Obserwacja jako podstawowa metoda diagnozy całościowej dziecka Opracowała: Agata Muńko Wojewódzki Ośrodek Metodyczny Gorzów Wlkp.
Czym gorączka, kaszel, wymioty dla lekarza, tym uśmiech, łza, rumieniec dla wychowawcy. Nie ma objawu bez znaczenia. Trzeba notować i zastanawiać się nad wszystkim, odrzucać, co przypadkowe, łączyć, co pokrewne, szukać kierujących spraw J. Korczak(1919)
Diagnozowanie to złożony proces rozwiązywania problemów, to przetwarzanie danych, a nie rejestrowanie zachowań. Wiedza wykorzystywana przy wyjaśnianiu jest oparta nie tylko na spostrzeganiu, lecz wymaga myślenia i wnioskowania W. J. Paluchowski
Obszary działań w diagnozie Określenie stanu jaki jest Poszukiwanie przyczyn tego stanu Proponowanie działań w zakresie zmiany stanu Prowadzenie działań
Diagnoza zatem nie może pozostać jedynie jako stwierdzenie faktu na gruncie deklaracji.
Celem diagnozy jest zebranie informacji o indywidualnym rozwoju dziecka i jego funkcjach poznawczo-motorycznych, fizycznych, emocjonalno-społecznych, co wykaże braki i zaniedbania, a jednocześnie pozwoli na opracowanie programu, który pomoże dziecku w podejmowaniu działań przy rozwiązywaniu trudności i niepowodzeń, a w konsekwencji osiąganie efektów.
Współczesna pedagogika wyróżnia różne rodzaje diagnoz: socjologiczną, medyczną, prognostyczną, genetyczno-rozwojową, psychologiczną, edukacyjną, polityki oświatowej.
Dla dokładnego i rzetelnego poznania dziecka należy prowadzić diagnozę holistyczną, która cechuje się nie tylko ciągłością, ale przede wszystkim polimodalnością czyli ujmowaniem jednostki jako pewnej całości.
Elementy diagnozy całościowej (holistycznej) Elementy diagnozy rozwojowogenetycznej Czynniki środowiskowe Elementy diagnozy pedagogicznej
Struktura diagnozy całościowej (holistycznej) Symbol dziecka. Wiek dziecka (w latach i miesiącach). Opis czynników warunkujących rozwój w okresie płodowym, okołoporodowym i wczesnego dzieciństwa. Opis środowiska rodzinnego i lokalnego uwzględniając elementy wpływające na nieprawidłowości rozwoju dziecka.
Struktura diagnozy całościowej (holistycznej) Charakterystyka dziecka jego cechy zachowań, kompetencje, właściwości oraz trudności, zaniedbania czy deficyty rozwoju. O ile wymagana jest diagnoza psychologiczna, zamieszcza się wydane orzeczenie czy badanie psychologiczne. Wnioski i wskazania.
Nieodzownym warunkiem skutecznego opracowania diagnozy całościowej (holistycznej)jest prawidłowy dobór metod, które są sposobami zbierania informacji o dziecku.
W okresie dzieciństwa nie możemy wykorzystać wszystkich proponowanych metod czy technik przedstawionych w literaturze metodologicznej czy diagnostycznej. W poznawaniu dziecka mają zastosowanie te metody i narzędzia, które są dostosowane do jego możliwości rozwojowych i kompetencji poznawczo-emocjonalnych.
Podstawowe metody diagnozowania Obserwacja dziecka Analiza wytworów dziecka Dialog Testy diagnostyczne Analiza dokumentów
Efekty działań diagnostycznych zależą od rzetelności zastosowania i wykorzystania metod. Diagnoza holistyczna musi się opierać na kilku metodach diagnostycznych, a zgromadzony materiał winien być opracowany całościowo.
Obserwacja Jest podstawową i najczęściej stosowaną metodą badań pedagogicznych. Bez niej niemożliwe byłoby wręcz wykonywanie jakichkolwiek funkcji wychowawczo-dydaktycznych.
Nieodłącznym składnikiem prawidłowej obserwacji psychologicznej i pedagogicznej jest sam obserwator
Dobry Obserwator Posiada niezbędną wiedzę do prowadzenia obserwacji. Wykazuje zainteresowanie osobami i zjawiskami, będącymi przedmiotem obserwacji Posiada takie cechy jak: rzetelność, spostrzegawczość, obiektywizm.
Wiedza Ukierunkowuje uwagę obserwatora. Ułatwia obserwację -dzięki niej obserwator jest nastawiony na spostrzeganie tego, co istotne. Utrudnia obserwację - gdy osoba obserwująca kieruje się głównie własną wiedzą o danym zjawisku, bez uwzględnienia innych opcji założonych celów. i
Zainteresowanie Zainteresowanie obserwatora osobami i zjawiskami, będącymi przedmiotem obserwacji wpływa na: chęć poszerzenia swojej wiedzy na temat obserwowanych zjawisk, zwiększenie motywacji do działania, podniesienie trafności i wnikliwości obserwacji.
Rzetelność Obserwator potrafi Zrezygnować z własnych zainteresowań, skłonności, upodobań i nawyków, by podporządkować się celom i zadaniom obserwacji. Widzieć i rejestrować to, co powinien a nie to, co jemu wydaje się ważne lub ciekawe. Wnikliwie realizować zadania, wynikające z pełnionej przez siebie roli i reguł, ustalonych przez osoby, zbierające dane. Dokładnie rejestrować zaobserwowane dane.
Spostrzegawczość Obserwator potrafi Wyodrębnić dużą liczbę ważnych elementów sytuacji w określonym czasie. Dostrzec nawet chwilowe aspekty ludzkich zachowań i wzajemnych relacji. Szybko dostrzec szczegół i szybko zarejestrować go. Zauważyć czyjś mimowolny grymas twarzy lub mało wyraźny gest, szczegóły wyglądu, ubrania. Być wrażliwy na zmiany rytmu i tonacji głosu.
Obiektywizm Obserwator Potrafi rejestrować swoje spostrzeżenia zgodnie ze stanem faktycznym, niezależnie od własnych przekonań opinii, uczuć, interesów. Ujmuje fakty i zdarzenia zgodnie z dokonaną obserwacją - nie ulega wcześniejszym nastawieniom i oczekiwaniom. Nie ocenia. Nie interpretuje.
Po co obserwujemy dziecko? Aby w jedną całość połączyć wiedzę teoretyczną z doświadczeniami praktycznymi. Wykorzystać ją w odkrywaniu przyczyn powstałych problemów rozwojowych u wychowanków. Aby ocenić poziom rozwoju różnych umiejętności dzieci: obserwacja służy jako narzędzie poznania i weryfikowania spostrzeżeń nauczyciela na temat dziecka z jego rzeczywistymi zachowaniami.
Po co obserwujemy dziecko? Aby formułować obiektywnie oczekiwania i cele edukacyjne, sposoby ich realizacji, skuteczność działa, aby lepiej komunikować się z dziećmi, monitorując ich rozwój. Wyniki obserwacji mogą być punktem wyjścia rozmowy indywidualnej lub prowadzenia zebrań, posługując się zrozumiałym i komunikatywnym językiem.
Po co obserwujemy dziecko? Obserwowanie dzieci pomaga nauczycielowi stawać się coraz bardziej obiektywnym, skutecznym w planowaniu celów działania. Na podstawie obserwacji dzieci, zdarzeń, w jakie są one uwikłane nauczyciel formułuje hipotezy, przypuszczenia, angażuje własną wiedzę teoretyczną, aby znaleźć właściwe rozwiązanie i zaplanować działania na przyszłość. Dowiaduje się również, dlaczego zaistniała konkretna sytuacja i pojawił się problem.
Obserwacja Jako metoda naukowa nie jest samym tylko postrzeganiem faktów, zdarzeń czy zjawisk. Jest nią osobliwy sposób postrzegania, gromadzenia i interpretowania poznawanych danych, w naturalnym ich przebiegu i pozostających w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.
Cechy prawidłowej obserwacji 1. Celowość 2. Obiektywność 3. Planowość 4. Selektywność 5. Dokładność
Celowość Polega na jasnym sprecyzowaniu i określeniu celu, jaki ma być realizowany w wyniku postępowania obserwacyjnego. Pytania: 1. Co chcę obserwować? 2. Kogo chcę obserwować? 3. Co muszę wiedzieć na ten temat?!!! Im węższy cel obserwacji, tym łatwiej o precyzyjne jego określenie, a tym samym skuteczną jego realizację.
Obiektywność Polega na postrzeganiu i rejestrowaniu tego, co jest jej przedmiotem niezależnie od osobistych doświadczeń, czyli subiektywnego nastawienia do danego zjawiska lub oczekiwań obserwatora. Obiektywność pozwoli rozgraniczyć spostrzeżenia od interpretacji, uniknąć przedwczesnego stwierdzenia i wyciągania wniosków.
Planowość Umożliwi zebranie materiału, zgodnie z przyjętym postępowaniem. Obserwacja zatem powinna być prowadzona według ustalonego planu, który określa: 1. Termin, czas trwania; 2. Poszczególne etapy; 3. Sposób prowadzenia obserwacji i rodzaj zapisu; 4. Warunki i sytuacje, w jakich odbywa się obserwacja zachowań dziecka; 5. Zasady interpretacji zgromadzonego materiału obserwacyjnego.
Selektywność Polega na ścisłym postrzeganiu przygotowanego uprzednio rejestru kategorii zachowań dziecka. Nauczyciel musi wiedzieć, jakie zachowania będzie obserwował i dokładnie je rejestrował. Taki rejestr ułatwia uwzględnienie istotnych cech badanego. Selektywny charakter dotyczy również miejsca i czasu badanego zjawiska.
Dokładność Dokładna obserwacja jest: 1. Wierna (gdy obserwowane zjawiska nie zostały zniekształcone); 2. Wyczerpująca (umożliwia obserwacje szczegółów); 3. Wnikliwa (uwzględnia wzajemne relacje, następstwa, zmiany obserwowanych faktów i zjawisk).
Braki i błędy w prowadzeniu obserwacji Powierzchowność i ogólnikowość, fragmentaryczność (ogranicza się do krótkich notatek sprawozdawczych lub wypełniania arkusza, co nie odzwierciedla wiernego obrazy zachowań dziecka); Brak ujmowania istotnych cech (koncentrowanie się na ocenie osiągnięć programowych, a nie na podstawach wiedzy z zakresu rozwoju dziecka);
Braki i błędy w prowadzeniu obserwacji Wyprowadzanie przedwczesnych wniosków etykietowanie (brak wystarczającej ilości przeprowadzonych obserwacji w różnych sytuacjach, koncentrowanie się na wypełnianiu arkusza obserwacji); Brak ujmowania zachowania dziecka na tle sytuacji i niewłaściwa interpretacja;
Braki i błędy w prowadzeniu obserwacji Brak obiektywizmu obserwatora (niewłaściwe zachowania, uleganie wpływom własnych emocji, uprzedzeń i oczekiwań); Brak wiedzy psychologicznopedagogicznej nauczyciela (powoduje nieprawidłowości w prowadzeniu obserwacji i wyciągania wniosków).
Zalety obserwacji Umożliwia bezpośrednie poznanie zachowania dzieci w naturalnych warunkach i okolicznościach; Ułatwia sformułowanie hipotezy roboczej lub wprowadzenie w niej zmian i poprawek we wstępnej fazie, jak również częściowe jej zweryfikowanie; Umożliwia sprawdzenie twierdzeń, uzyskanych za pomocą innych metod, przez co pogłębia przekonanie o ich słuszności;
Zalety obserwacji Pozwala na uzyskanie informacji o dzieciach, które trudno zdobyć innymi metodami badań (np. kwestionariusz wobec dziecka sześcioletniego, ale reakcja dziecka w chwili pochwały); Sprzyja ciągłemu ulepszaniu pracy dydaktycznowychowawczej nauczyciela, który uważnie obserwuje dzieci, widzi w nich niejako odbicie swoich braków i niedociągnięć w postępowaniu pedagogicznym. W przyszłości będzie im zapobiegać.