t/r, w piêtnastu w przedziale 200 500 tys. t/r., a w trzynastu w przedziale 100 200 tys. t/r. Ponad po³owa kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r. TABELA 2. Struktura kopalñ eksploatuj¹cych z³o a zwiêz³ych kopalin skalnych w analizowanych województwach w 2008 r. TABLE 2. Structure of mines extracting compact rocks in analyzed voivodeships in 2008 Województwo Kopalnie wed³ug wydobycia rocznego [tys. t/r] <100 100 200 200 500 500 1000 >1000 razem Dolnoœl¹skie 53 1 13 15 14 6 101 Opolskie 2 1 2 2 3 3 12 Œl¹skie 5 1 2 3 3 1 15 Ma³opolskie 15 1 3 5 3 2 28 Podkarpackie 10 1 1 1 12 1 G³ównie producenci kamienia budowlanego ród³o: Bilans gospodarki... 2010 Znaczna czêœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie œwidnickim (ok. 25%), a tak e w powiatach: z¹bkowickim (ok. 12%), wa³brzyskim (ok. 10%), k³odzkim (ok. 10%) oraz z³otoryjskim (ok. 9%). Istotny udzia³ (po 5 7%) maj¹ tak e powiaty: dzier oniowski, strzeliñski, lubañski i jaworski. Wynika to z jednej strony ze znacz¹cej bazy zasobowej w tych obszarach, ale z drugiej strony ze zró nicowanej odleg³oœci do wa nych rynków zbytu dla wytwarzanych na bazie tych ska³ produktów. Potentatami w zakresie produkcji ró nych sortymentów kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim s¹ Kopalnie Surowców Skalnych w Bartnicy (Basalt AG) oraz firmy nale ¹ce do koncernu Strabag (tab. 3). Du e znaczenie maj¹ tak e PGP Bazalt, Lafarge Kruszywa i Colas Kruszywa. Nowymi, du ymi producentami w tym regionie s¹ Olsztyñskie Kopalnie Surowców Mineralnych oraz Dolnoœl¹skie Surowce Skalne. ¹cznie a 16 producentów wykazuje produkcjê powy ej 0,5 mln t/r (tab. 3). Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady z pe³nym ci¹giem technologicznym, dostarczaj¹ce szeroki asortyment kruszyw ³amanych, w tym grysy. Tam gdzie to mo liwe, pozyskiwane s¹ tak e budowlane elementy kamienne, g³ównie z granitów strzegomskich i strzeliñskich oraz z piaskowców ciosowych w rejonie Boles³awca i Radkowa. Dane o produkcji sektora górniczego gromadzone s¹ przez urzêdy statystyczne tylko od firm zatrudniaj¹cych minimum 10 pracowników. Zdecydowana wiêkszoœæ firm eksploatuj¹- 8

TABELA 3. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim TABLE 3. Structure of mining output of compact rocks in Dolnoœl¹skie voivodeship Producent 2004 2006 2008 Rejon produkcji tys. t % tys. t % tys. t % powiat(y) 1 2 3 4 5 6 7 8 Basalt AG (Kopalnie Surowców Skalnych w Bartnicy Sp. z o.o., Bartnica) Strabag Sp. z o.o., Warszawa (Kopalnie Melafiru w Czarnym Borze Sp. z o.o., Czarny Bór; NCC Industri Kruszywa Sp.zo.o.,Wroc³aw) 2 436 17 3 694 20 3 769 15 2 084 15 1 825 10 2 426 9 Wa³brzych, K³odzko Kamienna G., Wa³brzych, Œwidnica, Lwówek Œl. PGP Bazalt S.A., Wilków 1 541 11 1 664 9 1 922 7 Z³otoryja LafargeKruszywaSp.zo.o., Warszawa ColasKruszywaSp.zo.o., Palêdzie Olsztyñskie Kopalnie Surowców Mineralnych, Olsztyn 1 234 9 1 613 9 1 843 7 466 3 839 5 1 374 5 139 1 411 2 1 458 5 Legnica, Zgorzelec, K³odzko Z³otoryja, Jawor, Œwidnica Œwidnica, Z¹bkowice Œl., Strzelin u ycka Kopalnia Bazaltu Ksiêginki S.A., Lubañ Dolnoœl¹skie Surowce Skalne S.A., Warszawa Tarmac Polska Sp. z o.o., Wroc³aw Kruszywa Strzelin Sp. z o.o., Strzelin 1 073 8 748 4 1 323 5 Lubañ 1 247 5 Dzier oniów 362 2 866 5 1 104 4 Œwidnica 30 0 91 0 725 3 Strzelin Sjenit S.A., Gumin 382 3 590 3 722 3 Dzier oniów Kopalnie Surowców Skalnych S.A.w Z³otoryi Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych we Wroc³awiu Sp. z o.o., Wroc³aw 338 2 419 2 590 2 Jawor 180 1 705 4 542 2 Wroc³aw PRI Bazalt, Rêbiszów 449 2 492 2 Lwówek Œl. GildeSp.zo.o.,Wieœnica 10 0 548 2 Œwidnica Kambud Kamienna Góra 299 2 281 2 497 2 Kamienna Góra Mota Engil Kruszywa S.A., Kraków 115 1 153 1 328 1 Strzelin 9

TABELA 3. cd. TABLE 3. cont. 1 2 3 4 5 6 7 8 Przedsiêbiorstwo Wielobran owe Kopalnia Ogorzelec Sp. z o.o. Mitex S.A. Kopalnia Granitu Go³aszyce Whelans Quarries Polska sp.zo.o.,gorce Uni-Bazalt Sp. z o.o., Dzier oniów Pol-Skal Kopalnia Granitu Sp.zo.o.,Gêsiniec Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych w Legnicy 416 3 452 2 324 1 Kamienna Góra 31 0 7 0 304 1 Œwidnica 87 0 291 1 Wa³brzych 21 0 48 0 271 1 Strzelin, K³odzko 152 1 247 1 Strzelin 221 1 196 1 206 1 Jawor Pozosta³e 2 604 19 3 011 16 4 232 16 Razem województwo 13 982 18 301 26 785 ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010 cych z³o a kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim spe³nia ten warunek. Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim (tab. 4) stanowi 30 35% ³¹cznej krajowej ich produkcji. Jest ona jednak wyraÿnie ni sza ni ³¹czny poziom wydobycia tych kopalin (tab. 1). Wynika to z faktu u ytkowania du ej czêœci granitów, piaskowców oraz czêœci sjenitów i marmurów do produkcji budowlanych elementów kamiennych, marmurów dolomitowych do produkcji m¹czek dolomitowych, a wapieni do produkcji wyrobów wapienniczych. TABELA 4. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim na tle kraju [tys. t] TABLE 4. Production of crushed aggregates in Dolnoœl¹skie voivodeship and its share in domestic production [kt] Produkcja krajowa wed³ug danych oficjalnych 1 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442 Województwo dolnoœl¹skie 8 916 11 608 12 733 15 851 14 704 Udzia³ województwa [%] 30,5 35,1 32,8 34,8 29,7 1 Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy ej 10 pracowników ród³o: GUS 10

G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie dolnoœl¹skim s¹ kruszywa ³amane, do produkcji których wykorzystuje siê zdecydowan¹ wiêkszoœæ eksploatowanych ska³ ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych. Kruszywa te s¹ zu ywane przede wszystkim w budownictwie drogowym i kolejowym. S¹ to g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych, t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Niektóre odmiany grysów stosowane s¹ do produkcji tzw. lastrico. Stosunkowo ograniczone iloœci kruszyw ³amanych (do 10% ich ³¹cznego zu ycia) u ywa siê do produkcji wyrobów betonowych i betonu towarowego. Podobna struktura zu ycia kruszyw ³amanych wystêpuje tak e w województwie dolnoœl¹skim. Wspomniane wczeœniej osi¹gniêcie ³¹cznej produkcji ró nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie na poziomie oko³o 15 mln t/r by³o w du ej mierze rezultatem zauwa alnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych na szczeblu centralnym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 8,6 9,3% (tab. 5), co sytuowa³o to województwo na czwartym miejscu po województwie mazowieckim (20% w 2008 r.), œl¹skim (12%) i wielkopolskim (10%). TABELA 5. Ocena wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim TABLE 5. Estimation of crushed aggregates consumption in Dolnoœl¹skie voivodeship ¹czne krajowe zu ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa dolnoœl¹skiego w krajowym zu yciu kruszyw ³amanych 1 [%] Szacunkowa wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim [mln t] 8,6 8,6 9,3 8,6 9,2 2,6 2,9 3,7 4,1 4,8 1 Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008 G³ówny Urz¹d Statystyczny nie rejestruje w adnej formie wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w uk³adzie wojewódzkim. Przytoczone tu zatem udzia³y poszczególnych województw w wartoœci produkcji budowlano-monta owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego s¹ jednymi z nielicznych wskaÿników pozwalaj¹cych na oszacowanie wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim. Szacuje siê zatem, e wielkoœæ zu ycia tych kruszyw w województwie do 2005 r. nie przekracza³a 3 mln t/r, przy szybkim wzroœcie do niemal 5 mln t w 2008 r. (tab. 5). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w województwie dolnoœl¹skim z szacowanymi wielkoœciami ich zu ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, e bilans popytu i poda y na te surowce w skali województwa jest wysoce niezrównowa ony. Wystêpuj¹ca znaczna nadwy ka poda y w iloœci rzêdu co najmniej 10 mln t/r. jest kierowana na inne rynki regionalne, w tym warszawski, wielkopolski, ³ódzki i górnoœl¹ski, w mniejszym stopniu do innych województw. 11

Niektóre eksploatowane w województwie dolnoœl¹skim zwiêz³e kopaliny skalne s¹ u ytkowane do produkcji surowców znajduj¹cych swe zastosowania przemys³owe, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó. Obecnie eksploatowane s¹ w omawianym województwie: jedno z³o e wapieni dla przemys³u wapienniczego Po³om, jedno z³o e wapieni dla przemys³u cementowego Podgrodzie, oraz jedno z³o e dolomitów przemys³owych Rêdziny. Poza tym do produkcji m¹czek dolomitowych u ytkuje siê marmury dolomitowe z innych z³ó (O³drzychowice-Romanowo, Nowy Waliszów), a do produkcji we³ny mineralnej czêœæ produkcji kamienia bazaltowego, melafirowego, gabrowego czy diabazowego z niektórych kopalñ tych ska³. 2. Województwo opolskie W województwie opolskim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie 1550 mln t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó eksploatowanych wynosz¹ tylko oko³o 908 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o a zwi¹zane s¹ g³ównie z kilkoma odmianami wapieni triasowych oraz margli kredowych (³¹cznie ponad 870 mln t), a mniejsze znaczenie maj¹ bazalty, granity, szarog³azy i marmury (Nieæ 2004). Najwiêksze zasoby wapieni i margli wystêpuj¹ w powiatach opolskim, strzeleckim i krapkowickim. W granicach województwa opolskiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych regularnie mieœci siê w przedziale 8 10 mln t/r, a to g³ównie za spraw¹ eksploatacji wapieni i margli dla przemys³u cementowego i wapienniczego (ok. 8 mln t w 2008 r.). Województwo to plasuje siê dziêki temu na trzecim miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem i dolnoœl¹skiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach przekraczaj¹c 10%, ale z wyraÿn¹ tendencj¹ spadkow¹ (tab. 6). Wielkoœæ czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie opolskim by³a w ostatnich latach bardzo zró nicowana: od ponad 3,5 mln t/r w kopalni wapienia Góra d e, ponad 1 mln t/r w kopalni wapienia Tarnów Opolski i kopalni margla Opole- -Folwark, przez kilka œredniej wielkoœci kopalni bazaltu, wapienia i szarog³azu, po niewielk¹ kopalniê marmuru S³awniowice (tab. 2). TABELA 6. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim [tys. t] TABLE 6. Mining output of compact rocks in Opolskie voivodeship [kt] ¹czne wydobycie w województwie opolskim 8 147 7 619 8 710 9 499 9 522 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 1 398 1 273 1 368 1 407 1 415 ze z³ó wapieni i margli dla przemys³u cementowego 4 014 3 385 3 768 4 016 4 232 ze z³ó wapieni dla przemys³u wapienniczego 2 735 2 961 3 574 4 076 3 875 Udzia³ województwa opolskiego w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 13,4 11,7 11,8 10,8 10,3 ród³o: Bilans zasobów... 2009 12

Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia wapieni i margli oraz zwi¹zanej z tym produkcji cementu i wapna skoncentrowana jest w powiecie krapkowickim (cementownia Góra d e Cement wraz z ZW Góra d e), opolskim (Cementownia Odra) i strzeleckim (Lhoist Opolwap). Z kolei produkcja kruszyw ³amanych, g³ównie na bazie bazaltu, skoncentrowana jest w powiecie opolskim (tab. 7). Mniejsze znaczenie ma produkcja kruszyw szarog³azowych w rejonie G³ubczyc, marginalne produkcja marmurowych elementów budowlanych w zak³adzie w S³awniowicach. Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim ulega znacznym wahaniom, ale generalnie nie przekracza 2 mln t/r. Stanowi to zwykle 3 5% krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 8). TABELA 7. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim TABLE 7. Structure of mining output of compact rocks in Opolskie voivodeship Producent 2004 2006 2008 tys. t % tys. t % tys. t % Rejon produkcji powiat(y) Góra d e Cement S.A., Chorula 4 994 61 5 564 64 6 076 64 Krapkowice, Strzelce Opolskie Lhoist Opolwap S.A., Tarnów Opolski 1 226 15 1 196 14 1 519 16 Strzelce Opolskie, Krapkowice, Opole Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A., Niemodlin 670 8 683 8 775 8 Opole, Prudnik Bazalt-Gracze Sp. o.o., Gracze 675 8 598 7 526 5 Opole Cementownia Odra S.A., Opole 476 6 582 7 512 5 Opole Pozosta³e 106 1 87 1 114 1 Razem województwo 8 147 8 710 9 522 ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010 TABELA 8. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie opolskim na tle kraju [tys. t] TABLE 8. Production of crushed aggregates in Opolskie voivodeship and its share in domestic production [kt] Produkcja krajowa wed³ug danych oficjalnych 1 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442 Województwo opolskie 2 207 1 664 1 382 1 510 1 522 Udzia³ województwa [%] 7,5 5,0 3,6 3,3 3,1 1 Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy ej 10 pracowników ród³o: GUS 13

G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie opolskim s¹ wapienie i margle, wykorzystywane do produkcji cementu i wapna. Wa na jest jednak tak e produkcja kruszyw ³amanych, do czego wykorzystuje siê bazalty i szarog³azy. Wytwarzane s¹ g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych, t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Ograniczone iloœci kruszyw ³amanych u ywa siê do produkcji wyrobów betonowych i betonu towarowego. ¹czna wielkoœæ produkcji ró nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie przekracza 1,5 mln t/r, co i tak przekracza wielkoœæ zapotrzebowania w tym regionie. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta- owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego jest stabilny: oko³o 1,6% (tab. 9), co sytuowa³o to województwo dopiero na piêtnastym miejscu, tylko przed województwem lubuskim. TABELA 9. Ocena wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie opolskim TABLE 9. Estimation of crushed aggregates consumption in Opolskie voivodeship ¹czne krajowe zu ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa opolskiego w krajowym zu yciu kruszyw ³amanych 1 [%] Szacunkowa wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie opolskim [mln t] 1,6 1,6 1,7 1,6 1,6 0,5 0,5 0,7 0,8 0,8 1 Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008 Szacuje siê, e wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w tym województwie wzros³a do oko³o 0,8 mln t w 2008 r. (tab. 9). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w województwie opolskim z szacowanymi wielkoœciami ich zu ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, e bilans popytu i poda y na te surowce w skali województwa jest niezrównowa ony, przy nadwy ce siêgaj¹cej 1 mln t/r, kierowanej g³ównie na rynek górnoœl¹ski. Bardzo powa ne znaczenie w województwie opolskim ma eksploatacja wapieni i margli przemys³owych do produkcji cementu i wapna, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó. Obecnie dla tych celów eksploatowane s¹ w omawianym województwie cztery z³o a wapieni dla przemys³u cementowego i/lub wapienniczego Góra d e, Tarnów Opolski, Strzelce Opolskie i Izbicko II, oraz dwa z³o a margli dla tego przemys³u Opole-Folwark i Odra II, w ³¹cznej iloœci a 8,1 mln t w 2008 r. Poza tym do produkcji we³ny mineralnej wykorzystuje siê czêœæ produkcji kamienia bazaltowego ze z³o a Gracze. 3. Województwo œl¹skie W województwie œl¹skim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie oko³o 2090 mln t, a zasoby przemys³owe z³ó eksploatowanych oko³o 177 mln t 14

(Bilans Zasobów... 2009). Z³o a zwi¹zane s¹ g³ównie z wapieniami wieku jurajskiego przydatnymi dla przemys³u cementowego g³ównie w rejonie Czêstochowy, dolomitami triasowymi i dewoñskimi czêœciowo przydatnymi do produkcji dolomitów przemys³owych g³ównie w rejonie Siewierza, a tak e z piaskowcami w Karpatach w po³udniowej czêœci województwa (Nieæ 2007). W granicach województwa œl¹skiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych regularnie przekracza poziom 5 mln t/r. (tab. 10), co plasuje to województwo na pi¹tym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolnoœl¹skiem, opolskiem i ma³opolskiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 6,1 7,1% (tab. 10). W województwie œl¹skim w chwili obecnej eksploatuje siê ³¹cznie 7 z³ó dolomitów, dwa z³o a wapieni oraz jedno du e i piêæ ma³ych z³ó piaskowców. TABELA 10. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim [tys. t] TABLE 10. Mining output of compact rocks in Œl¹skie voivodeship [kt] ¹czne wydobycie w województwie œl¹skim 4 342 4 466 4 778 5 375 5 751 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 1 662 1 787 1 904 2 367 2 728 ze z³ó dolomitów przemys³owych 1 932 2 014 2 205 2 236 2 366 ze z³ó wapieni i margli dla przemys³u cementowego 748 665 669 772 657 Udzia³ województwa œl¹skiego w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 7,1 6,8 6,5 6,1 6,2 ród³o: Bilans zasobów... 2009 Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie œl¹skim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: oko³o 15. Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest zró nicowana: od najwiêkszej Brudzowice-Siewierz z wydobyciem powy ej 1 mln t/r, przez kilka nieco mniejszych kopalñ dolomitu ko³o Bêdzina, kopalniê wapienia dla cementowni Rudniki, po mniejsze zak³ady kruszyw wapiennych i piaskowcowych (tab. 11), do kilku maleñkich ³omów piaskowca budowlanego w rejonie Brennej (tab. 2). Znaczna czêœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie bêdziñskim (ok. 45%), a tak e w powiatach cieszyñskim (ok. 18%), d¹browskim (ok. 16%) i czêstochowskim (ok. 11%). Wynika to wy³¹cznie z faktu wystêpowania znacz¹cej bazy zasobowej w tych obszarach. Potentatami w zakresie produkcji ró nych sortymentów kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim s¹ Górnicze Zak³ady Dolomitowe w Siewierzu, PPUH Dolomit w Z¹bkowicach Bêdziñskich, Tribak z Siewierza oraz KSS Wis³a (tab. 11). Tylko piêciu producentów wykazuje produkcjê powy ej 0,5 mln t/r. Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady z pe³nym ci¹giem technologicznym, dostarczaj¹ce szeroki asortyment kruszyw ³amanych, w tym grysy. Budowlane elementy kamienne s¹ pozyskiwane na niewielk¹ skalê tylko w ma³ych ³omach piaskowca w Brennej. 15

TABELA 11. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim TABLE 11. Structure of mining output of compact rocks in Œl¹skie voivodeship Producent 2004 2006 2008 tys. t % tys. t % tys. t % Rejon produkcji powiat(y) Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A., Siewierz PPUH Dolomit S.A., D¹browa Górnicza 1 242 29 1 340 28 1 420 25 Bêdzin 690 16 865 18 946 16 D¹browa Górn. Tribak Sp. z o.o., Siewierz 333 8 341 7 712 12 Bêdzin KSS Wis³a S.A., Wis³a 293 7 285 6 706 12 Cieszyn Cemex Polska Sp. z o.o., Warszawa 748 17 669 14 657 11 Czêstochowa Promag Sp. z o.o., elis³awice 308 7 434 9 424 7 Bêdzin Kosbud Sp. z o.o., Bestwina 204 5 249 5 326 6 Cieszyn Dolnak S.A., Imielin 170 4 309 6 278 5 Bieruñsko- -lêdziñski, Mys³owice Pozosta³e 354 8 286 6 282 5 Razem województwo 4 342 4 778 5 751 ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010 Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie œl¹skim systematycznie roœnie, zbli aj¹c siê do 6 mln t/r w 2008 r. Stanowi to niemal 12% krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 12). W województwie œl¹skim, podobnie jak w ca³ej Polsce, zdecydowana wiêkszoœæ sprzedawanych kruszyw ³amanych jest zu ywana w budownictwie drogowym i kolejowym. TABELA 12. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim na tle kraju [tys. t] TABLE 12. Production of crushed aggregates in Œl¹skie voivodeship and its share in domestic production [kt] Produkcja krajowa wed³ug danych oficjalnych 1 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442 Województwo œl¹skie 2 934 3 176 4 478 5 420 5 897 Udzia³ województwa [%] 10,0 9,6 11,5 11,9 11,9 1 Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy ej 10 pracowników ród³o: GUS 16

S¹ to g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, w mniejszej iloœci grysy do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych oraz t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Niewielkie iloœci kruszyw ³amanych u ywa siê tu do produkcji betonu towarowego. Wielkoœæ inwestycji drogowych realizowanych w tym regionie w ostatnich latach wzros³a i wci¹ jest znacz¹ca w skali kraju. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha siê w ostatnich latach w przedziale 10,8 11,8% (tab. 13), co sytuuje to województwo na drugim miejscu w Polsce, po województwie mazowieckim. TABELA 13. Ocena wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim TABLE 13. Estimation of crushed aggregates consumption in Œl¹skie voivodeship ¹czne krajowe zu ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa œl¹skiego w krajowym zu yciu kruszyw ³amanych 1 [%] Szacunkowa wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie œl¹skim [mln t] 10,8 11,0 11,5 11,2 11,8 3,2 3,7 4,5 5,3 6,1 1 Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008 Szacuje siê, e wielkoœæ zu ycia tych kruszyw w województwie wzros³a do oko³o 6,1 mln t w 2008 r. (tab. 13). Bilans popytu i poda y na te surowce w skali województwa jest nieco niezrównowa ony, przy deficycie siêgaj¹cym 1,0 1,5 mln t/r. Potrzeby s¹ zaspokajane g³ównie dostawami z województwa ma³opolskiego, opolskiego i dolnoœl¹skiego. Pewne znaczenie w województwie œl¹skim ma eksploatacja wapieni do produkcji cementu ze z³o a Latosówka-Rudniki, w ca³oœci zu ywanych w pobliskiej cementowni Rudniki firmy Cemex (ponad 600 tys. t w 2008 r.). Znaczenie ma równie eksploatacja z³o a dolomitu przemys³owego Brudzowice. Pozyskiwany dolomit jest w du ej czêœci wykorzystywany do produkcji kamienia dolomitowego przemys³owego, którego Górnicze Zak³ady Dolomitowe w Siewierzu s¹ najwiêkszym w Polsce dostawc¹, choæ ju ponad po³owa wydobycia kierowana jest do produkcji kruszyw ³amanych. 4. Województwo ma³opolskie W województwie ma³opolskim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 1,5 mld t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó eksploatowanych wynosz¹ oko³o 250 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o a zwi¹zane s¹ g³ównie z dewoñskimi dolomitami i karboñskimi wapieniami rejonu Krzeszowic, permskimi ska³ami wulkanicznymi (melafir, diabaz) w tym e rejonie, triasowymi utworami dolomitowymi i wapiennymi w regionie chrzanowskim, jurajskimi wapieniami Jury Krakowsko-Czêstochowskiej oraz rozmaitymi odmianami piaskowców karpackich wieku kredowego i paleogeñskiego (Nieæ 2007). 17

W granicach obecnego województwa ma³opolskiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz- ³ych od lat przekracza³o 5 mln t/r., z chwilowym tylko ograniczeniem w roku 2001. Od roku 2004 zanotowano skokowy jego wzrost do rekordowego poziomu niemal 7,6 mln t/r. w 2008 r. (tab. 14). Dziêki temu województwo znalaz³o siê na czwartym miejscu pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolnoœl¹skiem i opolskiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 8,2 10,5% z tendencj¹ malej¹c¹ (tab. 14). Szczególnie istotny jest udzia³ kopalñ województwa ma³opolskiego w ³¹cznym krajowym wydobyciu kopalin zaliczanych do grupy kamieni budowlanych i drogowych (ok. 11%) oraz wapieni dla przemys³u wapienniczego (ok. 9%). Z drugiej strony w województwie ma³opolskim nie eksploatuje siê w chwili obecnej adnego z³o a wapieni dla przemys³u cementowego i tylko jedno z³o e dolomitu przemys³owego. TABELA 14. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim [tys. t] TABLE 14. Mining output of compact rocks Ma³opolskie voivodeship [kt] ¹czne wydobycie w województwie ma³opolskim 6 395 6 130 6 886 7 446 7 579 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 4 102 4 134 4 818 5 193 5 395 ze z³ó dolomitów przemys³owych 674 577 616 783 701 ze z³ó wapieni dla przemys³u wapienniczego 1 619 1 419 1 452 1 470 1 483 Udzia³ województwa ma³opolskiego w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 10,5 9,4 9,3 8,4 8,2 ród³o: Bilans zasobów... 2009 Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie ma³opolskim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: od 26 do 29 (tab. 2). Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest bardzo zró nicowana: od bardzo du ych z wydobyciem rocznym przekraczaj¹cym 500 tys. t/r., a niekiedy nawet 1 mln t/r., do bardzo niewielkich kopalñ pozyskuj¹cych kamieñ budowlany w iloœciach zaledwie kilkuset t/r. W 2008 r. w dwóch kopalniach (Czatkowice, Zalas) wielkoœæ wydobycia przekracza³a 1 mln t/r, w trzech ( elatowa, Klêczany, Dubie) mieœci³a siê w przedziale 500 1000 tys. t/r, w piêciu w przedziale 200 500 tys. t/r., a w trzech w przedziale 100 200 tys. t/r. Ponad po³owa kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r. Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia zwiêz³ych kopalin skalnych i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie ziemskim krakowskim, a dok³adnie rzecz bior¹c w rejonie Krzeszowic (udzia³ ten wyniós³ w roku 2008 niemal 50%), podczas gdy tylko 20 30% pochodzi z istotnego pod wzglêdem zasobów obszaru karpackiego. Wynika to z jednej strony ze znacz¹cej bazy zasobowej w pó³nocno-zachodniej czêœci województwa i lokalizacji w niej kilku du ych kopalñ, ale z drugiej strony z bliskoœci wa nych rynków zbytu dla wytwarzanych na bazie tych ska³ produktów. Zdecydowanie mniejsze choæ istotne znaczenie ma produkcja kruszyw 18

dolomitowych oraz dolomitów i wapieni przemys³owych w powiecie chrzanowskim (g³ównie zak³ad elatowa), kruszyw piaskowcowych w powiecie nowos¹deckim, wadowickim, limanowskim, myœlenickim i suskim, a tak e kruszyw dolomitowych w powiecie olkuskim (kopalnia Stare Gliny). Potentatami w zakresie produkcji ró nych sortymentów kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim s¹ Kopalnie Porfiru i Diabazu S.A. w Krzeszowicach oraz Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A. w Rudawie (tab. 15). Liczne s¹ w województwie TABELA 15. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim TABLE 15. Structure of mining output of compact rocks in Ma³opolskie voivodeship Producent 2004 2006 2008 tys. t % tys. t % tys. t % Rejon produkcji powiat(y) Kopalnia Wapienia Czatkowice Sp. z o.o., Krzeszowice Kopalnie Porfiru i Diabazu S.A., Krzeszowice 1 907 30 1 845 27 1 561 21 Kraków 1 273 20 1 367 20 1 494 20 Kraków Kopalnie Odkrywkowe Surowców Drogowych S.A., Rudawa 807 13 1 202 17 934 13 Kraków, Nowy S¹cz, Limanowa, Nowy Targ, Myœlenice Kopalnia i Pra alnia Dolomitu elatowa S.A., Chrzanów Kopalnia Surowców Skalnych Klêczany Sp. z o.o., Klêczany 684 11 619 9 758 10 Chrzanów 376 6 500 7 708 9 Nowy S¹cz PPH Dolomit Sp. z o.o., Kraków 254 4 338 5 485 6 Chrzanów Kopalnia Kamienia Osielec Sp.zo.o.,Osielec PRIn -Kruszywa Sp. z o.o., Katowice PPHU Zr¹b Sp. z o.o., Wierchomla Wielka 91 1 168 2 401 5 Sucha Beskidzka 262 4 202 3 379 5 Olkusz 234 4 304 5 341 4 Nowy S¹cz Kamienio³om Barwa³d Sp. z o.o. 149 2 154 2 180 2 Wadowice Kopalnia Wapienia Nielepice Sp.zo.o.,Nielepice 118 2 Kraków Pozosta³e (10 12 kopalñ) 240 3 187 3 338 5 Limanowa, Chrzanów, Miechów, Nowy S¹cz, Wadowice, Myœlenice, Bochnia Razem województwo 6 395 6 886 7 579 ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010 19

ma³opolskim œredniej wielkoœci zak³ady produkcji kruszyw ³amanych, bazuj¹ce g³ównie na piaskowcach (tab. 15). Czêœæ z nich, zw³aszcza te mniejsze, nie posiadaj¹ pe³nego ci¹gu przeróbczego, dostarczaj¹c w zwi¹zku z tym tylko kamieñ ³amany. Tam gdzie to mo liwe, pozyskiwane s¹ w nich tak e budowlane elementy kamienne z piaskowca, wykorzystywane g³ównie do produkcji tzw. ³upanki piaskowcowej, rzadziej p³yt piaskowcowych. Poza wymienionymi wczeœniej, w zachodniej czêœci województwa kruszywa ³amane wytwarzane s¹ z dolomitów kopalnie Stare Gliny (PRIn -Kruszywa) i Libi¹ (PPH Dolomit). Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim (tab. 16) by³a ostatnio nawet wiêksza od ³¹cznego poziomu wydobycia tych kopalin (tab. 14). Wyjaœnienia tego zjawiska nale y upatrywaæ w wykorzystywaniu do produkcji kruszyw ³amanych tak e odpadowego kamienia dolomitowego z kopalñ rud Zn-Pb (przez firmê Boloil na bazie odpadu z ZGH Boles³aw, a do 2008 r. tak e przez ZG Trzebionka i drobniejszych wytwórców na bazie odpadu z ZG Trzebionka ). Wielkoœæ produkcji tego rodzaju kruszyw dolomitowych oceniana jest w ostatnich latach na 1,0 1,5 mln t/r. TABELA 16. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim na tle kraju [tys. t] TABLE 16. Production of crushed aggregates in Ma³opolskie voivodeship and its share in domestic production [kt] Produkcja krajowa wg danych oficjalnych 1 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442 Województwo ma³opolskie 6 110 7 774 9 042 9 665 9 969 Udzia³ województwa [%] 20,9 23,5 23,3 21,2 20,2 1 Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy ej 10 pracowników ród³o: GUS G³ównymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie ma³opolskim s¹ kruszywa ³amane, do których produkcji wykorzystuje siê zdecydowan¹ wiêkszoœæ eksploatowanych ska³ ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych, jak równie pewne, wyraÿnie rosn¹ce ostatnio iloœci ska³ wêglanowych ze z³ó wapieni dla przemys³u wapienniczego (np. Czatkowice) czy dolomitów przemys³owych ( elatowa). Dostarczane s¹ g³ównie kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, pewne iloœci grysów do warstw œcieralnych nawierzchni drogowych oraz t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Niektóre odmiany grysów stosowane s¹ do produkcji tzw. lastrico. Ograniczone iloœci kruszyw ³amanych (do 10% ich ³¹cznego zu ycia) u ywa siê do produkcji betonu towarowego. Wspomniane wczeœniej osi¹gniêcie w 2008 r. ³¹cznej produkcji ró nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie na poziomie niemal 10 mln t by³o w du ej mierze rezultatem zauwa alnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych na szczeblu centralnym, wojewódzkim, powiatowym i gminnym. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budowlano-monta owej w zakresie budownictwa infrastrukturalnego waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 7 8% (tab. 17), co sytuowa³o to województwo na pi¹tym miejscu po województwie mazowieckim, œl¹skim, wielkopolskim i dolnoœl¹skim. 20

TABELA 17. Ocena wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim TABLE 17. Estimation of crushed aggregates consumption in Ma³opolskie voivodeship ¹czne krajowe zu ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa ma³opolskiego w krajowym zu yciu kruszyw ³amanych 1 [%] Szacunkowa wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim [tys. t] 7,0 7,9 8,0 7,9 8,0 2,1 2,6 3,1 3,7 4,2 1 Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008 Szacuje siê, e wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie ma³opolskim wynosi³a do 2004 r. oko³o 2 mln t/r, przy szybkim wzroœcie do ponad 4 mln t w 2008 r. (tab. 17). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w tym województwie z szacowanymi wielkoœciami ich zu ycia pozwala domniemywaæ, e bilans popytu i poda y na te surowce w skali województwa jest wysoce niezrównowa ony, tym bardziej, e wa nym ich substytutem w budownictwie drogowym jest w województwie ma³opolskim kruszywo z u li hutniczych, dostarczane przez firmy Slag Recycling i Madrohut. Wystêpuj¹ca znaczna nadwy ka poda y w iloœci nawet rzêdu 6 mln t/r. jest kierowana na inne rynki regionalne, g³ównie na pobliski rynek górnoœl¹ski (dotyczy to zw³aszcza producentów kruszyw dolomitowych, melafirowych i diabazowych z zachodniej czêœci województwa), w mniejszym stopniu do województwa podkarpackiego. Niektóre eksploatowane w województwie ma³opolskim zwiêz³e kopaliny skalne s¹ u ytkowane do produkcji surowców znajduj¹cych swe zastosowania przemys³owe, co zreszt¹ jest zgodne z kierunkiem udokumentowania tych z³ó. Obecnie eksploatowane s¹ w omawianym województwie dwa z³o a wapieni dla przemys³u wapienniczego, z najwa niejszym z³o em Czatkowice. Eksploatuj¹ca je Kopalnia Wapienia Czatkowice wykorzystuje kopalinê wielokierunkowo: czêœciowo do produkcji we w³asnym zak³adzie sorbentów do odsiarczania spalin w elektrowniach, czêœciowo sprzedaj¹c kamieñ wapienny odpowiedniej jakoœci do produkcji wapna oraz do zu ycia jako topnik w krakowskim oddziale Mittal Steel Poland (dawna Huta im. Sendzimira), a tak e do produkcji cementu w Cementowni Nowa Huta S.A. Pewne iloœci kierowane s¹ jednak do produkcji kruszyw ³amanych. Nieco odmiennie rzecz siê ma z dolomitem ze z³o a elatowa, który tradycyjnie stosowany by³ do produkcji dolomitu pra onego i dolomitowego topnika wielkopiecowego. W ostatnim czasie wiêkszoœæ produkcji Kopalni i Pra alni Dolomitu elatowa to kruszywa dolomitowe ³amane dla drogownictwa. 5. Województwo podkarpackie W województwie podkarpackim zasoby bilansowe kopalin skalnych zwiêz³ych przekraczaj¹ obecnie ponad 750 mln t, przy czym zasoby przemys³owe z³ó eksploatowanych 21

wynosz¹ tylko oko³o 13 mln t (Bilans Zasobów... 2009). Z³o a zwi¹zane s¹ g³ównie z rozmaitymi odmianami piaskowców karpackich wieku kredowego i paleogeñskiego (484 mln t), w mniejszym stopniu z wapieniami trzeciorzêdowymi w rejonie Roztocza (ok. 267 mln t). Najwiêksze zasoby piaskowców w województwie podkarpackim wystêpuj¹ w powiatach sanockim (42%), ustrzyckim (25%) i kroœnieñskim (23%), natomiast zdecydowana wiêkszoœæ zasobów wapieni w powiecie lubaczowskim. W granicach województwa podkarpackiego wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych nigdy nie przekracza³o ³¹cznego poziomu 1 mln t/r., choæ w ostatnim czasie zanotowano widoczny jego wzrost (tab. 18). Tym niemniej województwo to zajmuje dopiero dziewi¹te miejsce pod wzglêdem wielkoœci wydobycia tych kopalin, po œwiêtokrzyskiem, dolnoœl¹skiem, opolskiem, ma³opolskiem, œl¹skiem, kujawsko-pomorskiem, ³ódzkiem i lubelskiem. Udzia³ województwa w ³¹cznym krajowym wydobyciu waha³ siê w ostatnich latach w przedziale 0,7 1,0% z lekk¹ tendencj¹ wzrostow¹, przy czym jest to wydobycie wy³¹cznie ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych (tab. 18). W województwie podkarpackim nie eksploatuje siê w chwili obecnej adnego z³o a wapieni dla przemys³u cementowego i przemys³u wapienniczego. TABELA 18. Wydobycie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim [tys. t] TABLE 18. Mining output of compact rocks in Podkarpackie voivodeship [kt] ¹czne wydobycie w województwie podkarpackim 450 518 576 636 912 ze z³ó kamieni budowlanych i drogowych 450 518 576 636 912 Udzia³ województwa podkarpackiego w wydobyciu krajowym kopalin skalnych zwiêz³ych [%] 0,7 0,8 0,8 0,7 1,0 ród³o: Bilans zasobów... 2009 Liczba czynnych kopalñ urabiaj¹cych zwiêz³e kopaliny skalne w województwie podkarpackim by³a w ostatnich latach stosunkowo stabilna: 10 12. Wielkoœæ poszczególnych kopalñ jest z regu³y bardzo niewielka: tylko w jednej kopalni Lipowica wielkoœæ wydobycia przekracza 500 tys. t/r., a w drugiej Huczwice 100 tys. t/r. (tab. 2). Wiêkszoœæ kopalñ to zak³ady ma³e, gdzie wydobycie nie przekracza³o 100 tys. t/r. Zdecydowana wiêkszoœæ wydobycia piaskowców i zwi¹zanej z tym produkcji kruszyw ³amanych, jest w obrêbie województwa skoncentrowana w powiecie kroœnieñskim (ok. 70% kopalnie Lipowica i Wola Komborska) i leskim (ok. 20% kopalnie Huczwice i Rabe). Zupe³nie marginalne jest wydobycie wapieni w rejonie Lubaczowa. Dwoma dominuj¹cymi producentami kruszyw ³amanych w tym województwie jest Przedsiêbiorstwo Produkcji Materia³ów Drogowych z Rzeszowa (kopalnia Lipowica) oraz PPHU Zr¹b Czechówka z kopalni¹ Huczwice (tab. 19). Pozosta³e zak³ady s¹ ma³e, nie posiadaj¹ pe³nego ci¹gu przeróbczego, dostarczaj¹ w zwi¹zku z tym tylko kamieñ ³amany i niekiedy budowlane elementy kamienne z piaskowca, wykorzystywane g³ównie do produkcji tzw. ³upanki piaskowcowej, rzadziej p³yt piaskowcowych. 22

TABELA 19. Struktura wydobycia kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim TABLE 19. Structure of mining output of compact rocks in Podkarpackie voivodeship Producent 2004 2006 2008 tys. t % tys. t % tys. t % Rejon produkcji powiat(y) Przedsiêbiorstwo Produkcji Materia³ów Drogowych Sp. z o.o., Rzeszów PPHU Zr¹b Sp. z o.o., Czechówka 288 64 358 62 618 67 Krosno 33 7 97 17 143 16 Lesko ZPK Czarna S.C., Lutowiska 83 18 48 8 57 6 Ustrzyki Dolne Gospodarka Komunalna w B³a owej, Sp. z o.o., B³a owa Zak³ad Wydobywania Kamieni Budowlanych Tadeusz Brach, Wola Komborska Zak³ad Budowlano-Drogowy Bieszczady Sp. z o.o., Ustrzyki Dolne Wapiennik Wêgierka Krystyna Malmuk, Jaros³aw 4 1 10 2 34 4 Rzeszów 10 2 26 4 27 3 Krosno 25 6 4 1 15 2 Lesko 7 2 12 2 9 1 Lubaczów Pozosta³e (4 kopalnie) 21 4 9 1 Rzeszów, Krosno Razem województwo 450 576 912 ród³o: Bilans zasobów... 2009; Bilans gospodarki... 2010 Podawana oficjalnie przez GUS ³¹czna wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych wytwarzanych na bazie kopalin skalnych zwiêz³ych w województwie podkarpackim systematycznie roœnie, ale i tak przekroczy³a dopiero 600 tys. t w 2008 r. Stanowi to tylko oko³o 1% krajowej produkcji kruszyw ³amanych (tab. 20). TABELA 20. Produkcja kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim na tle kraju [tys. t] TABLE 20. Production of crushed aggregates in Podkarpackie voivodeship and its share in domestic production [kt] Produkcja krajowa wg danych oficjalnych 1 29 271 33 098 38 836 45 534 49 442 Województwo podkarpackie 233 250 351 445 635 Udzia³ województwa [%] 0,8 0,8 0,9 1,0 1,3 1 Produkcja firm zatrudniaj¹cych powy ej 10 pracowników ród³o: GUS 23

Niemal wy³¹cznymi surowcami pozyskiwanymi z kopalin skalnych zwiêz³ych (g³ównie piaskowców) w województwie podkarpackim s¹ kruszywa ³amane: kliñce, t³ucznie i mieszanki do podbudowy dróg, w mniejszym stopniu t³ucznie dla budownictwa kolejowego. Wspomniany wczeœniej wzrost w 2008 r. ³¹cznej produkcji ró nych asortymentów kruszyw ³amanych w tym województwie do ponad 600 tys. t by³ rezultatem pewnego rozwoju iloœci inwestycji drogowych realizowanych w tym regionie. Udzia³ województwa w ³¹cznej krajowej wartoœci produkcji budownictwa infrastrukturalnego mieœci siê w przedziale 3 4% (tab. 21), co sytuuje to województwo dopiero na jedenastym miejscu, tylko przed województwami lubuskim, opolskim, podlaskim, œwiêtokrzyskim i warmiñsko-mazurskim. TABELA 21. Ocena wielkoœci zu ycia kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim TABLE 21. Estimation of crushed aggregates consumption in Podkarpackie voivodeship ¹czne krajowe zu ycie kruszyw ³amanych [mln t] 30,0 33,4 39,3 47,3 52,0 Udzia³ województwa podkarpackiego w krajowym zu yciu kruszyw ³amanych 1 [%] Szacunkowa wielkoœæ zu ycia kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim [mln t] 3,5 3,9 3,9 3,0 3,1 1,0 1,3 1,5 1,4 1,6 1 Szacowany na podstawie udzia³u województwa w wartoœci prac w budownictwie infrastrukturalnym ród³o: Bilans gospodarki... 2010; Budownictwo 2008 Szacuje siê, e wielkoœæ zu ycia tych kruszyw w województwie podkarpackim wzros³a do oko³o 1,6 mln t w 2008 r. (tab. 21). Porównanie szacowanych wielkoœci produkcji kruszyw ³amanych w województwie podkarpackim z szacowanymi wielkoœciami ich zu- ycia w tym województwie pozwala domniemywaæ, e bilans popytu i poda y na te surowce w skali województwa jest niezrównowa ony, przy deficycie siêgaj¹cym 1 mln t/r. Potrzeby s¹ obecnie uzupe³niane dostawami z województwa ma³opolskiego i œwiêtokrzyskiego, a tak e z Ukrainy i S³owacji. Podsumowanie Przeprowadzona analiza wykaza³a, e wielkoœæ produkcji kruszyw ³amanych w województwach Polski po³udniowej tradycyjnie najwy sza by³a w województwie dolnoœl¹skim, siêgaj¹c 15 mln t/r. Bardzo znacz¹ca by³a ona tak e w województwie ma³opolskim (niemal 10 mln t/r) oraz œl¹skim (niemal 6 mln t/r), niewielka w województwie opolskim (ok. 1,5 mln t/r), bardzo ma³a w województwie podkarpackim (poni ej 1 mln t/r). By³o to wynikiem istniej¹cej i dostêpnej do eksploatacji bazy zasobowej zwiêz³ych kopalin skalnych do ich produkcji, ale tak e szczególnie w przypadku województw o wyraÿnej nadwy ce poda y tych kruszyw nad lokalnym popytem rezultatem znajdowania odbiorców omawianych kruszyw w innych regionach kraju. Województwami wykazuj¹cymi wyraÿn¹ nadwy kê poda y nad lokalnym popytem s¹ wœród piêciu omawianych województw województwo dolnoœl¹skie (ponad 10 mln t/r kruszyw ³amanych kierowanych poza region), 24

ma³opolskie (ok. 6 mln t/r) oraz opolskie (ponad 1 mln t/r). WyraŸny deficyt w zakresie poda y wymienionych kruszyw notuje siê natomiast w przypadku województwa œl¹skiego (1 2 mln t/r) oraz podkarpackiego (ok. 1 mln t/r), przy czym braki uzupe³niane s¹ g³ównie dostawami z trzech wczeœniej wspomnianych województw. Nale y równie podkreœliæ, e dostawcy kruszyw ³amanych z tego regionu (szczególnie z Dolnego Œl¹ska) wobec wysokiej z regu³y jakoœci tych kruszyw s¹ wa nymi ich dostawcami tak e na inne rynki regionalne, szczególnie w rejonie Warszawy, odzi i Poznania. Kopaliny z niektórych z³ó kamieni budowlanych i drogowych s¹ w Polsce po³udniowej wykorzystywane do produkcji kamienia budowlanego w postaci bloków, p³yt oraz kostki i innych mniejszych elementów budowlanych. Dotyczy to jednak tylko 5 10% ³¹cznego wydobycia ze z³ó tej grupy w województwach dolnoœl¹skim (granity, marmury, sjenity, piaskowce), ma³opolskim (piaskowce, dolomity) i podkarpackim (piaskowce), przy œladowym udziale w województwie opolskim i œl¹skim. W Polsce po³udniowej skoncentrowana jest tak e ca³oœæ krajowego wydobycia dolomitów przemys³owych i znaczna czêœæ (ok. 30%) wydobycia wapieni przemys³owych. W przewa aj¹cej czêœci s¹ one u ytkowane w podstawowym kierunku ich udokumentowania, a wiêc w przypadku wapieni i ska³ pokrewnych do produkcji cementu i wapna, a w przypadku dolomitów przemys³owych do produkcji kamienia dolomitowego dla przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych i hutnictwa oraz m¹czek dolomitowych dla przemys³u szklarskiego. Tym niemniej, powa na i wci¹ rosn¹ca czêœæ ich wydobycia jest kierowana do produkcji kruszyw ³amanych, powiêkszaj¹c ich ofertê na wskazanych rynkach regionalnych. Po³udniowa czêœæ Polski, obejmuj¹ca poza analizowanymi piêcioma województwami tak e województwo œwiêtokrzyskie, jest i pozostanie g³ównym Ÿród³em zaopatrzenia w kruszywa ³amane i kamieñ budowlany nie tylko tej czêœci Polski, ale i pozosta³ych obszarów kraju. Tu tak e bêdzie wci¹ prowadzone pozyskiwanie ca³oœci dolomitu przemys³owego i znacznej czêœci wapieni i margli przemys³owych, m.in. dla potrzeb nies³ychanie istotnego dla rozwoju krajowego budownictwa przemys³u cementowego i wapienniczego. Rozwój eksploatacji zwiêz³ych kopalin skalnych w Polsce po³udniowej ma zatem przed sob¹ perspektywy dalszego istotnego rozwoju, choæ kluczowym jego warunkiem niekiedy istotnie ograniczaj¹cym ten rozwój bêdzie niew¹tpliwie mo liwoœæ zagospodarowania nowych z³ó w œwietle uwarunkowañ œrodowiskowych i przestrzennych. Praca powsta³a w ramach projektu pt. Strategie i scenariusze technologiczne zagospodarowania i wykorzystania z³ó surowców skalnych (nr POIG.01.01.01-00-001/09), realizowanego w ramach Programu operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, lata 2007 2013, Priorytet 1, Dzia³anie 1.3, Poddzia³anie 1.3.1 Projekty rozwojowe Literatura Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i œwiata 2008. Wyd. IGSMiE PAN, Kraków 2010. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.12.2008. Wyd. Pañstwowego Instytutu Geologicznego Warszawa 2009 (i edycje wczeœniejsze). Budownictwo 2008. Rocznik statystyczny GUS Warszawa, 2009. G³ówny Urz¹d Statystyczny, Dane statystyczne w zakresie produkcji kruszyw (niepublikowane). Nieæ M., 2007 Z³o a kopalin do produkcji kruszywa naturalnego ³amanego. W: Surowce Mineralne Polski. Surowce skalne. Kruszywa mineralne. Wyd. IGSMiE PAN Kraków.