Zmiany demograficzne i aktywna integracja osób starszych w Krakowie

Zmiany demograficzne i aktywna integracja osób starszych w Krakowie 1. Kontekst 1.1. Aktualne informacje dotyczące miasta i główne tendencje demograficzne Liczba mieszkańców Krakowa wzrosła na przestrzeni ostatnich lat z 744.987 w 1995 r. do około 756.183 w 2010 r. Jednak struktura wieku ludności uległa istotnej zmianie. W roku 1995 liczba dzieci do 14 roku życia sięgnęła 133.665 (17,9 proc. ogółu ludności miasta), natomiast osób powyżej 65 roku życia 89.665 (12 proc.). Już w roku 2010 zaobserwowano odwrotną tendencję, kiedy to liczba dzieci do 14 roku życia sięgnęła 96.137 (12,7 proc. ogółu ludności miasta), zaś osób po 65 roku życia 119.019 (15,7 proc.). Fakt, że mieszkańcy Krakowa żyją dłużej ma również wpływ na proces starzenia się ludności tego miasta. Obecnie średnia długość życia mężczyzn w momencie narodzin wynosi 75,1 lat, dla kobiet zaś 81,5 lat, podczas gdy współczynnik śmiertelności jest dość stały i wynosi 9,5 na 10 tysięcy mieszkańców. Należy brać pod uwagę wzrost 1 liczby osób starszych w Krakowie, jako że współczynnik osób w wieku emerytalnym (65 +/15-64) w 1995 r. wyniósł jedynie 17,2 proc., natomiast w 2010 r. było to już 22 proc. Zmiany struktury ludności są również związane z migracją, nie tylko tej będącej efektem migracji międzynarodowej od 2004 r., ale również migracji odbywającej się poza miastem. Także sytuacja na rynku pracy w Krakowie jest dość korzystna, ponieważ istnieje tu wiele możliwości zatrudnienia, o czym świadczy fakt, że w 2010 r. stopa bezrobocia wyniosła jedynie 4,7 proc. (podczas gdy w Małopolsce było to już 9,1 proc.). Proces starzenia się społeczeństwa jest oczywisty i spowodowany 2 głównie bardzo niską dzietnością w mieście. W 2002 r. współczynnik dzietności ogółem wyniósł jedynie 1,006. W ostatnich latach nastąpił wzrost do 1,251 w 2009 r. i 1,237 w 2010 r. Na przestrzeni ostatnich lat współczynnik urodzeń w mieście wynosił około 8,4 (w 1995 r.), przy czym najniższy poziom bo 7,5 odnotowano w 2002 r. Obecnie współczynnik ten jest na poziomie 10,4 (w 2010 r.) na 1.000. Prognozy demograficzne przewidują, że w 2035 r. liczba mieszkańców Krakowa sięgnie ponad 769.000. Ponadto, wzrośnie liczba osób w wieku powyżej 65 roku życia (166.768 osób), co w porównaniu do 2010 r. oznacza 40 proc. wzrost w tej grupie wiekowej w przyszłości. Wystarczy dodać, że Kraków już jest miastem o zróżnicowanej strukturze wieku na poziomie dzielnic (tj. Nowa Huta z najwyższą liczbą osób starszych). 1.2. W jaki sposób tendencje w zakresie zmian demograficznych wpłyną na Kraków? Starzenie się ludności miasta zostało już odnotowane w Krakowie, a wzrost liczby osób starszych ma już swój wpływ w różnych aspektach. Proces ten będzie trwał. Im mniej dzieci jest w mieście, tym mniejsze jest zapotrzebowanie na szkoły i nauczycieli (a więc mniej miejsc pracy związanych z dziećmi, młodzieżą w systemie edukacji). Im wyższa liczba starszych mieszkańców, tym większe zapotrzebowanie na miejsca pracy w opiece zdrowotnej i w sektorach długoterminowej opieki. Ponadto, im więcej niesamodzielnych osób starszych, tym większe jest zapotrzebowanie na usługi socjalne w celu zaspokojenia 1 Współczynnik osób w wieku emerytalnym stosunek liczby osób w wieku powyżej 65 roku życia do osób pomiędzy 15-64 rokiem życia; dopuszcza się również wykorzystanie ludności w wieku poprodukcyjnym/ludności czynnej zawodowo. 2 Współczynnik dzietności ogółem określa ile dzieci miałaby jedna kobieta w oparciu o aktualne współczynniki dzietności dla poszczególnych grup wiekowych. Zapewnia on właściwą ocenę rzeczywistej średniej liczby dzieci przypadających na jedną kobietę. 1

podstawowych potrzeb tych, którzy nie mogą otrzymać pomocy, wsparcia i opieki ze strony rodziny. Ale także im więcej osób starszych, tym większa potrzeba dostosowania infrastruktury publicznej miasta (np. transportu). Z drugiej jednak strony, starsze pokolenie to potencjał pozytywnie wpływający na rozwój społeczno-gospodarczy miasta (np. działanie w organizacjach pozarządowych wzmocniło trzeci sektor (wolontariusze) i przyczyniło się do rozwoju uniwersytetów trzeciego wieku). 1.3. Główne polityki/strategie/plany postępowania w zakresie zmian demograficznych zachodzących w mieście Miasto stara się przygotować na zmiany demograficzne, dlatego też kilka lat temu, Urząd Miasta Krakowa zaproponował szersze wspieranie działań prowadzonych na rzecz seniorów w ramach inicjatywy pn. Krakowski pakt dla seniorów, który miał na celu integrację (ustalenie sposobów współpracy z różnymi partnerami/podmiotami) i włączenie (inicjowanie różnych wydarzeń, programów) seniorów do życia Krakowa. Stanowił on przygotowanie do zmian demograficznych i starzenia się populacji, z którymi Kraków musi zmierzyć się już dziś i których będzie doświadczał w najbliższej przyszłości. Celem Paktu było stworzenie partnerstwa z różnymi podmiotami: władzami lokalnymi, instytucjami publicznymi, organizacjami pozarządowymi, sektorem prywatnym, mediami, jak również motywowanie różnych podmiotów do organizacji różnych inicjatyw na rzecz seniorów mieszkających w Krakowie. Działania zostały zaplanowane w obszarach: kultury, promocji zdrowia i profilaktyki, rehabilitacji, rekreacji, edukacji, szkoleń, doradztwa, poradnictwa, informacji, bezpieczeństwa i transportu (np. projekt Osiągnięcie energooszczędnej mobilności w starzejącym się społeczeństwie (AENEAS), który został przeprowadzony w ramach programu Inteligentna Energia dla Europy). 2. Działania podjęte przez Kraków w związku ze starzeniem się społeczeństwa 2.1 Zmiany demograficzne na poziomie miasta: aktywne włączenie osób starszych Zgodnie z przedstawionymi danymi liczba seniorów w mieście jest wysoka i stale rośnie. Wielu z nich stosunkowo wcześnie opuściło rynek pracy (rzeczywisty 3wiek emerytalny w Małopolsce to 54 lata, zaś w Polsce średnio ok. 57,5 lat (ZUS, 2011 r. ), a ogólna stopa zatrudnienia starszych pracowników w wieku pomiędzy 55-64 rokiem życia w Polsce w 2010 r. wyniosła 34 proc. W Małopolsce, w tym w Krakowie, ogólna stopa zatrudnienia starszych pracowników pomiędzy 55-64 rokiem życia w 2010 r. wyniosła 36,1 proc., 47,5 proc. dla mężczyzn i 27,2 proc. dla kobiet, czyli wciąż jest bardzo niska. Stopa zatrudnienia pracowników powyżej 65 roku życia w województwie wyniosła 4 w 2010 r. 6,9 proc.; 10 proc. dla mężczyzn, 5 proc. dla kobiet (GUS, 2012 r.). Osobami, które opuściły rynek pracy, są nieaktywni emeryci i/lub wcześni emeryci, czyli osoby najbardziej narażone 5 na wykluczenie społeczne oraz samotność (badanie Diagnoza 6Społeczna, 2012 r.). Ponadto, niewiele osób starszych korzysta z komputerów i Internetu (Diagnoza Społeczna, 2012 r.). Jednym z czynników przyczyniających się do wykluczenia osób starszych jest również brak umiejętności korzystania z technologii ICT (takich jak komputer, Internet), więc sprawą niecierpiącą zwłoki jest zapewnienie aktywnego włączenia osób starszych, nie tylko poprzez rozwój ich umiejętności (w zakresie np. ICT), ale również pomoc w byciu 3 Zakład Ubezpieczeń Społecznych, ZUS, 2011 r., więcej na stronie internetowej www.zus.pl 4 Główny Urząd Statystyczny, 2012 r., www.stat.gov.pl 5 Raporty badania Diagnoza Społeczna, 2012 r. www.diagnozaspoleczna.com 6 W 2007 r., 10,1 proc. osób powyżej 55 roku życia nieaktywnych zawodowo potrafiło obsługiwać komputer, a 7,4 proc. korzystać z Internetu (Batorski, 2007 r. na podstawie badania Diagnoza Społeczna). 2

aktywnymi społecznie. Wszystkie osoby (głównie te będące poza rynkiem pracy) powinny mieć zapewniony dostęp do środków, których potrzebują do prowadzenia godnego życia i różne możliwości uczestnictwa w życiu społecznym. Integracja społeczna osób, które opuściły rynek pracy z powodu przejścia na emeryturę i przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu tej grupy i samotności są powiązane z celami Strategii UE na rzecz aktywnego włączenia. 2.2 Rozwiązania na poziomie miasta Nowatorski i wyjątkowy program Szkoła @aktywnego Seniora (S@S) zostanie przedstawiony jako przykład miasta wpisujący się w cele Strategii UE na rzecz aktywnego włączenia. Po pierwsze, program ten zawiera wiele różnych aspektów i obrazuje zintegrowane podejście Strategii UE na rzecz aktywnego włączenia. Uczestnicy - seniorzy - mogą rozwijać swoje zainteresowania (czytanie, historia, sztuka, korzystanie z komputerów, przygotowywanie publikacji, organizowanie imprez tematycznych) i hobby (fotografia), co jest przykładem aktywnego włączenia poprzez dostęp do wysokiej jakości usług, jako że zaangażowanie użytkowników i indywidualne podejście do spełnienia licznych potrzeb ludzi jako jednostek jest uwzględniane w tworzeniu takich inicjatyw. Rozwijają oni również swoją wiedzę z różnych dziedzin (finanse, biznes), a więc nabywają nowe umiejętności, w szczególności te, których brakuje im najbardziej (w zakresie ICT). Wykorzystywane są skuteczne strategie kształcenia się przez całe życie, w zakresie systemów edukacji i szkoleń w odpowiedzi na nowe wymagania dotyczące kwalifikacji, a także potrzebę posiadania umiejętności informatycznych (rynki pracy sprzyjające włączeniu). Uczestnicy nie ponoszą żadnych kosztów, ponieważ wszystkie inicjatywy w ramach S@S są darmowe. Jest to forma dofinansowania uczestników, która pozwala prowadzić im godne życie jako element kompleksowego i konsekwentnego zwalczania wykluczenia społecznego. Poza tym, uczestnicy wymieniają się wiedzą zawodową i doświadczeniem, nie tylko z osobami w ich wieku, ale również z osobami młodszymi (np. trenerami działającymi w ramach programu), budując międzypokoleniową solidarność. Ponadto, ten kompleksowy program został zrealizowany przez Towarzystwo Polsko- Niemieckie w Krakowie (organizacja pozarządowa) oraz Wojewódzką Bibliotekę Publiczną znajdującą się w centrum Krakowa (jako publiczna instytucja edukacyjna i kulturalna) na rzecz seniorów, przy współpracy z innymi podmiotami (organizacjami pozarządowymi, sektorem prywatnym). Fakt, że S@S uwzględnia wszystkie zainteresowane podmioty, ma również wyraźny związek ze Strategią UE na rzecz aktywnego włączenia w ramach skoordynowanego podejścia. Wszystkie pozostałe ważne podmioty, w tym osoby dotknięte wykluczeniem społecznym (seniorzy), partnerzy społeczni, organizacje pozarządowe i usługodawcy mają czynny udział w opracowywaniu, wdrażaniu i ocenie tego programu. Głównym celem S@S jest społeczna reintegracja osób starszych poprzez: poprawę metod edukacyjnych dla seniorów dzięki wykorzystaniu nowoczesnej technologii, angażowanie seniorów w nowe działania, co umożliwi im społeczną integrację, rozszerzenie inicjatyw w zakresie edukacji dla wszystkich partnerów programu (biblioteka, organizacje pozarządowe, biznes, grupa seniorów), promowanie dialogu międzypokoleniowego i międzykulturowego, jak również promowanie podejścia kształcenia się przez całe życie oraz uwolnienie kreatywności seniorów. Grupą docelową programu są zarówno młodzi trenerzy - pracownicy biblioteki (obecnie do 20 osób w wieku do 40 roku życia, większość w wieku pomiędzy 25-33 rokiem życia), którzy poprzez nabyte doświadczenie mogą stać się lepszymi pracownikami, jak również starsi 3

mieszkańcy Krakowa i województwa małopolskiego, którzy są gotowi rozwijać swoje hobby, pasje, uczestniczyć w wydarzeniach edukacyjnych i kulturalnych, uczestniczyć w życiu lokalnej społeczności, przejawiać i dzielić z innymi swoją kreatywność. Program przedstawia również aspekt solidarności międzypokoleniowej, która stanowi ważny aspekt szczególnie podczas Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej 2012. Program składa się z trzech głównych modułów konstrukcyjnych zwanych liniami programu. Pierwszy z nich to Senior w świecie kultury i sztuki (edukacja dla kultury), w ramach którego, raz w tygodniu, mniejsza liczba uczestników z grup roboczych podczas regularnych spotkań dyskutuje, rozwija się i pracuje w konkretnej dziedzinie (np. fotografia, pisanie opracowań historycznych dotyczących dzielnic miasta, pisanie i dyskusja na temat poezji). Ponadto, w ramach tego programu organizowane są wykłady otwarte dotyczące różnych tematów z dziedzin takich jak literatura, kultura itp. (1-2 na miesiąc, ok. 50-100 uczestników). Na koniec należy podkreślić fakt, iż organizowane są również imprezy, wystawy, jak również wydawane kulturalne i artystyczne publikacje seniorów. Drugim modułem jest ICT: Senior w świecie nowych technologii (społeczeństwo informacyjne), w ramach którego organizowane są przeważnie kursy komputerowe i internetowe (tj. 250 uczestników w jednej edycji kursu komputerowego) oraz specjalne szkolenia dotyczące wykorzystania nowych technologii komunikacyjnych (telefonów komórkowych, aparatów cyfrowych, kamer wideo, telewizji kablowej itp.). Innowacją w tej dziedzinie jest organizacja specjalnych warsztatów i wykładów dotyczących finansów, rachunkowości i ekonomii. Niektóre szkolenia dotyczą wykorzystania nowoczesnego systemu bankowego. Ponadto, pewną innowacją dla seniorów jest specjalna gra inwestycyjna (Cashflow), która uczy jak inwestować pieniądze/oszczędności. Trzecim modułem S@S jest Senior świadomym i pełnoprawnym obywatelem (społeczeństwo obywatelskie), którego celem jest nauczenie seniorów, jak aktywnie uczestniczyć w życiu publicznym, jak reprezentować interesy grup, jakie prawa na rynku mają starsi konsumenci (prawo, przepisy, zakupy przez Internet, bezpieczeństwo w związku z zakupami przez Internet itd.). Organizowane są specjalne szkolenia dotyczące powyższych tematów, a także przygotowane są przewodniki dla seniorów, aby lepiej mogli zrozumieć i dowiedzieć się, jak powinni reagować i zachowywać się w różnych sytuacjach. Program S@S jest wdrażany poprzez różne rodzaje inicjatyw, w tym projekty oparte na działaniu, cykliczne spotkania (wykłady, warsztaty, seminaria, kursy) i wydarzenia obejmujące wolontariat osób starszych. Poprzez wykorzystanie technologii ICT jako systematycznego narzędzia mającego na celu włączenie osób starszych, program stanowi przykład dobrych praktyk dla tych, którzy chcą zajmować się tą grupą docelową. Program ten jest również programem pilotażowym i stanowi on możliwość wymiany doświadczeń z innymi bibliotekami na terenie Krakowa i Małopolski. Dzięki programowi S@S nawiązana została współpraca na poziomie międzynarodowym (inne biblioteki, organizacje pozarządowe), krajowym i wojewódzkim z instytucjami publicznymi (Wojewódzki Urząd Pracy w Małopolsce), biznesowymi (UPC Polska (media, Internet, dostawca usług telefonicznych) oraz Deutsche Bank PBC) oraz uniwersytetami trzeciego wieku. Zintegrowane i skoordynowane podejścia do problemów społecznych, których doświadczają seniorzy są w Polsce pewną innowacją, dlatego też są one wciąż na wczesnym etapie rozwoju. Jednak program S@S już zasługuje na uwagę na szczeblu 4

7 lokalnym, wojewódzkim i krajowym. Oprócz zdobywania nagród, jest on również uwzględniany w zaproszeniach do organów doradczych i konsultingowych, jak również w inicjatywach na rzecz integracji, takich jak: Polska Koalicja Cyfrowego Włączenia Generacji 50+, Małopolskie Partnerstwo na rzecz kształcenia się przez całe życie, Grupa Doradcza Ekspertów w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej Rzeczypospolitej Polskiej (na rok 2012 jako Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych). Program jest bardzo innowacyjny i polega na: stymulowaniu wszelkiej kreatywności i aktywności seniorów w zakresie edukacji dla kultury, bycia członkiem społeczeństwa informacyjnego, bycia aktywnymi obywatelami; wykorzystaniu umiejętności ICT jako narzędzi używanych w szeregu działań i/lub pomysłów; zastosowaniu szkoleń z zakresu ICT jako narzędzia do integracji osób starszych i ich motywacji do planowania i/lub uczestnictwa w inicjatywach; zachęcaniu do dialogu międzypokoleniowego (pomiędzy młodymi trenerami a starszymi uczestnikami); partnerstwie publiczno-prywatnym (mechanizm PPP ) opartym na obopólnej korzyści w celu zwiększenia wydajności: partner publiczny (Wojewódzka Biblioteka Publiczna) zapewnia miejsce/środowisko (infrastruktura, przyjazna atmosfera) i wykwalifikowany personel, pozarządowa organizacja (Towarzystwo Polsko-Niemieckie) dostarcza pomysły i pomoc w prowadzeniu projektów. Ponadto, prowadzona jest współpraca na szczeblu 8 międzynarodowym, jak również współpraca z partnerami prywatnymi (tj. UPC, firma dostarczająca media (Internet, TV i usługi telefoniczne), będąca aktywnym partnerem niektórych inicjatyw programu S@S w zakresie ICT i Internetu) oraz wszystkie zajęcia dla seniorów są darmowe. Innym przykładem inicjatywy programu są Igrzyska Olimpijskie dla Seniorów, czyli konkurs dla seniorów z obsługi oraz znajomości komputera i Internetu, który został zorganizowany po raz pierwszy w historii w Polsce i Europie, przy udziale czterech partnerów europejskich w ramach jednego z projektów Grundtvig. Rozpoczęcie programu S@S zostało zainspirowane przez Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie, za namową którego Wojewódzka Biblioteka Publiczna zgodziła się w 2006 r. na współpracę w tym zakresie. Program rozpoczął się od kursów ICT w 2007 r., a na przestrzeni ostatnich pięciu lat znacznie rozwinął swoją ofertę. 2.3. Najważniejsze osiągnięcia (wyniki, rezultaty, skutki) Celem programu S@S jest pobudzenie aktywności społecznej seniorów w celu ich aktywnego włączenia do współczesnego społeczeństwa, w którym konieczne jest posiadanie umiejętności w zakresie nowych technologii pozwalające przezwyciężyć bariery, które nie pozwalają im na aktywność w grupie rówieśniczej i życiu publicznym. Problem ten jest bardzo istotny dla aktualnych priorytetów polityki społecznej na szczeblu lokalnym, wojewódzkim i krajowym. 7 Oba projekty, ICT i Międzypokoleniowa Komunikacja i TeachNET - uczenie i nauczanie seniorów i młodzieży zostało uznane przez Narodową Agencję w Polsce za jeden z najlepszych programów Grundtvig w ramach programu kształcenia się przez całe życie na lata 2007-2013. Ponadto, HEuRIT (AGE) został wybrany przez Komisję Europejską jako jeden z 30 najlepszych projektów w Europie w zakresie działań na rzecz osób starszych mających na celu podniesienie ich wykształcenia i umiejętności. Zostanie on przedstawiony w Austrii (w czerwcu 2012 r.). 8 Inicjatywy/Projekty takie jak Dojrzałość w Sieci, Polska Koalicja Cyfrowego Włączenia Generacji 50+ w tym przypadku z miastem Kraków, UPC, S@S i innymi partnerami, Igrzyska Olimpijskie dla Seniorów, Tydzień z Internetem. 5

Istnieje wiele wyników, które mogą być brane pod uwagę przy opisywaniu programu S@S, tj. często organizowane spotkania grup roboczych (sztuka, sport, muzyka, itp.), zorganizowanie - jak dotąd - siedmiu międzynarodowych konferencji i międzynarodowych spotkań seniorów, współpraca nad projektami z partnerami z 12 krajów. Ponadto, zostało zorganizowanych wiele otwartych i darmowych wykładów pod hasłem Edukacja dla kultury, ICT a społeczeństwo informacyjne i pełnoprawne obywatelstwo. Od rozpoczęcia programu zorganizowanych zostało wiele kursów komputerowych i internetowych. Ponadto, należy również wymienić: poradniki (np. dla seniorów w zakresie przyjęcia aktywnej postawy obywatelskiej) i książki przygotowywane przez seniorów (tj. Młodość w mądrości przemijania, Kraków oczami Seniora; Małopolska w naszej pamięci i zdjęciach, również w języku angielskim). Organizowane są również międzynarodowe komputerowe Igrzyska Olimpijskie dla seniorów (cztery edycje). Do bezpośrednich rezultatów - w zakresie wymienionych powyżej możliwości programu S@S trzeba zaliczyć: zaangażowanie jak dotąd ok. 3.000 seniorów (najmłodszy był w wieku 55 lat, najstarszy 93 lat, większość (70 proc.) pomiędzy 55-70 rokiem życia z różnych części miasta i województwa) i darmowe przeszkolenie ok. 1.000 seniorów w zakresie umiejętności ICT. Poza wieloma uczestnikami różnego rodzaju inicjatyw, istnieje również długa lista kandydatów oczekujących na wzięcie udziału w różnych inicjatywach realizowanych w ramach programu. Seniorzy otrzymają certyfikaty umiejętności ICT. Trenerzy - pracownicy biblioteki, pracujący w ramach programu S@S jako wolontariusze mogą wykorzystać swoje umiejętności w praktyce w przekazywaniu seniorom umiejętności ICT (poziomy: podstawowy i zaawansowany). Program ten stanowi nieformalny sposób zdobywania i rozwijania umiejętności osób prowadzących szkolenia dydaktyczne. W nagrodę otrzymują specjalny zapis w CV, mogą później rozwijać swoje umiejętności podczas wizyt studyjnych organizowanych za granicą, brać udział w konferencjach, seminariach. Program ten wzbogaca doświadczenie zawodowe osób prowadzących szkolenia dydaktyczne dla seniorów i pragnących to kontynuować również poza programem S@S. Potwierdzają to słowa jednego z uczestników: pragnę serdecznie podziękować za szansę wzięcia udziału w kursie komputerowym, który został profesjonalnie przeprowadzony przez kompetentnego i profesjonalnego trenera wykazującego wiele cierpliwości i życzliwości nam - seniorom. Kurs ten pomaga mi wyjść z cienia, a dzięki trenerowi nie obawiam się już tak bardzo komputera, o czym świadczy niniejszy e-mail. Seniorzy są zazwyczaj przydzielani do grup roboczych uwzględniając ich wspólne potrzeby, zainteresowania i/lub hobby. Grupy te mają na celu rozszerzenie ich podstawowej wiedzy w zakresie technologii ICT w celu ułatwienia komunikacji z młodszym pokoleniem, stymulację aktywności i kreatywności, a także zaangażowanie w wolontariat. Uczestnictwo w kursach pozwoli im poszerzyć horyzonty poprzez międzynarodowe spotkania partnerskie i zaangażować się w życie publiczne poprzez lepsze zrozumienie stosowanych tam procedur oraz podniesienie trafności podejmowanych decyzji związanych z codziennymi sytuacjami, na które natrafiają. Nie jest to dla nich jednak działanie/projekt o charakterze tymczasowym, lecz wieloletnie uczestnictwo w programie S@S: W ostatnich latach mogłem uczestniczyć w wielu spotkaniach dla seniorów organizowanych w ramach S@S w Krakowie. Były to inicjatywy, które miały na celu aktywizowanie osób starszych w różnych dziedzinach, takich jak zaznajomienie z różnymi krajami na całym świecie, taniec, porady psychologiczne, teatr dla seniorów, sztuka, zwiedzanie Krakowa, podstawowe informacje związane z biznesem i rozwój umiejętności w zakresie inwestycji poprzez grę Cashflow, kursy komputerowe i internetowe. To jedynie kilka, w których brałem udział. Wszystkie te formy aktywności są cenne, ponieważ integracja seniorów z młodszymi pokoleniami, pozwala na zdobycie wiedzy i umiejętności, zaznajomienie się 6

z nowymi technologiami, podniesienie samooceny, jak również daje satysfakcję z bycia pełnoprawnym członkiem społeczeństwa (jeden uczestnik). Program ma na celu aktywne włączenie seniorów do społeczeństwa, a co za tym idzie zmianę ich statusu z jednostek będących jedynie odbiorcami usług socjalnych, na jednostki będące pełnoprawnymi, niezależnymi i aktywnymi członkami społeczeństwa - mającymi potrzeby, oczekiwania, pasje, wymagania i umiejętności. Znaczenie ma również fakt, że seniorzy odgrywają aktywną rolę (będąc aktywnymi członkami) w społeczeństwie. Jeden z uczestników mówi: bez tego programu i pracowników S@S nasze życie byłoby o wiele gorsze i uboższe. Niewiarygodne jak wiele się zmieniło. Świat się zmienia i chcielibyśmy - z odpowiednimi umiejętnościami i bez kompleksów być jego pełnoprawnymi członkami. Seniorzy odnoszą sukcesy w rozwoju swojej kreatywności (można było zaobserwować nowe pomysły i zaangażowanie w różne inicjatywy). Pomaga im to odnaleźć się w nowym dla nich świecie nowoczesnych technologii, daje możliwość lepszej komunikacji z młodszym pokoleniem i zapobiega przed wykluczeniem społecznym. Jeden z uczestników zauważył: Zaczęliśmy wierzyć we własne możliwości a wspólne zajęcia stanowiły dla nas zarazem rekreację, jak również terapię. Przyjazna atmosfera przyczyniła się do radosnej i kreatywnej pracy. Przyciągała i zachęcała do aktywnego spędzania czasu, wymiany poglądów i doświadczeń: stworzyła więzi międzyludzkie (Małopolska w naszej pamięci i fotografii, 2011 r., str. 7). Po trzecie, korzyści odnoszą również instytucje i partnerzy programu. Uświadamiają sobie, że ich działalność na rzecz seniorów jest niezbędna i konieczna, oraz że program może być dobrym przykładem. Mogą również przedstawiać idee projektów innym i rozwijać współpracę partnerską na szczeblu wojewódzkim i międzynarodowym. 2.4. Wyzwania Program S@S został zainspirowany przez Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie (organizację pozarządową), dzięki któremu Wojewódzka Biblioteka Publiczna w 2006 r. wyraziła zgodę na jego wspólną realizację (sale do odbywania spotkań i organizowania kursów, dobra lokalizacja). Jak twierdzi dr Lidia Maria Jedlińska: Głównym problemem, a co za tym idzie wyzwaniem, jest zapewnienie środków finansowych, ponieważ jest to wyjątkowa inicjatywa odbywająca się w wojewódzkiej instytucji publicznej w centrum miasta z ograniczonym dostępem do niektórych funduszy lokalnych, darmowa dla uczestników. Dodatkowym wyzwaniem jest zachęcenie starszych osób do przyjścia i uczestnictwa w różnych projektach/spotkaniach/wykładach. Ponieważ są one darmowe, nie ma formalnego obowiązku brania w nich udziału stąd ryzyko niskiej frekwencji, nawet jeśli do tej pory nie miało to miejsca. Niemniej jednak program był nieustannie poddawany ocenie, w ramach której zastanawiano się nad inicjatywami, które okażą się atrakcyjne dla seniorów i zachęcą ich do uczestnictwa. 2.5. Plany na przyszłość i rozpowszechnianie Ten innowacyjny program jest gotów do wdrożenia w innych miejscach, nie tylko bibliotekach. Jednakże, jak dotąd jedynie pewne elementy tego programu zostały 7

9 wdrożone w innych instytucjach/organizacjach (np. w Nowej Hucie, Chrzanowie, Tuchowie, Gorlicach). Personel dokłada wszelkich starań w celu kontynuacji programu S@S, ponieważ nie ma on zapewnionego regularnego finansowania (budżetu), od którego zależy jego przyszłość. Rozpowszechnianie programu odbywa się na różne sposoby, m.in. nieformalnie poprzez samych uczestników, którzy potrafią najlepiej przedstawić jego zalety. Ponadto, program S@S posiada własną stronę internetową, na której można znaleźć istotne i aktualne informacje na temat szkoleń, kursów, konferencji i innych wydarzeń. Utrzymywany jest również stały kontakt z lokalnymi mediami, odbywa się też dystrybucja ulotek pośród lokalnej społeczności. Pracownicy uczestniczą w różnych konferencjach, seminariach, imprezach jako prelegenci, eksperci i dyskutanci. Pracownicy S@S organizują konferencje we własnym zakresie. 2.6. Dodatkowe informacje Podstawowe informacje Program S@S jest koordynowany przez Towarzystwo Polsko-Niemieckie w Krakowie oraz Wojewódzką Bibliotekę Publiczną w Krakowie. Jest on finansowany głównie ze środków publicznych, na poziomie krajowym (Ministerstwo), Komisję Europejską (w ramach projektów Grundtvig) i co istotne, odbywa się to nie tylko na poziomie lokalnym, ale również międzynarodowym. W związku z tym, że środki pochodzące z finansowania są ograniczone, a uczestnictwo w programie darmowe, pracownikami S@S są wolontariusze. Finansowanie (na lata 2007-2011) Projekty na poziomie lokalnym, wojewódzkim były finansowane ze środków województwa Małopolskiego i specjalnego Funduszu Inicjatyw Obywatelskich. Międzynarodowe projekty (finansowane przez program Grundtvig Komisji Europejskiej): a) ICT i Międzypokoleniowa Komunikacja (2007-2009) 18.000 euro b) SEVIR Starsi wolontariusze w reprezentowaniu interesów (2007-2008) 12.200 euro c) TeachNET - nauka i nauczanie seniorów i młodzieży (2009-2011) 18.000 euro d) HEuRIT(AGE) (2009-2011) 18.000 euro Większość środków zostało wykorzystanych na zorganizowanie obowiązkowych wizyt studyjnych w ramach spotkań roboczych (12 partnerów z Europy). Program S@S jest inicjatywą trwającą nieustannie od 2007 r. Strona internetowa programu: www.sas.tpnk.org.pl Raport opracowany przez dr Jolantę Perek-Białas, eksperta OECD jolanta.perek-bialas@uj.edu.pl 9 Na przykład inne biblioteki miejskie (w Nowej Hucie) czy też w regionach, takich jak Chrzanów, Tuchów, Tuchowie i Gorlice zorganizowały kursy komputerowe i internetowe, jak również spotkania dla seniorów. Komputerowe Igrzyska Olimpijskie dla Seniorów są współorganizowane z innymi bibliotekami co roku, tak jak w 2010 r. z biblioteką w Wieliczce, w 2011 r. z biblioteką w Chrzanowie i prawdopodobnie w 2012 r. z biblioteką w Trzebini. Również biblioteka spoza województwa z Piekar Śląskich wykorzystuje doświadczenia zdobyte w ramach programu S@S i jego pomysły w swoich projektach przeprowadzanych w ramach programu Grundtvig. 8