Wstępna analiza trzech potencjalnych klastrów w województwie zachodniopomorskim

Wstępna analiza trzech potencjalnych klastrów w województwie zachodniopomorskim Zespół autorski: Stanisław Szultka (red.) Marita Koszarek Dawid Piwowarczyk Gdańsk, grudzień 2005

Spis treści WSTĘP... 3 INFORMACJE OGÓLNE O WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM... 3 PRZETWÓRSTWO RYB... 4 BRANŻA PRZETWÓRSTWA RYB W POLSCE... 5 CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU... 8 HANDEL ZAGRANICZNY... 9 ŚWIATOWY RYNEK RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH... 12 KLUCZOWE PODMIOTY BRANŻY PRZETWÓRSTWA RYB W POLSCE... 13 ZATRUDNIENIE... 15 KRAJOWA PRODUKCJA ZASOBÓW SUROWCOWYCH... 15 ODBIORCY... 18 DYSTRYBUCJA... 20 DOSTAWCY I TECHNOLOGIE DLA PRZETWÓRSTWA RYBNEGO... 20 INSTYTUCJE OTOCZENIA BIZNESU... 21 JEDNOSTKI BADAWCZE... 22 UREGULOWANIA PRAWNE... 22 ANALIZA SWOT... 23 WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE... 24 PODSUMOWANIE... 25 LITERATURA... 26 PRZEMYSŁ MEBLARSKI... 27 PRZEMYSŁ MEBLARSKI W POLSCE... 28 PRODUKTY I NABYWCY... 31 GŁÓWNI PRZEDSTAWICIELE RYNKU PRODUCENTÓW MEBLI... 32 SYTUACJA ZAOPATRZENIOWA I PRZEMYSŁ DRZEWNY... 34 HANDEL ZAGRANICZNY... 35 POLSKI PRZEMYSŁ MEBLARSKI NA TLE UE I ŚWIATA... 37 KONKURENCYJNOŚĆ I INNOWACJE... 38 DYSTRYBUCJA I PROMOCJA... 38 KOOPERANCI... 39 INSTYTUCJE BADAWCZO-ROZWOJOWE ORAZ OTOCZENIA BIZNESU... 40 UREGULOWANIA PRAWNE... 41 ANALIZA SWOT POLSKIEGO PRZEMYSŁU MEBLARSKIEGO... 41 PODSUMOWANIE... 42 LITERATURA... 43 PRZEMYSŁ CHEMICZNY... 44 PRZEMYSŁ CHEMICZNY W POLSCE... 45 REGULACJE PRAWNE... 47 PRZEMYSŁ CHEMICZNY W WOJ. ZACHODNIOPOMORSKIM... 49 GŁÓWNY GRACZ... 50 ODBIORCY... 51 DOSTAWCY... 54 POTENCJAŁ INTELEKTUALNY I INNOWACYJNY... 55 OTOCZENIE BIZNESOWE I WSPÓŁPRACA Z DECYDENTAMI... 55 PERSPEKTYWY... 56 ANALIZA SWOT... 57 PODSUMOWANIE... 58 LITERATURA... 59 ZAŁĄCZNIK NR 1 LOKALIZACJA PRZEDSIĘBIORSTW Z PRZEMYSŁU CHEMICZNEGO I FIRM Z BRANŻ POKREWNYCH NA TERENIE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO... 60 2

Wstęp Celem niniejszego opracowania jest dokonanie wstępnej analizy stanu aktualnego oraz potencjału konkurencyjnego trzech branż gospodarki województwa zachodniopomorskiego pod kątem możliwości rozwoju w oparciu o nie klastrów w regionie. Przedmiotem analizy były następujące branże: 1) przetwórstwo ryb, 2) przemysł meblarski, 3) przemysł chemiczny. Zakres pracy obejmuje analizę stanu obecnego oraz perspektywy rozwoju tych branż w przyszłości. W analizie skoncentrowano się na identyfikacji kluczowych podmiotów oraz czynników determinujących rozwój branży, takich jak zasoby surowcowe, handel zagraniczny, konsumpcja, uregulowania prawne a także współpraca z jednostkami badawczymi i otoczeniem biznesu. Informacje ogólne o województwie zachodniopomorskim Województwo zachodniopomorskie położone jest w północno-zachodniej części Polski. Graniczy od wschodu z Republiką Federalną Niemiec, od północy (poprzez Bałtyk) ze Szwecją oraz Dania (Bornholm), od wschodu z woj. pomorskim i od południa z woj. wielkopolskim i lubuskim. Zachodniopomorskie należy do średniouprzemysłowionych województw. Dominujący udział mają przemysł drzewny, meblarski, stoczniowy, rolno-spożywczy oraz chemiczny. Rozmieszczenie przedsiębiorstw cechuje dużą nierównomierność. Duże, mające ponad lokalny charakter przedsiębiorstwa zlokalizowane są głownie w pobliżu dwóch największych ośrodków: Szczecina oraz Koszalina. Zachodnia część województwa jest zdecydowanie lepiej rozwinięta gospodarczo. Wynika to z kilu powodów: zlokalizowania na tym terenie największego miasta - Szczecina, położenia przy granicy polsko-niemieckiej oraz funkcjonowanie na tym terenie dużego portu morskiego Szczecin-Świnoujście. Województwo cechuje wysoki stopień bezrobocia. Województwo zachodniopomorskie w liczbach: - ludność (stan w dniu 30 VI br.) - 1694,3 tys. (11 miejsce w kraju) - przeciętne zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw (w okresie I-VIII 2005 r.) - 149,3 tys. (udział w kraju - 3,1%) - bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy (stan w dniu 31 VIII 2005 r.) - 164,1 tys. (9 miejsce w kraju) - stopa bezrobocia rejestrowanego (stan w dniu 31 VIII 2005 r.) - 25,1% (15 miejsce w kraju) - przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w sektorze przedsiębiorstw (w okresie I-VIII 2005 r.) - 2194,29 zł (89,2% średniej krajowej) - podmioty gospodarki narodowej (stan w dniu 31 VIII 2005 r.) - 204,4 tys. - nakłady inwestycyjne (w okresie I-VI 2005 r.; ceny bieżące) - 721,4 mln zł - obroty ład. w morskich portach handlowych (w okresie I-VIII 2005 r.) - 13465,3 tys. ton (udział w kraju - 35,8%) - mieszkania oddane do użytkowania (w okresie I-VIII 2005 r.) - 3346 (7 miejsce w kraju) - dynamika produkcji sprzedanej przemysłu (w okresie I-VIII 2005 r.) - 102,9 % (10 miejsce w kraju) 3

Przetwórstwo ryb (Marita Koszarek) 4

BRANŻA PRZETWÓRSTWA RYB W POLSCE Przetwórstwo ryb to jeden z najszybciej rozwijających się sektorów spożywczych. Po okresie przejściowego załamania, wielkość produkcji w latach 90. ubiegłego wieku zwiększyła się w Polsce trzykrotnie. Głęboka restrukturyzacja, zmiany jakościowe i usprawnienia na poziomie marketingowym przyczyniły się do tego, że w ostatniej dekadzie asortyment przetworów rybnych na polskim rynku uległ znacznej zmianie. Obecnie konsument może dokonywać wyboru spośród dużej ilości wyrobów, należących do różnych grup. W sektorze przetwórstwa ryb wyróżnia się dwa rodzaje działalności, przetwórstwo wstępne, polegające na oddzieleniu i pozyskaniu jadalnej części surowca oraz przetwórstwo właściwe, którego rezultatem są gotowe do spożycia produkty 1. Struktura sektora przetwórstwa rybnego jest wyjątkowo rozdrobniona. Ponad 80% z około 300 podmiotów stanowią przedsiębiorstwa małe i średnie. Tylko około 60 firm posiada zatrudnienie powyżej 50 osób 2. Rys 1. Struktura wielkościowa sektora przetwórstwa rybnego ok.240 zakł. 80% ok.60 zakł. 20% Liczba wszystkich zakładów - 323 zakłady małe i srednie zakłady duże Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004. Wielkość zakładu przetwórczego odgrywa znaczącą rolę, gdyż w dużej mierze decyduje o jego asortymencie. Małe przedsiębiorstwa zajmują się głównie produkcją ryb solonych i wędzonych, co wymaga niższych standardów jakościowych oraz stosunkowo niewielkich nakładów finansowych. Tylko duże zakłady, posiadające odpowiednie środki na inwestycje są w stanie sprostać produkcji wysokoprzetworzonych produktów rybnych, wymagających zaawansowanych procesów i skomplikowanych linii technologicznych. Skutkiem tego, w segmencie nowoczesnych przetworów trzy największe firmy kontrolują 75% rynku. Jest to typowa reguła rynkowa dla rozwiniętego technologicznie, organizacyjnie i prawidłowo funkcjonującego przemysłu, gdzie około 95% zakładów to przedsiębiorstwa prywatne 3. W okresie największego rozkwitu liczbę zakładów szacowano na ponad 400. Od końca lat 90. rozpoczęła się stopniowa redukcja wywołana koniecznością modernizacji oraz rozwoju jakościowego branży. 1 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005. 2 Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004. 3 Wiadomości Rybackie, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2004-2005. 5

Aktualnie kontynuowany jest proces dostosowania zakładów przetwórstwa rybnego do wymagań Unii Europejskiej. Z ponad 323 zakładów przetwórstwa ryb znajdujących się na koniec 2004 roku w rejestrze Głównego Inspektoratu Weterynarii 167 (51,7 proc.) zakładów, było uprawnionych do handlu rybami i produktami rybnymi na obszarze UE, 56 przetwórni, ma czas do 2006 roku, by dostosować się do norm unijnych a około 100 zakładów w większości lokalnych, małych przetwórni nie podjęło działań dostosowawczych i jest zagrożonych likwidacją 4. Tabela 1. Dostosowanie polskich zakładów przetwórstwa ryb do standardów UE Wyszczególnienie Liczba Procent Liczba Procent zakładów zakładów zakładów zakładów (Zachodnio (Zachodni (Polska) (Polska) pomorskie) pomorskie) Zakłady uprawnione do handlu rybami 167 52% 42 13% i produktami rybnymi na terenie UE Zakłady, które mają czas do 2006 roku 56 17% 12 4% by dostosować się do norm unijnych Zakłady, które nie podjęły działań dostosowawczych 100 30% b.d. b.d. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004. Restrukturyzacja przemysłu rybnego w Polsce oznacza także przyspieszenie rozwoju inicjatyw rynkowych, które mają umożliwić korzystanie z wsparcia udzielanego sektorowi rybnemu w Polsce. Powstają pierwsze grupy producenckie, funkcjonuje giełda rybna w Ustce, trwa budowa Lokalnych Centrów Pierwszej Sprzedaży Ryb. Zwiększa się liczba wniosków o dofinansowanie w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb 2004-2006, działań promocyjnych, innowacyjnych i związanych z rozwojem rynku i modernizacją oferty produktowej firm 5. Wielkość całkowitej produkcji finalnej na lądzie rosła systematycznie do 1998 roku, kiedy wyprodukowano prawie 320 tys. ton ryb i przetworów rybnych. Od roku 2000 produkcja zaczęła wyraźnie spadać. Dopiero w 2003 roku tendencja spadkowa została zahamowana. W ostatnim roku wielkość całkowitej produkcji finalnej przetwórstwa rybnego wzrosła o ponad 5%. Przyczynił się do tego znaczny wzrost importu surowców rybnych. Warto też zaznaczyć, że wartość finalna produkcji konsumpcyjnej jest o 13 % większa niż w roku poprzedzającym. Zwiększono przede wszystkim produkcję przetworów w dużej części eksportowanych, a więc ryb wędzonych i konserw. Znaczny wzrost eksportu, wyższe ceny oraz zachodzące procesy koncentracji spowodowały znaczącą poprawę kondycji finansowej przemysłu rybnego. W konsekwencji wartość sprzedaży w przedsiębiorstwach zatrudniających co najmniej 50 osób zwiększyła się o około 25 % 6. 4 Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004. 5 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 6 Tamże. 6

Tabela 2. Produkcja finalna przetwórstwa rybnego w Polsce w latach 1996-2004 Lata 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 Wielkość produkcji w tys. ton 298,5 319,4 309 302,8 273,2 276,7 291,5 Wartość produkcji w mln zł 1 385 1 993 2 432 2 295 2 014 2 350 2 600 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Rys 2. Produkcja finalna przetwórstwa rybnego na lądzie w latach 2000-2004 mln zł 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 1385 298,5 1993 319,4 2432 2295 309 302,8 2600 2350 2014 273,2 276,7 291,5 390 370 350 330 310 290 270 250 230 tys. ton 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 Wartość produkcji (mln zł) Wielkość produkcji (tys. ton) Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Wynik finansowy netto (w firmach średnich i dużych) w roku 2004 był kilkakrotnie większy niż w roku poprzednim a udział firm rentownych w ogólnej liczbie przedsiębiorstw wzrósł z 84,6% w 2003 roku do 90% w roku ubiegłym. W 2003 roku, po gwałtownym spadku od końca lat 90., nastąpiło wyraźne ożywienie aktywności inwestycyjnej wśród przetwórców. Natomiast w 2004 roku poziom wydatków inwestycyjnych na zakup środków trwałych był najwyższy w okresie ostatnich pięciu lat. Ożywienie było wynikiem skutecznego dostosowywania się przedsiębiorstw do sanitarnych i weterynaryjnych wymogów unijnych. Dodatkowym bodźcem do wzrostu aktywności inwestycyjnej przetwórców ryb była możliwość skorzystania z programów pomocowych 7. 7 Tamże. 7

Rys 3. Nakłady inwestycyjne w przetwórstwie ryb w latach 2000-2004 120,0 mln zł 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 85,0 80,0 49,7 61,1 110,0 0,0 2000 2001 2002 2003 2004 nakłady inwestycyjne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Rozmieszczenie przetwórni powiązane jest z sytuacją logistyczną 62% przetwórni usytuowane jest w województwach nadmorskich pomorskim oraz zachodniopomorskim. Tabela 3. Rozmieszczenie przetwórni ryb Lokalizacja Udział procentowy Województwa nadmorskie 62% Inne 38% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Znaczące jest, że produkcja w tych dwóch województwach stanowi 75% całkowitej wartości produkcji krajowej sektora. W głębi kraju znaczną koncentrację zakładów przetwórstwa rybnego można zanotować w województwie śląskim, które tradycyjnie jest regionem dużego popytu na przetwory rybne 8. Popyt na surowiec przekracza możliwości lokalnych dostawców przemysł przetwórczy jest więc zależny od importu. Według szacunków Morskiego Instytutu Rybackiego, ponad połowa surowca wykorzystywanego do produkcji przez polskie przetwórnie pochodzi z zagranicy. CHARAKTERYSTYKA PRODUKTU Rezultatem zmian, jakie zachodziły w ostatnich latach w branży przetwórstwa rybnego jest zmiana struktury asortymentowej produkcji. W minionej dekadzie można było zaobserwować tendencję polegającą na zmniejszaniu się, w produkcji globalnej udziału wyrobów prostych, takich jak ryby mrożone oraz solone, na rzecz produktów bardziej przetworzonych. Przy relatywnie niewielkim wzroście podaży rynkowej wystąpiło wyraźne przesunięcie w kierunku asortymentów trwałych, nowoczesnych, co wobec potrzeb nowych warunków dystrybucji dobrze rokuje na przyszłość i perspektywy rynku rybnego. Według szacunków Morskiego Instytutu Rybackiego, w strukturze produkcji w 2004 roku 9, największy udział miały konserwy i prezerwy (26,1%). Na drugim miejscu znajdowały się marynaty, których udział przekroczył 20%, a na kolejnych filety rybne oraz ryby świeże i 8 Tamże. 9 Określonej na podstawie firm zatrudniających powyżej 50 osób. 8

mrożone, z udziałem po około 15-16%. Znaczący udział w produkcji (10%) miały też ryby wędzone. Rys 4. Struktura produkcji przetwórstwa rybnego według grup wyrobów w 2004 roku 22,6% Konserwy i prezerwy 26,1% 3,5% 5,8% 10,3% 16,2% 15,5% Marynaty Filety świeże i mrożone Ryby świeże i mrożone Ryby wędzone Ryby solone Pozostałe wyroby Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Biorąc pod uwagę segment wysoko przetworzonych produktów rybnych, które są specjalnością największych podmiotów w branży, najbardziej znaczącą dynamikę wykazały marynaty śledziowe oraz konserwy, które generują ponad 60% sprzedaży nowoczesnych przetworów rybnych. Do najważniejszych produktów na rynku konserw rybnych należą śledzie i szproty. Wśród konsumentów rośnie również zainteresowanie szlachetniejszymi gatunkami ryb. Obserwuje się wzrost konsumpcji tuńczyka oraz łososia, co odzwierciedla ogólnorynkową tendencję wzrostu popularności ryb o wyższej jakości 10. HANDEL ZAGRANICZNY Znaczenie handlu zagranicznego rybami i przetworami rybnymi w ogólnej wymianie handlowej Polski z zagranicą jest niewielkie. Struktura polskiego eksportu ryb wskazuje na przeważającą rolę produktów przetworzonych, co w zestawieniu z importem o charakterze ściśle surowcowym czyni obraz handlu zagranicznego w tej dziedzinie nader pozytywnym. Szczególne ożywienie zanotowano w 2004 roku, kiedy to wymiana handlowa sektora rybnego osiągnęła rekordowy poziom, głównie za sprawą wejścia Polski do UE. Zwiększyło się zaufanie do polskich produktów oraz zniesione zostały ostatnie bariery celne i techniczne. Eksport produktów rybnych odgrywa istotną rolę w polskim przetwórstwie rybnym. Według wstępnych obliczeń, w ubiegłym roku polscy eksporterzy sprzedali za granicę blisko 128,1 tys. ton ryb i produktów rybnych, uzyskując za nie aż 338,2 mln euro, tj. o 25,9% więcej, niż w roku 2003. Ponadto polscy rybacy wyładowali w portach zagranicznych ok. 48,5 tys. ton ryb o wartości 11 mln euro. 10 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa w Polsce, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Warszawa 2005. 9

Tabela 4. Eksport produktów rybnych z lądu w latach 1998-2004 Lata Wielkość eksportu Wartość eksportu w Zmiana wartości od w tys. ton mln euro roku poprzedniego 1998 97,1 240,8-2000 102,4 215,0-2001 108,6 244,6 13,7% 2002 109,0 249,0 1,8% 2003 109,8 268,6 7,8% 2004 128,1 338,2 25,9% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Rys 5. Eksport produktów rybnych z lądu w latach 1996-2004 tys. ton 140 120 100 80 60 40 20 0 128,1 96,3 97,1 102,4 108,6 109 109,8 338,2 268,6 240,8 244,6 249 215 195,5 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 450 400 350 300 250 200 150 mln euro Wielkość eksportu w tys. ton Wartość eksportu w mln euro Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Największy wzrost eksportu w 2004 roku dotyczył ryb: Wędzonych (wzrost o 45%) Filetów i mięsa z ryb (wzrost o 24%) Konserw i przetworów (wzrost o 19%). Sprzedaż za granicą tych trzech grup towarów stanowiła 84,8% całego eksportu ryb 11. Handel z krajami Unii Europejskiej stanowi ponad 80% przychodów z eksportu produktów rybnych. Pozostałe 20% pochodzi w większości z handlu z krajami wysokorozwiniętymi gospodarczo (USA, Japonia) oraz krajami Europy Wschodniej. W obrębie UE naszymi odbiorcami są w przeważającej mierze kraje tzw. starej Unii, w tym głównie Niemcy i Wielka Brytania. Udział eksportu ryb i przetworów rybnych w ogólnej produkcji zakładów przetwórstwa rybnego, kształtujący się obecnie na poziomie około 40-50% wielkości produkcji, z pewnością będzie wzrastał 12. Prognozę taką można sformułować między innymi na podstawie inwestycji w sektorze przetwórstwa rybnego, planowanych w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego (SPO) Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Pomimo wysokiego eksportu ryb i produktów rybnych Polska pozostaje per saldo importerem ryb. Wysoki potencjał produkcyjny zakładów przetwórstwa rybnego z jednej 11 Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. 12 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 10

strony oraz malejące dostawy surowców rybnych z krajowego rybołówstwa, to podstawowy czynnik dynamizujący import ryb do Polski. W 2004 roku całkowity import ryb i przetworów rybnych do Polski wyniósł 282,6 tys. ton o wartości 400,6 mln euro, co stanowiło 19,5 % wzrost w porównaniu z rokiem poprzednim. Tabela 5. Import ryb i produktów rybnych w latach 1996-2004 Lata Wielkość importu w Wartość importu w Zmiana wartości od tys. ton mln euro roku poprzedniego 1996 225,7 274,7-1998 277,0 370,0-2000 276,4 322,0-2001 280,4 410,5 27% 2002 235,4 350,8-14,5% 2003 248,2 335,2-4,4% 2004 282,6 400,6 19,5% Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Rys 6. Import produktów rybnych w latach 1996-2004 350 550 300 500 250 200 150 100 50 225,7 277 276,4 280,4 410,5 370 322 235,4 350,8 248,2 335,2 282,6 400,6 450 400 350 300 0 274,7 1996 1998 2000 2001 2002 2003 2004 250 Wielkość importu w tys. ton Wartość importu w mln euro Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. W strukturze towarowej importu podstawowa rolę odgrywają surowce przeznaczone do dalszego przetwórstwa. Filety, mięso z ryb oraz ryby mrożone stanowią ponad 71% całej importowanej masy towarowej. 11

Rys 7. Struktura importu ryb i produktów rybnych w 2004 roku 71% 29% surowce produkty przetworzone Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. W ubiegłym roku po raz pierwszy dostawy ryb z krajów Wspólnoty przekroczyły dostawy z Norwegii i Islandii. Głównymi dostawcami ryb z UE były Dania, Holandia, Irlandia oraz Niemcy 13. Najważniejsze dla polskiego importu są ryby pelagiczne (śledzie i makrele), będące surowcem do produkcji marynat, salinat oraz konserw rybnych, a więc produktów o wysokiej wartości dodanej. Rozwinięty handel zagraniczny, a zwłaszcza duży import surowców rybnych, jest efektem popytu i nie stanowi zagrożenia ani konkurencji dla rodzimej produkcji surowca rybnego. Import gotowych produktów rybnych bezpośrednio na rynek stanowi poniżej 15% dostawy produktów rybnych na rynek krajowy 14. ŚWIATOWY RYNEK RYB I PRZETWORÓW RYBNYCH W światowym handlu rybami i przetworami z ryb w 2004 roku dominowały produkty przetworzone: mrożone, konserwowane i solone (ponad 90%). Ryby żywe, świeże i chłodzone stanowiły niewielką, chociaż rosnącą część tego handlu. Największym producentem ryb na świecie są Chiny 17,3 % połowów światowych. Do znaczących producentów ryb należą też: Peru, USA i Japonia. Polska nie jest ważnym producentem ryb i produktów rybnych. Jej udział w światowej produkcji wynosi około 0,2%. Do największych importerów ryb i przetworów rybnych należą: Unia Europejska, której udział w wartości światowego handlu rybami wynosi około 35%, Japonia (22%) i USA (16%). 13 Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. 14 Tamże. 12

Rys 8. Najwięksi importerzy ryb i produktów rybnych na świecie w 2004 roku 35% 22% 16% UE Japonia USA Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych IERiGŻ: Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. Największym eksporterem ryb są Chiny z około 8 % udziałem w wartości światowego eksportu. Do dużych eksporterów zaliczyć też należy Tajlandię, Norwegię i USA 15. KLUCZOWE PODMIOTY BRANŻY PRZETWÓRSTWA RYB W POLSCE Polski rynek przetworów rybnych po stronie producentów, działających głównie na rzecz zaopatrzenia rynków lokalnych cechuje się rozdrobnieniem. Dopiero oferowanie wysokoprzetworzonych produktów (konserw, marynat i mrożonych ryb) skupia największych graczy rynkowych. Ze względu na zróżnicowany asortyment produkcji trudno jest jednoznacznie wskazać lidera branży, jednakże do wiodących firm sektora polskiego przetwórstwa rybnego zalicza się: Superfish, Wilbo, Lisner, Rieber Foods, Graal oraz Łosoś. Swój udział w rynku przetworów rybnych mają również mniejsze firmy, próbujące zaistnieć w skali ogólnopolskiej, do których należą m.in. Frosta, Seko, Polarica, Dega, Proryb. Tylko dwa przedsiębiorstwa z tych branżowych liderów usytuowane są w województwie zachodniopomorskim - Superfish (Kukinia k/kołobrzegu) oraz Dega (Sianów). Działająca od 25 lat firma Superfish dominuje w dziedzinie przetwórstwa śledzi. W 2000 roku większość udziałów w spółce wykupiła firma Abba Seafoods należąca do norweskiego koncernu Orkla Foods. Obok śledzi oferowanych w najróżniejszych marynatach, Superfish jest drugim po Froście liderem rynku konfekcjonowanych ryb mrożonych 16. Do wiodących firm działających w segmencie produkcji marynat i przetworów rybnych należy też Lisner. Obecnie zakład ten wchodzi w skład brytyjskiego koncernu Uniq plc. Lisner produkuje przetwory rybne w nowoczesnej fabryce w Poznaniu. Konsekwentne pozycjonowanie pozwoliło zbudować silną pozycję marki Lisner na rynku przetworów rybnych ze śledzia, jako produktów wysokiej jakości, do których konsumenci mają duże zaufanie. Warto dodać, że znajomość marki Lisner jest najwyższa wśród wszystkich marek produktów rybnych 17. Rynek konserw rybnych w Polsce, mimo iż stanowi tylko ¼ rynku produktów rybnych ogółem należy do rozwijających się najbardziej dynamicznie. Charakteryzuje się dużym 15 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 16 Strony internetowe firm: Superfish, Graal, Lisner oraz Wilbo. 17 Materiały konferencyjne, Międzynarodowe Targi Przetwórstwa i Produktów Rybnych Polfish 2005, Gdańsk 2005. 13

nasyceniem, silną konkurencją oraz koncentracją produkcji. Cztery największe spółki: Wilbo, Graal, Rieber Foods oraz Łosoś kontrolują ok. 60% dostaw na rynek wewnętrzny 18. Wilbo skupia się na produkcji i sprzedaży konserw rybnych i mięsnych, owoców morza oraz wysoko przetworzonych ryb mrożonych. Główne marki konserw to: Neptun, Neptun Premium oraz Taaka Ryba. Wilbo produkuje też konserwy dla sieci handlowych pod markami własnymi. Graal S.A. z Wejherowa jest obecnie najbardziej ekspansywną spółką w branży rybnej. Od chwili wejścia na Warszawską Giełdę Papierów Wartościowych spółka zanotowała 30% wzrost wartości akcji. Ostatnio przejęła udziały w firmach Polinord i Syrena Royal oraz rozpoczęła budowę linii technologicznej tuńczyka. Konserwy są sprzedawane pod kilkoma markami: Graal, Black Rose oraz Meg. Trzecim dostawcą konserw na rynek krajowy jest spółka Rieber Foods Polska S.A., posiadająca zakład produkcyjny w Gniewinie. Najistotniejszy jest dla tej firmy rynek eksportowy, nie rezygnuje jednak ona ze starań o wysoką pozycję na rynku krajowym dostarczająca 1/4 krajowego spożycia konserw 19. Dwie podstawowe marki to King Oskar i Big Fish. Specjalizacją zakładu są konserwy produkowane ze szprotów norweskich. Trzecim co do wielkości producentem ryb w Polsce jest Przetwórstwo Ryb Łosoś z Włynkówka k/słupska. Od czasu przeniesienia produkcji z Ustki do nowoczesnego zakładu na terenie słupskiej SSE, spółka dynamicznie zwiększa produkcję, która w ostatnim roku wzrosła aż o 62%. Firma sprzedaje swoje produkty pod marką Łosoś, a także produkuje konserwy pod marki sieci handlowych. Przedsiębiorstwo Dega z Sianowa w woj. zachodniopomorskim jest największym producentem sałatek rybnych w Polsce. Spółka proponuje swoim konsumentom ponad 50 rodzajów wyrobów garmażeryjnych, głównie różnego rodzaju sałatek i przetworów rybnych. Potwierdzeniem wysokiej jakości produktów są liczne wyróżnienia i nagrody konsumenckie, m.in. Pomorski Produkt Roku 2004 oraz Polski Producent Żywności 2004. Spółka ma status zakładu pracy chronionej 20. 18 Materiały konferencyjne, Międzynarodowe Targi Przetwórstwa i Produktów Rybnych Polfish 2005, Gdańsk 2005. 19 Tamże. 20 Strony internetowe firm: Superfish, Graal, Lisner oraz Wilbo. 14

Tabela 6. Zestawienie wybranych przedsiębiorstw z branży przetwórstwa ryb Nazwa Własność/udziały Pozycja na rynku Uwagi Superfish Inwestor zagr. Abba Seafoods Lider przetwórstwa śledzi Lokalizacja- woj. zachodniopomorskie Wilbo Spółka giełdowa Znana marka konserw - Neptun Lisner Inwestor zagr. Uniq plc. Najlepiej rozpoznawalna marka w segmencie śledzi Rieber Foods Inwestor zagr. Lider konserw ze szprotów norweskich Graal Spółka giełdowa Najbardziej ekspansywna spółka branży Łosoś Spółka z o.o. Trzeci co do wielkości producent ryb w Polsce Dega Spółka z o.o., Zakład pracy chronionej Największy producent sałatek rybnych Lokalizacja- woj. zachodniopomorskie Źródło: Opracowanie własne. ZATRUDNIENIE Strefę przybrzeżną Morza Bałtyckiego uznaje się za zależną od rybołówstwa, ponieważ dla mieszkańców tych regionów połowy oraz praca w przetwórstwie rybnym stanowią główne źródło utrzymania. Jest to bardzo istotne w obliczu wysokiego bezrobocia dotykającego ludność zamieszkującą ten teren, szczególnie na Pomorzu Środkowym, które jest uznane za jeden z najbiedniejszych regionów Polski. Według szacunków Morskiego Instytutu Rybackiego całkowite zatrudnienie w gospodarce rybnej wyniosło w 2004 roku 23,6 tys. osób, natomiast w sektorze przetwórstwa ryb 12,7 tys. zatrudnionych. Tabela 7. Zatrudnienie w sektorze przetwórstwa ryb w latach 2000-2004 Rok Zatrudnienie w przetwórstwie ryb (ogółem) Zatrudnienie w przetwórstwie ryb (woj. Zachodniopomorskie) Zatrudnienie w przetwórstwie ryb (woj. Pomorskie) 2000 14,9 tys. 4,3 tys. 6,0 tys. 2001 13,8 tys. 3,9 tys. 5,5 tys. 2002 12,2 tys. 3,3 tys. 4,9 tys. 2003 12,6 tys. 3,0 tys. 5,1 tys. 2004 12, 7 tys.-szac. b.d. b.d Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004 i MIR: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Po systematycznym spadku zatrudnienia w sektorze przetwórstwa ryb, odnotowywanym aż do roku 2002, wyraźnie można zaobserwować tendencję do ponownego wzrostu. Miejsc pracy przybywa jednak głównie w zakładach przetwórczych zlokalizowanych w województwie pomorskim. KRAJOWA PRODUKCJA ZASOBÓW SUROWCOWYCH Z punktu widzenia gospodarki narodowej, polskie rybołówstwo ma marginalne znaczenie. Jego udział w strukturze PKB jest znikomy. Jednakże w regionach nadmorskich rybołówstwo oraz związany z nim przemysł przetwórczy tworzą znaczący wkład do lokalnej 15

gospodarki. Rentowność tego sektora utrzymuje się na niskim poziomie, głównie ze względu na straty rybołówstwa dalekomorskiego. Sektor rybołówstwa jest obecnie na etapie dostosowywania się do standardów i wymogów Unii Europejskiej. Wiąże się to z regulacją sektora rybołówstwa bałtyckiego i jego restrukturyzacją, organizacją rynku rybnego, standardami sanitarnymi i kontrolą weterynaryjną. Nastąpiły poważne zmiany skutkujące ograniczeniem rybołówstwa, redukcją floty i mocy połowowych oraz popularyzacją hodowli ryb. Jest to bezpośrednio związane z niezbędną odbudową zasobów rybnych i zapewnieniem równowagi w morzach, zwłaszcza w Morzu Bałtyckim. W polskim rybołówstwie morskim można wyróżnić dwa najważniejsze podsektory, różniące się od siebie zarówno obszarem, jak i sposobem eksploatacji żywych zasobów morza. Są to rybołówstwo bałtyckie oraz rybołówstwo dalekomorskie. Połowy bałtyckie mają prawie 70% udział w całości połowów krajowych i wyniosły w 2004 roku około 153,7 tys. ton ryb, głównie szprotów, śledzi, dorszy oraz łososi. Wynik ten był tylko o 5% wyższy w porównaniu z rokiem poprzednim, mimo powiększenia limitów połowów o 24% 21. Od czasu upadku państwowej floty dalekomorskiej, połowy poza Bałtykiem stanowią nieznaczny procent ogólnych połowów Polski. W 2004 roku statki dalekomorskie poławiające pod polską banderą odłowiły 19 tys. ton ryb. Dostępny Polsce limit połowów na łowiskach Atlantyku wynosi w 2005 r. 4,7 tys. ton. Nie daje to podstaw do prognozowania wyższych połowów niż ubiegłoroczne, zwłaszcza że ostatni z państwowych statków dalekomorskich został zgłoszony i zaakceptowany do złomowania 22. Tabela 8. Połowy ryb w Polsce w latach 1999-2004 (w tys. ton wagi żywej) Wyszczególnienie 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 P Razem połowy krajowe 287,8 275,5 284,7 256,4 213,8 224,5 204,0 w tym: połowy morskie 234,8 220,5 230,7 204,4 160,3 172,7 152,0 połowy śródlądowe 53,0 55,0 54,0 52,0 53,5 51,8 52,0 P- prognoza Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004 i MIR: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. 21 Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. 22 Tamże. 16

Rys 9. Połowy ryb w Polsce w latach 1999-2004 (w tys. ton wagi żywej) 250 200 150 100 234,8 220,5 230,7 204,4 160,3 172,7 152 50 0 53 55 54 52 53,5 51,8 52 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 P połowy morskie połowy śródlądowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2004, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2004 i MIR: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Rybołówstwo morskie jest uzupełniane przez połowy śródlądowe. W 2004 r. produkcja ryb słodkowodnych wyniosła 48,9 tys. ton i miała 22% udział w krajowych połowach ryb. W 66% były to ryby hodowane w akwakulturze (urządzeniach wodnych), głównie karpie i pstrągi 23. Gospodarcze znaczenie rybactwa śródlądowego znacznie przekracza wartość odłowionych ryb. Wiąże się ono nie tylko z rozwojem amatorskich połowów ryb i ich profesjonalnej obsługi, jako czynnika aktywizującego lokalny rozwój gospodarczy ale także, a może przede wszystkim z racjonalną gospodarką wodną i ochrona środowiska. Rys 10. Struktura połowów krajowych w roku 2004 9% 27% 69% 22% 66% 7% polowy bałtyckie połowy dalekomorskie połowy śródlądowe akwakultura wędkarstwo połowy jeziorowe Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Postęp technologiczny i genetyczny w produkcji ryb w akwakulturze sprawia, ze możliwości jej rozwoju są bardzo duże. Rozwój akwakultury jest nie tylko stymulatorem rozwoju nowoczesnego rynku ryb i owoców morza, ale umożliwia ograniczenie rabunkowej 23 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 17

gospodarki wodnej oraz wskazuje, ze powinna ona szybciej niż dotychczas zastępować połowy ryb. Szanse rozwoju dla rybactwa śródlądowego można dostrzec w nowoczesnej organizacji rynku rybnego, w unijnej pomocy strukturalnej we wprowadzaniu nowych rozwiązań technologicznych dla tego sektora gospodarki oraz uregulowaniu spraw dotyczących oznaczania produktów o ekologicznym pochodzeniu. W ramach programu SPO hodowcy ryb będą mogli otrzymać pomoc finansową na budowę nowych obiektów stawowych i modernizację już istniejących. Pomocą objęte będą także inwestycje w gospodarce jeziorowej. Celem jej udzielenia jest zwiększenie zdolności produkcyjnych i poprawa warunków prowadzenia gospodarki rybackiej, w tym poprawa konkurencyjności sektora i jego dochodowości. W opinii dyrektora Instytutu Rybactwa Śródlądowego prof. Bogusława Zdanowskiego, rozwój akwakultury określą nowe rozwiązania technologiczne w zakresie redukcji negatywnego wpływu intensywnych systemów chowu ryb na środowisko, profilaktyki i terapii ryb, hodowli nowych gatunków ryb, produkcji pasz opartych na alternatywnych źródłach białka i tłuszczu, koncepcji rozwiązań ekonomicznych produkcji ryb w zamkniętych systemach. Na koniec 2004 roku polska flota rybacka składała się z 398 kutrów bałtyckich oraz 8 trawlerów 24. Szacuje się, że na koniec 2005 roku potencjał połowowy floty rybackiej zostanie zredukowany o 30%. Wskazuje na to liczba wniosków o złomowanie statków złożonych i zakwalifikowanych do realizacji przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Flota kutrowa jest niemal w całości eksploatowana przez armatorów prywatnych. Z przedsiębiorstw publicznych własną działalność połowową na Bałtyku prowadzi tylko PPiUR Szkuner, który jest największym pracodawcą w powiecie puckim. Zatrudnia obecnie 435 osób 25. Wśród prywatnych przedsiębiorstw połowowych panuje duże rozdrobnienie. Jeszcze jednym trudnym problemem dotykającym rodzime rybołówstwo jest organizacja tzw. pierwszej sprzedaży ryb. Działa już w Ustce pierwsza aukcja rybna, mimo to rybacy znaczną część połowów sprzedają pośrednikom poza nią. Radykalny postęp w tym względzie może spowodować dopiero rygorystyczna kontrola weterynaryjna i egzekwowanie tzw. tracebility, czyli konieczność dokumentowania pochodzenia ryb i ich przetworów na każdym etapie przetwórstwa i obrotu. Mimo akcesji Polski do Unii Europejskiej, rynek ryb w 2004 roku należał do jednych z najbardziej stabilnych rynków żywnościowych. Ceny ryb i ich przetworów wzrosły w znacznie mniejszym stopniu niż cała żywność, a zwłaszcza mięso i jego przetwory. Ceny pierwszej sprzedaży ryb morskich w portach bałtyckich były w ostatnim roku zbliżone do poziomu z poprzednich dwóch lat 26. ODBIORCY Rynek przetworów rybnych w Polsce jest rynkiem jeszcze wschodzącym, o czym świadczy niskie spożycie produktów rybnych. W 2004 roku według Morskiego Instytutu Rybackiego średnie spożycie kształtowało się na poziomie 11,5 kg ryb i produktów rybnych (wyrażonych w wadze żywej). Było to o 10,5% więcej, niż rok przedtem. W innych krajach Unii spożycie ryb i produktów rybnych jest o połowę większe. Wynik ten wskazuje na duży potencjał naszego rynku oraz stwarza szansę rozwoju dla wielu producentów. Polscy konsumenci sięgający po ryby najczęściej wybierają ryby świeże świeże tusze i filety preferuje łącznie 36% konsumentów. Na dalszych miejscach znajdują się ryby 24 Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. 25 Materiały konferencyjne, Międzynarodowe Targi Przetwórstwa i Produktów Rybnych Polfish 2005, Gdańsk 2005. 26 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 18

wędzone (17%), konserwy rybne (11%), kostki i paluszki mrożone (10%) oraz marynaty (9%). Różnice w zakresie struktury konsumpcji w kraju i struktury produkcji produktów rybnych wynikają z faktu, że dużą część ryb i produktów rybnych, szczególnie tych wysokoprzetworzonych, produkowanych w polskich przetwórniach, sprzedaje się poza granice kraju. Rys 11. Struktura konsumpcji krajowej ryb i produktów rybnych w roku 2004 36% 17% 17% 11% 9% świeże tusze i filety konserwy rybne marynaty 10% ryby wędzone kostki i paluszki mrożone inne Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Morskiego Instytutu Rybackiego: Morska Gospodarka Rybna w 2004 roku, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2005. Polski rynek detaliczny ryb cechuje się spadającym udziałem ryb nisko przetworzonych (solonych, wędzonych, mrożonych), na rzecz produktów wysoko przetworzonych, wygodnych w użyciu, takich jak np. ryby marynowane, rybne dania gotowe, paluszki rybne i konserwy. Ceny detaliczne ryb i ich przetworów w ubiegłym roku były stabilne, co przy znacznym wzroście cen innej żywności sprawiło, iż realnie ryby i ich przetwory staniały. Należą one jednak w dalszym ciągu do najdroższych źródeł białka zwierzęcego, średnio są dwa razy droższe od drobiu 27. Choć cena jest nadal naczelnym czynnikiem wyboru, coraz większe znaczenie nabiera marka produktu. Na rynku przetworów rybnych produkty przestają być anonimowe. Stąd tez duże firmy rybne decydują się na tworzenie i promowanie własnych marek. Rozwojowi skutecznej promocji produktów rybnych w Polsce sprzyja chłonny, nienasycony jeszcze rynek ryb. Dowodzą tego silne pozytywne reakcje konsumentów na prowadzone przez niektóre przedsiębiorstwa akcje promocyjne. Przeszkodą w rozwoju promocji są: dotychczasowa słaba jej organizacja oraz brak kapitału. Jednym z narzędzi mających służyć poprawie tej sytuacji jest wspominany już Sektorowy Program Operacyjny. Środki na promocję są jednak w niewielkim stopniu wykorzystywane. Mimo to, można sądzić, że widoczny trend zdrowego odżywiania, podniesienie jakości produktów, implementacja nowoczesnych technik marketingowych oraz segmentacja rynku, np. poprzez oferowanie produktów dla konkretnych grup klientów, wpłyną pozytywnie na wzrost rynku przetworów rybnych w przyszłości. 27 Rynek Ryb. Stan i perspektywy, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 2005. 19

DYSTRYBUCJA Organizacja rynku rybnego, mimo wejścia Polski do Unii Europejskiej, zmieniła się niewiele. Ryby i przetwory rybne sprzedaje się zarówno w sklepach specjalistycznych, jak i w ogólno spożywczych. Do niedawna to małe sklepy spożywcze stanowiły najważniejszy kanał dla sprzedaży produktów rybnych, obecnie jednak coraz silniejszą pozycję na rynku zdobywają sieci sklepów wielkopowierzchniowych, które dysponują odpowiednią organizacją sprzedaży, zapewniając odpowiednią prezentację towaru i działania promocyjne oraz oferują konkurencyjne ceny. Znaczenie handlu nowoczesnego uwydatnia się szczególnie w przypadku marynat oraz konserw. Ta kategoria produktów aż w 67% jest rozprowadzana przez hiper- i supermarkety 28. Sieci dużych sklepów, będące w większości własnością inwestorów zagranicznych coraz częściej dyktują zasady funkcjonowania rynku rybnego. Ze względu na swoją przewagę organizacyjną i ekonomiczną są w stanie narzucać dostawcom i producentom swoje warunki. Za jedną z istotnych barier rozwoju całego sektora rybnego można uznać niedostateczną organizację rynku hurtowego (aukcji) ryb. Mimo uruchomienia, zapowiadanej od kilku lat, aukcji rybnej w Ustce, zainteresowanie tą formą dystrybucji ryb ze strony rybaków było znikome. Taka sytuacja sprzyja przechwytywaniu części dochodów rybaków przez licznych pośredników działających na rynku ryb. W Unii Europejskiej bardzo rozpowszechnione jest tworzenie przez rybaków i przetwórców ryb organizacji producentów, które zapewniają ich produktom jak najlepszą pozycję na rynku. Dzięki wsparciu finansowemu ze strony Unii wpływają na racjonalne zagospodarowanie ograniczonych zasobów, dbają o dowartościowanie produkcji ryb i przetworów rybnych oraz przyczyniają się do stabilizacji rynku. Transport oraz dystrybucja surowca i produktów rybnych bez uszczerbku dla jakości możliwe są tylko przy wykorzystaniu nowoczesnych specjalistycznych środków transportu. Od kilku lat postulowane jest wprowadzenie na terenie kraju systemu łańcucha chłodniczego obejmującego zarówno możliwości transportu jak i przechowywania produktów rybnych. Pomoc finansowa dostępna w ramach Sektorowego programu Operacyjnego jako forma wsparcia dla zapewnienia ciągłość produkcji i przechowalnictwa, umożliwi stworzenie całego mechanizmu - od chwili połowu do chwili wprowadzenia do obrotu, zwiększając wartość dodaną na poszczególnych etapach produkcji. DOSTAWCY I TECHNOLOGIE DLA PRZETWÓRSTWA RYBNEGO Dla zachowania odpowiednich standardów i wytwarzania produktów na wysokim poziomie potrzebny jest nie tylko zakup surowców najwyższej jakości, ale także dobór odpowiednich przypraw oraz zastosowanie nowoczesnej technologii, zarówno przy produkcji jak i pakowaniu produktu. W miarę jak w strukturze konsumpcji ryb zwiększa się udział produktów wysoko przetworzonych, coraz większego znaczenia nabierają różnego rodzaju dodatki. Przy wzbogacaniu smaku i wyglądu ryb stosuje się całą gamę przypraw, środków spożywczych oraz komponentów, często coraz bardziej egzotycznych. Najaktywniejsze firmy z segmentu dodatków do produktów rybnych to m.in. Avo, Boom, Fleisch Mannschaft, Konryb 29. Opakowanie w dużym stopniu wpływa na decyzję konsumenta o zakupie produktu. Coraz częściej preferowane są produkty w łatwootwieralnym, estetycznym opakowaniu, które swoim kształtem bądź kolorystyką wyróżnia się wśród konkurencyjnych towarów. Dlatego 28 Wiadomości Rybackie, Morski Instytut Rybacki, Gdynia 2004-2005. 29 Materiały konferencyjne, Międzynarodowe Targi Przetwórstwa i Produktów Rybnych Polfish 2005, Gdańsk 2005. 20

też przedsiębiorstwa przetwórstwa ryb bardzo ściśle współpracują z dostawcami opakowań. Oferta tych firm obejmuje zarówno całe systemy wykorzystywane przy transporcie, produkcji oraz magazynowaniu (kontenery, palety), jak i dostawę pojedynczych opakowań, w których produkty rybne sprzedawane są na rynku detalicznym, a więc puszki do konserw, opakowania drukowane, folie oraz etykiety. Przedsiębiorstwa te obsługują najczęściej nie tylko sektor rybny, ale cały przemysł spożywczy. Krajowym liderem w dostawach dla branży rybnej jest firma Crown 30. W związku z uruchomieniem Sektorowego Programu Operacyjnego wiele przedsiębiorstw przetwórstwa ryb i produktów rybnych decyduje się na skorzystanie z dofinansowania i unowocześnienie procesu technologicznego. Najwięcej środków inwestuje się w prace budowlane oraz zakup nowoczesnych urządzeń i środków transportu. Pośrednio więc beneficjentami programu staną się dostawcy m.in. nowoczesnych, materiałów budowlanych, takich jak specjalistyczne posadzki, panele ścienne do chłodni (dostarczane np. przez firmy Flowcrete lub Froz-system), urządzeń przetwórczych i etykietujących, od operacji obróbki wstępnej aż po urządzenia specjalistyczne (firmy: Alimp, Htech, I.E.S. International, Lambda H- L,Polpack, Radwag, Reynpol, Rex-Pol Stawiany, Trent, Uniscale), urządzeń i środków zapewnienia higieny (firmy: Ceres, Cid Lines,Impuls, Radex), środków transportu wewnętrznego i samochodów ciężarowych (firmy: George Utz, Guss-Ex). Od stycznia 2005 roku branża rybna zobowiązana jest do wprowadzenia zasad identyfikowalności produktów rybnych, zgodnie z nowym rozporządzeniem UE. Zakłady rybne będą więc poszukiwać nowych rozwiązań opartych o skanery kodów kreskowych oraz systemy RFID (kodów częstotliwości radiowej) 31. INSTYTUCJE OTOCZENIA BIZNESU W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej wzrasta rola organizacji producenckich sektora rybnego. Przejmują one część uprawnień znajdujących się dotychczas w gestii administracji państwowej i stają się partnerami podobnych organizacji w pozostałych krajach Unii. W Polsce obserwuje się niedostateczną liczbę podmiotów konsolidujących branżę oraz aktywnie uczestniczących w rozwiązywaniu problemów sektora rybnego. Jedną z nielicznych organizacji zrzeszających firmy produkujące ryby i produkty rybne jest Polskie Stowarzyszenie Przetwórców Ryb (PSPR) z siedzibą w Koszalinie. W chwili obecnej organizacja liczy 100 członków, którzy dostarczają około 80% przetworów rybnych na rynek krajowy i ok. 90 % produktów przeznaczonych na eksport. Stowarzyszenie ma na celu wspieranie sektora przetwórstwa rybnego w przystosowaniu do nowych warunków prowadzenia działalności w Unii Europejskiej oraz promocję nowoczesnych, przyjaznych środowisku technologii przetwórczych i produktów rybnych 32. Ważnym podmiotem otoczenia sektora rybnego jest Krajowa Izba Gospodarki Morskiej. Jest to organizacja zrzeszająca przedsiębiorstwa i instytucje prowadzące działalność w ramach szeroko rozumianej gospodarki morskiej. 30 Materiały konferencyjne, Międzynarodowe Targi Przetwórstwa i Produktów Rybnych Polfish 2005, Gdańsk 2005. 31 Tamże. 32 Tamże. 21

JEDNOSTKI BADAWCZE Badania ekonomiczne działalności rybołówstwa i przetwórstwa ryb, w odróżnieniu od prowadzonych od wielu lat badań biologicznych, mają stosunkowo krótką historię. Brak wiarygodnych danych dotyczących ekonomicznych aspektów funkcjonowania rynku ryb i produktów rybnych był zawsze słabym punktem zarządzania sektorem rybnym. Wejście Polski do Unii Europejskiej zobowiązuje nasz kraj nie tylko do przestrzegania Wspólnej Polityki Rybackiej, ale również do tworzenia zbioru danych niezbędnych do jej realizacji oraz oceny wpływu na sytuację ekonomiczną całego sektora, łącznie z przetwórstwem i rynkiem ryb. Zgodnie z ministerialnym rozporządzeniem, jako odpowiedzialny za prowadzenie badań naukowych, wynikających z akcesji Polski do Unii, został wyznaczony Morski Instytut Rybacki w Gdyni. MIR jest państwową jednostką badawczą utworzoną w celu prowadzenia prac badawczo-rozwojowych, wdrożeniowych i popularyzacji w dziedzinach biologii morza, ochrony środowiska morskiego i jego zasobów oraz morskiej gospodarki rybnej. MIR jest szczególnie ceniony za dogłębne opracowywanie danych statystycznych dotyczących morskiej gospodarki rybnej, dla potrzeb instytucji krajowych i organizacji międzynarodowych. Instytut prowadzi szereg projektów współfinansowanych ze środków Unii Europejskiej oraz realizowanych w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego "Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006". Do badań włącza się też Instytut Morski, który jest jednostką naukowo-badawczą resortu Ministerstwa Infrastruktury. Wykonuje prace badawcze i wdrożeniowe z zakresu gospodarki morskiej, m.in. ekonomiki morskiej, zagospodarowania regionu nadmorskiego oraz nowych technologii. Badania nad sektorem rybnym prowadzone są także przez wyspecjalizowane katedry uczelni wyższych. Akademia Rolnicza w Szczecinie na Wydziale Nauk o Żywności i Rybactwa kształci studentów oraz prowadzi badania w dziedzinie technologii przetwórstwa rybnego. Każdego roku uczelnię opuszcza od 100 do 120 absolwentów tego wydziału. Na innych uczelniach województw zachodniopomorskiego i pomorskiego, m.in. Uniwersytecie Gdańskim oraz Szczecińskim prowadzone są badania z obszaru gospodarki morskiej, które często zawierają elementy rybołówstwa i przetwórstwa ryb. UREGULOWANIA PRAWNE Rybołówstwo i przetwórstwo ryb w Polsce prowadzone jest zgodnie z przepisami obowiązującymi w UE, a w szczególności Wspólną Polityką Rybacką. Większość regulacji dostosowawczych wprowadzono na mocy ustawy o rybołówstwie morskim z dnia 6 września 2001 r. Natomiast ramy prawne dla zorganizowania w Polsce rynku rybnego, zgodnego z regulacjami UE stworzyła ustawa o organizacji rynku rybnego oraz o zmianie ustawy o rybołówstwie morskim z 10 października 2002 r., a następnie zastąpiona ustawą o organizacji rynku rybnego i pomocy finansowej w gospodarce rybnej z 22 stycznia 2004 r. Organem odpowiedzialnym za kierowanie działaniami rozwoju rybołówstwa morskiego i rybactwa śródlądowego, akwakultury i rynku rybnego w Polsce jest Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi. MRiRW opracowało Sektorowy Program Operacyjny Rybołówstwo i przetwórstwo ryb 2004-2006. Program umożliwia wycofanie nadmiernej liczby statków rybackich, przyczyniając się do podniesienia rentowności pozostałej części floty poprzez modernizację będących w eksploatacji jednostek i dostęp do większych kwot połowowych. Działania programu prowadzą również do unowocześnienia przetwórstwa rybnego. SPO, w 5 priorytetach i 17 działaniach, określa przedsięwzięcia mogące uzyskać finansowe wsparcie w wysokości 281,9 mln euro pochodzące z Finansowego Instrumentu Orientacji Rybołówstwa (FIFG) oraz z budżetu państwa. Do kwietnia 2005 roku w oddziałach 22

regionalnych ARiMR złożono 751 wniosków o dofinansowanie działań na łączną kwotę 383,5 mln zł. Największe środki zostały przewidziane w Priorytecie I Dostosowanie nakładu połowowego do zasobów, gdzie wpłynęło 278 wniosków o dofinansowanie na kwotę 302,6 mln zł. Bardzo niewielkie jest zainteresowanie działaniami w ramach Priorytetu II Odnowa i modernizacja floty rybackiej, złożono zaledwie 11 wniosków na kwotę 1,4 mln zł. W Priorytecie III Ochrona i rozwój zasobów wodnych, chów i hodowla, rybacka infrastruktura portowa, przetwórstwo i rynek rybny, rybołówstwo śródlądowe przewidziano pomoc finansową w wysokości 76,8 mln euro. Do końca marca 2005 wpłynęło 61 wniosków na kwotę 48,8 mln zł. W ramach poszczególnych działań napływ wniosków był następujący: Przetwórstwo i rynek rybny, złożono 30 wniosków o dofinansowanie na kwotę 40,8 mln zł Chów i hodowla ryb, złożono 22 wnioski o dofinansowanie na kwotę 6,1 mln zł Rybołówstwo śródlądowe, złożono 4 wnioski o dofinansowanie na kwotę 122,0 tys. zł W ramach Priorytetu IV Inne działania zaplanowano dofinansowanie realizacji przedsięwzięć w wysokości 66,5 mln euro. Beneficjenci zgłosili 398 wniosków na kwotę dofinansowania 30,5 mln zł. W poszczególnych działaniach napływ wniosków był następujący: Znajdowanie i promowanie nowych rynków zbytu na produkty rybne, złożono 18 wniosków o dofinansowanie na kwotę 2 mln zł Działania innowacyjne, złożono 12 wniosków o dofinansowanie na kwotę 11,0 mln zł ANALIZA SWOT Wszystkie rozwinięte gospodarczo państwa świata a szczególnie zgrupowane w UE starają się wykorzystywać swoje nadmorskie położenie, opracowując m.in. strategie rozwoju podstawowych sektorów morskich. Na potrzeby sektorów, które uznaje się za kluczowe, prowadzi się stałą obserwację zmian, zachodzących zarówno wewnątrz nich, jak i w ich otoczeniu, czyli ich słabych i mocnych stron, a także szans i zagrożeń. Polskie przetwórstwo rybne musi być przygotowane do konkurencji ze strony państw UE, toteż powinno posiadać własną wizję rozwoju. Punktem wyjścia do sformułowania wizji przyszłości jest analiza SWOT, wykonana w oparciu o badanie stanu aktualnego. Tabela 9. Analiza SWOT branży przetwórstwa rybnego w Polsce Mocne strony Słabe strony Duża dynamika rozwoju sektora przetwórstwa rybnego. Podniesienie jakości produktów rybnych, w wyniku procesów dostosowawczych do wymogów unijnych. Coraz wyższy udział w konsumpcji produktów wysokoprzetworzonych, o wysokiej wartości dodanej. Modernizacja zakładów, współfinansowana z programów pomocowych. Wysoki udział eksportu w sprzedaży. Tania siła robocza i wykształcona kadra technologiczna. Niska konsumpcja ryb i produktów rybnych w Polsce. Wysokie ceny ryb w stosunku do dochodów konsumentów. Brak zorganizowanego systemu promocji i badań marketingowych. Duża liczba małych zakładów przetwórczych, niedostosowanych do wymagań unijnych. Sezonowość dostępu do surowca bałtyckiego i często niska jego jakość, spowodowana niedostatkami technologicznymi w rybołówstwie. Brak zorganizowanej sieci pierwszej 23