SPRAWOZDANIE z prowadzenia w 2008r. badań podstawowych na rzecz rolnictwa ekologicznego w zakresie produkcji roślinnej pt.: Badania wartości siewnej i użytkowej odmian zbóż i ziemniaków w warunkach plantacji nasiennych gospodarstw ekologicznych Realizowany przez: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie finansowany zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2007 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla różnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz.U. 2007, Nr 67, poz. 446 z późn. zmianami) na podstawie decyzji Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22.10.2008r., nr RR-re-401-368/08 (336) 1
Kierownik tematu: doc. dr hab. Zofia Bulińska-Radomska Główni wykonawcy: mgr Alicja Mysłowska, mgr Piotr Bajor, dr Denise Fu Dostatny, dr Elżbieta Małuszyńska, dr Krystyna Kolasińska, dr Barbara Wiewióra dr Tomasz Góral, dr Piotr Ochodzki, dr Tadeusz Oleksiak dr Wojciech Goliszewski, dr Krystyna Zarzyńska, dr Wojciech Nowacki, prof. Michał Kostiw, mgr Danuta Sekrecka. 2
Cel realizacji tematu Celem niniejszego projektu jest promocja oraz wsparcie kwalifikowanej produkcji nasiennej roślin rolniczych, w szczególności zbóż jarych, roślin motylkowatych i ziemniaków poprzez działania edukacyjne oraz wytwarzanie materiału nasiennego wyżej wymienionych roślin we współpracy z wybranymi rolnikami ekologicznymi. Projekt ma również na celu ocenę przydatności do uprawy ekologicznej starych i aktualnych odmian pszenicy, jęczmienia, owsa, łubinu, gryki i ziemniaka oraz określenie opłacalności prowadzenia plantacji nasiennej metodami ekologicznymi. Omówienie przebiegu badań Rozwijanie produkcji ekologicznego materiału siewnego W 2008 roku materiałem w ekologicznej produkcji nasiennej były aktualnie zarejestrowane dwie odmiany owsa i po jednej odmianie pszenicy jarej, jęczmienia jarego, łubinu żółtego i wąskolistnego oraz ziemniaka. W bieżącym roku zapoczątkowano rozmnożenie nasion seradeli, która nie podlega procesowi kwalifikacji. Jedenaście plantacji nasiennych o łącznej powierzchni ponad 16 ha zostało założonych w 6 certyfikowanych gospodarstwach ekologicznych na terenie Mazowsza i Podlasia, z zastosowaniem wymaganych warunków dla plantacji nasiennych. W okresie sezonu wegetacyjnego przeprowadzono 2 kontrole nasilenia chorób grzybowych, 2 kontrole zachwaszczenia oraz ocenę wylegania. Ocena zdrowotności obejmowała obserwację porażenia liści przez choroby grzybowe: rdzę żółtą, rdzę brunatną, mączniaka prawdziwego i septoriozę. Wyleganie i stopień porażenia były oceniane w polu w skali 9 - stopniowej, gdzie 1 oznacza największe nasilenia danej cechy, natomiast 9 -całkowity brak wystąpienia badanej cechy. W celu poznania zbiorowisk chwastów upraw zbożowych na plantacjach nasiennych w uprawach ekologicznych wykonano 12 zdjęć fitosocjologicznych metodą Braun-Blanqueta na powierzchni 100 m 2. Odczyn gleby określono polowym kwasomierzem glebowym Helliga na głębokości 0 5 cm W roku 2008 nie obserwowano porażenia większości plantacji wszystkich gatunków chorobami grzybowymi liści. Zaobserwowano jedynie pojedyncze przypadki wystąpienia choroby liści na 3 plantacjach: rdzy brunatnej (7 w skali 9-stopniowej), septoriozy (7) i mączniaka (7) na plantacji pszenicy Nawra w Ciechanowie, mączniaka (8) i septoriozy (7) na plantacji owsa Polar w Załuziu oraz septoriozy (7) na plantacji owsa Krezus w Troszynie na Kurpiach. Na pozostałych plantacjach nie odnotowano porażenia liści badanymi chorobami grzybowymi. Podsumowując można stwierdzić, że dzięki wyborowi nowoczesnych odmian, charakteryzujących się dużą odpornością na porażenie chorobami grzybowymi, nie obserwuje się porażenia na plantacjach prowadzonych w sposób ekologiczny. Na większości plantacji nasiennych stopień zachwaszczenia był znaczny i wynosił: dla pszenicy zwyczajnej 40%, dla jęczmienia między 25 a 30%, a owsa między 30 a 40%. Zachwaszczenie jednak nie było na tyle wysokie, aby znacznie zmniejszyć wielkość plonu. Nie 3
obserwowano dominacji jednego gatunku na polu, która ujemnie wpływa na wielkość i jakość zbioru. Gatunki chwastów występowały w równomiernych proporcjach lub istniała dominacja kilku gatunków chwastów, która nie przekraczała ilościowości 3, co oznacza, że rośliny tych gatunków pokrywały od 20% do 45% powierzchni plantacji. Wyjątkiem był gatunek Trifolium pratense, który występował w wysokim nasileniu na plantacji pszenicy zwyczajnej odmiany Nawra. Wszystkie założone plantacje zostały zakwalifikowane polowo przez kwalifikatorów polowych WIORIN. Analiza laboratoryjna próby sadzeniaków ziemniaka Bartek nie wykazała obecności: Clavibacter michiganesis ssp.sepedonicus, Ralstonia solanacearum, Meloidogyne ssp. i Ditylenchus destructor. Sadzeniaki te spełniały wymagania dla materiału sadzeniakowego w zakresie porażenia wirusami. Z plantacji nasiennych uzyskano w 2008 roku zróżnicowaną wielkość plonu nasion zbóż, motylkowych i sadzeniaków ziemniaka. Dla pszenicy jarej plon wyniósł 2 t /ha, dla jęczmienia jarego - 2,8 t z ha, dla owsa od 1,8 do 2,5 t/ha, dla łubinu żółtego od 0,2 do 0,4 t/ha, dla łubinu wąskolistnego 1,2 t/ha, dla seradeli - 0,4 /ha, a dla ziemniaka od 19 do 33 t/ha. Istotnym elementem było szkolenie rolników posiadających gospodarstwa ekologiczne lub będących w trakcie przestawiania się z gospodarstwa konwencjonalnego na ekologiczne w zakresie produkcji ekologicznego materiału siewnego. Praca nad dopracowaniem instrukcji prowadzenia produkcji tym systemem doprowadziła do wytypowania jej kluczowych elementów, co wpłynie na zwiększenie świadomości rolników w tym zakresie. Analiza ekonomiczna efektywności produkcji nasiennej W analizie ekonomicznej efektywności produkcji nasiennej wykorzystano dane ankietowe dotyczące rzeczywistych kosztów materiału siewnego, nakładów pracy i nawożenia organicznego oraz przyjmowane jako normatywne dane dotyczące kosztów pracy ciągnika, kombajnu, prasy oraz w przypadku kalkulacji dla gospodarstwa konwencjonalnego, stanowiącego punkt odniesienia, aktualne ceny nawozów i środków ochrony roślin. Na podstawie wyników przeprowadzono kalkulacje i obliczono jednostkowe koszty produkcji pszenicy jarej, jęczmienia jarego, owsa i ziemniaka w poszczególnych gospodarstwach ekologicznych i odniesiono je do standardowych warunków uprawy w gospodarstwie konwencjonalnym. Analiza ekonomiczna opłacalności ekologicznej produkcji nasiennej wykazała, że plony uzyskiwane w ankietowanych gospodarstwach ekologicznych były od 30 do 50% niższe niż możliwe do uzyskania w gospodarstwach konwencjonalnych. Niższe bezpośrednie koszty produkcji zbóż nie rekompensowały niskich plonów. Koszty jednostkowe produkcji w gospodarstwach ekologicznych były wyższe niż w gospodarstwach konwencjonalnych od 30% do 60%. Bardzo dobre wyniki uzyskano w 2 gospodarstwach produkujących ziemniaki, gdzie uzyskano wysokie plony, wynoszące od 19-33 t/ha, przy relatywnie niskich kosztach produkcji. 4
Analiza surowca pochodzącego z ekologicznych plantacji nasiennych Nieczyszczony po zbiorze kombajnowym materiał nasienny, pochodzący z dziewięciu ekologicznych plantacji zbóż jarych, seradeli, łubinu żółtego i łubinu wąskolistnego poddano ocenie pod względem czystości i składu botanicznego zgodnie z obowiązującymi przepisami ISTA (2008). Czystość analizowanego materiału wynosiła od 63,7% do 98,9%. W wyniku badań stwierdzono obecność nasion 69 gatunków roślin towarzyszących. Skład gatunkowy nasion innych roślin w materiale nasiennym pochodzącym z plantacji wszystkich gatunków był taki sam jak w roku ubiegłym. W roku obecnym częstość i obfitość występowania ziarniaków innych zbóż była niższa w porównaniu z rokiem ubiegłym. Stwierdzono występowanie owsa siewnego na plantacji seradeli i łubinu wąskolistnego oraz w zebranym materiale nasiennym. Ziarniaki jęczmienia obecne w badanym materiale łubinu wąskolistnego najprawdopodobniej zostały zamieszane podczas zbioru lub po jego wykonaniu, bowiem nie stwierdzono roślin tego gatunku na plantacji łubinu. Analizowany materiał nasienny zawierał nasiona chwastów zastrzeżonych. Stwierdzono wysoką zawartość nasion Raphanus raphanistrum, oraz nasiona Avena fatua i Agrostemma githago, których obecności nie obserwowano w latach poprzednich. W większości wszystkich analizowanych prób występowały nasiona Chenopodium album (częstość ok. 90%), których było najwięcej ze wszystkich gatunków (1353 szt/próbę). Nasiona 11 gatunków zanieczyszczały połowę wszystkich badanych prób. Wśród nich, jako często występujące były nasiona gatunków: Fallopia convolvulus, Centaurea cyanus i Vicia hirsuta. Liczba gatunków roślin towarzyszących, których nasiona występowały w materiale bezpośrednio po zbiorze wahała się od 6 do 43. W próbie łubinu żółtego stwierdzono szkodliwe zanieczyszczenie nasionami łubinu wąskolistnego, których nie można usunąć mechanicznie. Dużym zachwaszczeniem wyróżniały się plantacja łubinu żółtego oraz seradeli. Chwasty występujące w niskiej warstwie łanu, które stwierdzono na plantacji jęczmienia jarego, występowały także w zebranym materiale. Przyczyną był niski zbiór kombajnem, który spowodował przedostanie się nasion tych gatunków do zebranej masy nasiennej. Badanie wartości siewnej nasion pochodzących z ekologicznej produkcji nasiennej Badanie wartości siewnej nasion pochodzących z ekologicznej produkcji nasiennej objęły ocenę zdrowotności i zdolności kiełkowania nasion zakwalifikowanych polowo i przygotowanych do kwalifikacji laboratoryjnej. Analizie poddano nasiona jęczmienia jarego odmiany Rataj, dwie próby nasion pszenicy jarej odmiany Torka, nasiona owsa odmiany Polar oraz łubinu żółtego odmiany Taper, pochodzące ze zbioru w roku 2007. Analiza fitopatologiczna została wykonana na 200 ziarniakach każdej odmiany, które wykładano po 10 sztuk na płytki Petriego z pożywką agarowo-ziemniaczaną (PDA). Inkubację przeprowadzono w termostacie o stałej temperaturze 20 C i przemiennym oświetleniu NUV 360 nm 12h/12h ciemności. Po około 14 dniach inkubacji dokonano identyfikacji wyrosłych kolonii grzybów. Ocenę zdolności kiełkowania wykonano zgodnie z zaleceniami ISTA (2008). 5
Analiza mikologiczna materiału siewnego otrzymanego z ekologicznych plantacji nasiennych wykazała, że próby te są licznie zasiedlone przez grzyby. Stwierdzono, że najwięcej grzybów zasiedlało ziarniaki jęczmienia odmiany Rataj (średnio 179,0 koloni/100 ziaren), zaś najmniej nasiona łubinu żółtego odmiany Taper (47,0 kolonii/100 ziaren). Najczęściej izolowanym saprotrofem był gatunek Alternaria alternata: średnio od 3,8 (dla ziarna owsa odmiany Polar) do 71,5% (dla ziarna pszenicy odmiany Torka pochodzącego z gospodarstwa w Ciechanowie) wszystkich wyizolowanych grzybów. Wśród patogenów najliczniej wystąpiły grzyby z rodzaju Fusarium, które porażały od 1,5% nasion łubinu żółtego do 38,5% ziarniaków jęczmienia odmiany Rataj. Najczęściej obserwowanymi gatunkami były: F. poae, F. avenaceumi i F. sporotrichioides. Porównując zdrowotność dwóch prób ziarna pszenicy odmiany Torka pochodzących z dwu różnych nasiennych plantacji ekologicznych, stwierdzono różnice jakościowe i ilościowe w ich zasiedleniu, mimo podobnej liczby wszystkich wyizolowanych grzybów. Różnice te dotyczyły zwłaszcza występowania grzybów Fusarium spp., które w zależności od tego skąd pochodziły porażały od 11,5 do 24,0% badanego ziarna. Na ziarnie pochodzącym z gospodarstwa zlokalizowanego w Kruszewie wystąpiło 8 gatunków grzybów należących do tego rodzaju, zaś na pochodzącym z Ciechanowa tylko 4 gatunki. Obok grzybów z rodzaju Fusarium na ziarnie jęczmienia często obserwowano także gatunek B. sorokiniana, który stanowił 28,2% wszystkich wyizolowanych grzybów. Uzyskane wyniki pozwalają na stwierdzenie, że zasiedlenie ziarna przez grzyby zależało od gatunku oraz miejsca uprawy. Analiza zdolności kiełkowania wykazała, że żadna z badanych prób nasion pochodzących z ekologicznych plantacji nasiennych nie spełniała wymagań stawianych dla materiału kwalifikowanego, które dla łubinu żółtego wynoszą 80%, a dla zbóż 85%. Stwierdzono, że najsłabiej kiełkowały ziarniaki owsa odmiany Polar - średnio 54,7%, zaś najwyższe wartości tego parametru uzyskano dla pszenicy odmiany Torka pochodzącej z plantacji nasiennej w Ciechanowie średnio 80,7%. Analiza wyników uzyskanych dla zdolności kiełkowania i zasiedlenia przez grzyby wykazała ujemną korelację pomiędzy tymi parametrami współczynnik korelacji dla liczby kolonii grzybów przypadającej na 100 nasion i zdolności kiełkowania wyniósł r = 0,41. Badania porównawcze plonowania i odporności starych odmian zbóż z odmianami nowoczesnymi W doświadczeniu porównawczym parametrów plonowania i odporności zbóż oceniano 28 odmian gatunków jarych, w tym 3 nowoczesne odmiany jęczmienia, 2 stare odmiany jęczmienia, 4 nowoczesne odmiany owsa, 2 stare odmiany owsa, 5 nowoczesnych odmian pszenicy zwyczajnej, 2 stare odmiany pszenicy zwyczajnej, a także 3 odmiany pszenicy samopszy (T. monococcum), 2 odmiany pszenicy płaskurki (T. dicoccum), 2 odmiany pszenicy orkisz (Triticum spelta) oraz 3 odmiany gryki. Z form ozimych badano 32 odmiany 4 gatunków pszenicy, w tym 6 nowoczesnych odmian pszenicy zwyczajnej, 5 starych odmian pszenicy zwyczajnej oraz po 7 odmian pszenicy samopszy, płaskurki oraz orkiszu. Doświadczenia założono na terenie 5 gospodarstw ekologicznych na Mazowszu, Pojezierzu Brodnickim, Podlasiu, a także na Gubałówce oraz polach IHAR w Radzikowie i Jadwisinie 6
(w przypadku ozimin). W okresie wegetacyjnym oceniane były wschody, odporność na porażenie chorobami liści (mączniakiem prawdziwym, rdzą brunatną i żółtą oraz septoriozą), wyleganie i wysokość roślin. Wyleganie i stopień porażenia były oceniane w polu w skali 9 - stopniowej, gdzie 1 oznacza największe nasilenia danej cechy, natomiast 9 - całkowity brak wystąpienia badanej cechy. Po zbiorze oszacowano wysokość plonu z poletka, masę tysiąca ziaren, długość kłosa, liczbę kłosów z poletka oraz liczbę ziarniaków w kłosie. Wyniki dotyczące gatunków i odmian jarych są w trakcie opracowywania i będą prezentowane na odbiorach sprawozdań w Radomiu na początku 2009 roku. Wyniki badań uzyskane dla form ozimych są przedstawione poniżej. W bieżącym roku zaobserwowano wyleganie dwóch populacji pszenicy samopszy - ssp. monococcum 5003, ssp.vulgare 5006 oraz trzech odmian pszenicy płaskurki oznaczonych numerami: 1182, 1183 i 1306. Odnotowano wyleganie pojedynczych roślin lub niewielki stopień wylegania odmian pszenicy płaskurki oznaczonych numerami: 5028 i 5337, populacji pszenicy orkisz - ssp. album 2638, odmiany pszenicy orkisz oznaczonej numerem 1169 oraz dwóch starych odmian pszenicy zwyczajnej: Białej kaszubskiej i Aldea. Odporne na wyleganie okazały się pozostałe odmiany pszenicy: orkisz, samopszy i płaskurki, a także wszystkie aktualne odmiany pszenicy zwyczajnej. Obserwowano silniejsze, niż w zeszłym roku, porażenie wszystkich odmian i populacji pszenicy ozimej przez rdzę żółtą, mniejsze natomiast porażenie rdzą brunatną, mączniakiem prawdziwym i septoriozą. Pszenica samopsza okazała się najbardziej odpornym gatunkiem na porażenie w/w chorobami. Wśród odmian pszenicy płaskurki największą odpornością na wszystkie badane choroby grzybowe okazała się odmiana oznaczona nr 5029. Odmiany i populacje pszenicy orkisz były porażane na podobnym poziomie. Spośród aktualnych odmian pszenicy zwyczajnej najbardziej odpornymi odmianami były: Zyta oraz Mewa, zaś spośród starych odmian tego gatunku Ak-bugda mestnaja. Największe porażenie septoriozą zaobserwowano u starych odmian pszenicy zwyczajnej: Antonińskiej S.46 (6,1), Balty (6,2) oraz u nowoczesnej odmiany tego gatunku Korwety (6,2). Natomiast największą odpornością na tą chorobę charakteryzowały się odmiany i populacje pszenicy samopszy, z największą opornością dla populacji: ssp.monococcum 5003 (8,6) oraz ssp.nigricultum (8,5). Najmniejszą odpornością na mączniaka prawdziwego odznaczały się odmiany i populacje pszenicy orkisz, zwłaszcza populacje: ssp.album 2638 (6,8), ssp.arduini (6,8) i ssp.album 5044 (6,8), natomiast największą odpornością wyróżniały się niemalże wszystkie odmiany i populacje pszenicy samopszy, odmiany pszenicy płaskurki oznaczone numerami: 5029 (8,8) i 5028 (8,7), a także aktualna odmiana pszenicy zwyczajnej Korweta (8,7). Najmniejszą odpornością na rdzę brunatną charakteryzowała się populacja pszenicy orkisz ssp.album 2638 oraz Balta stara odmiana pszenicy zwyczajnej (średnia dla obydwu odmian- 6,8). Najmniejsze porażenie tą chorobą odnotowano u większości odmian i populacji pszenicy samopszy (średnie dla wszystkich od 8,5 do 9) oraz u odmiany pszenicy orkisz oznaczonej numerem 1170 (8,7), odmiany płaskurki oznaczonej numerem 1182 (8,8) oraz Ak-bugda mestnaja starej odmiany pszenicy zwyczajnej (8,6). Mimo, iż dla rdzy żółtej odnotowano silniejsze, niż w zeszłym roku, porażenie wszystkich pszenic ozimych, to porażenie wśród odmian 4 badanych gatunków nie było niższe niż 8,2. 7
Poziom plonowania zarówno starych, jak i nowych odmian ozimej pszenicy zwyczajnej był znacznie wyższy niż w latach ubiegłych. Najlepiej plonującymi odmianami były: Mewa (813 g/m 2 ) charakteryzująca się ponadto najwyższą MTZ i dużą liczną kłosów z poletka, a także Korweta (718 g/m 2 ). Najlepsza spośród starych odmian, pochodząca z Polski Balta (674 g/m 2 ), również osiągnęła wysoki plon. Ponadto dla odmiany tej zanotowano największą liczbę kłosów z poletka. Najmniejsze plony, tak jak w roku 2007, odnotowano dla odmiany Antonińska S.46 (500 g/m 2 ). Odmiana ta charakteryzowała się również najniższą wartością MTZ. Wśród ozimych odmian i populacji pszenicy orkisz najwyżej plonowała odmiana holenderskiego pochodzenia - Droogendijk/39 (839 g/m 2 ) oraz odmiana Duhamelianum (785 g/m 2 ) ze zbiorów Polskiego Banku Genów. Ponadto odmiana Droogendijk/39 charakteryzowała się największą liczbą kłosów z poletka oraz najdłuższym kłosem. Dwie populacje oznaczone jako: ssp.album 5044 i ssp.arduini - podobnie jak w latach ubiegłych miały najniższe plony, wynoszące odpowiednio: 326 i 493 g/m 2. Wśród odmian ozimej pszenicy płaskurki najwyższe plony uzyskano dla odmian oznaczonych numerami: 5337 (612 g/m 2 ), 1306 (511 g/m 2 ) i 1183 (510 g/m 2 ), które podobnie wysoko plonowały w roku ubiegłym. Najniższy plon zanotowano dla odmiany o numerze 5028 (243 g/m 2 ), którą cechowało niski stopień na wymarzanie, podobnie jak w 2006 roku. Nisko plonowały również odmiany oznaczone numerami: 5029 (262 g/m 2 ) i 5049 (293 g/m 2 ). Niska wartość MTZ i najmniejsza liczna kłosów z poletka dla tych trzech odmian potwierdza niski plon. Dla odmian oznaczonych numerami: 5029 i 5028 również długość kłosa i liczba ziarniaków w kłosie były najniższe. Jedyną odmianą ozimej pszenicy samopszy w roku 2008, tak jak w latach poprzednich, plonującą na znaczącym poziomie była polska odmiana o numerze 1195 (505 g/m 2 ). Wynik ten potwierdza największa liczba kłosów z poletka dla tej właśnie odmiany. Najniższy plon uzyskała populacja określona, jako ssp. hornemanii 5040 (164 g/m 2 ). Dla odmiany tej zanotowano najmniejszą liczbę kłosów z poletka i niską wartość MTZ. Nisko plonowały również odmiany: plonująca najniżej w latach poprzednich ssp. hornemanii 5007 (207 g/m 2 ) oraz odmiana oznaczona numerem 5004. Co interesujące, odmiany te charakteryzowały się najwyższą wartością MTZ. Ocena odporności na fuzariozę kłosów i oznaczenie zawartości mikotoksyn fuzaryjnych w ziarnie odmian zbóż w uprawach ekologicznych W roku 2008 oceniono odporność na fuzariozę kłosa dwóch zestawów (odmiany badane w latach poprzednich oraz odmiany dołączone do badań w 2008r.) odmian zbóż jarych (łącznie 61 odmian i populacji) oraz jednego zestawu pszenicy ozimej (32 odmiany i populacje). Badaniami objęto 11 odmian pszenicy ozimej zwyczajnej (Triticum aestivum), 7 odmian i populacji pszenicy ozimej orkisz (T. spelta), 7 populacji pszenicy ozimej płaskurki (T. dicoccum), 7 populacji pszenicy ozimej samopszy (T. monococcum), 18 odmian pszenicy jarej zwyczajnej (T. aestivum), 5 odmian i populacji pszenicy jarej orkisz (T. spelta), 9 odmian i populacji pszenicy jarej płaskurki (T. dicoccum), 4 populacje pszenicy jarej samopszy (T. monococcum), 10 odmian jęczmienia jarego (Hordeum vulgare), 13 odmian owsa jarego (Avena sativa) (w tym jedna odmiana owsa nagiego: Polar) oraz 2 populacje owsa szorstkiego (Avena strigosa). 8
W doświadczeniu polowym do sztucznego zakażania roślin użyto mieszaninę konidiów trzech izolatów F. culmorum produkujących mikotoksyny (deoksyniwalenol=don, niwalenol=niv, zearalenon=zea), którymi opryskano kłosy w fazie kwitnienia i po zakończeniu kwitnienia. Po wystąpieniu objawów przeprowadzono ocenę porażenia kłosa w skali procentowej (typ odporności 2). Oceniono również wystąpienie zjawiska zamierania kłosów powyżej miejsca infekcji ("wilting"). Po zbiorze kłosów oznaczono stopień uszkodzenia ziarniaków przez Fusarium. Warunki pogodowe (brak opadów i niższe temperatury w czasie kwitnienia) spowodowały bardzo niskie nasilenie choroby na wcześniejszym pszenżycie, a nasilenie fuzariozy na kłosach pszenicy ozimej było wyższe, jednakże rozwój choroby był znacznie wolniejszy niż w roku 2007. Sprzyjająca pogoda w okresie wiosennym spowodowała wystąpienie rdzy żółtej (Puccinia striiformis) w dużym nasileniu na genotypach podatnych. Kłosy odmian i populacji należących do 4 gatunków pszenicy ozimej były porażane w różnym stopniu. Średnie porażenie kłosa wyniosło 13,5%, a zakres zmienności wartości dla tej cechy od 0 do 47,5%. Najsłabiej porażane były kłosy 2 odmian orkiszu, 1 populacji płaskurki i 3 populacji samopszy. Do najsilniej porażonych należało 5 odmian pszenicy zwyczajnej (Tonacja, Antonińska S.46, Korweta, Kobra, Clever, Balta) oraz 1 populacja orkiszu (T. spelta arduini 5035). Zjawisko zamierania kłosów wystąpiło w niewielkim nasileniu. Średnie uszkodzenie ziarniaków wyniosło 7,8%, natomiast zakres zmienności wartości dla tej cechy od 0,2 do 31,4%. Najsłabiej porażone były ziarniaki 2 populacji płaskurki, 1 populacji samopszy, 3 odmian orkiszu i 1 odmiany pszenicy zwyczajnej (Ak-bugda mestnaja). Najsilniej uszkodzone ziarniaki wystapiły u odmian pszenicy zwyczajnej Korweta, Tonacja, Zyta i Clever. Najwyższą odporność na fuzariozę kłosów wykazały populacje T.dicoccum. Wyrażała się ona zarówno typem odporności I+II: odporność na porażenie kłosa, jaki i typem III: oporność na uszkodzenie ziarniaków. Nieco niższą odpornością charakteryzowały się populacje T. monococcum, głównie, jeżeli chodzi o prażenie ziarniaków. Średnio podatne były odmiany i populacje T. spelta, z tym, że porażenie ziarniaków orkiszu było niższe niż samopszy. W tej grupie wyróżniała się odporna odmiana: spelt inz. droogendijk /39. U orkiszu wystąpiło zamieranie kłosa, nieobserwowane u dwóch poprzednich gatunków. Najbardziej podatne były odmiany T. aestivum. W tej grupie wyróżniała się stara odmiana - Balta, która wykazała bardzo niskie uszkodzenie ziarniaków mimo silnego porażenia kłosa. Pozostałe stare odmiany również wykazały mniejszą podatność od odmian aktualnych. Porażenie kłosów było silnie skorelowane ze stopniem uszkodzenia ziarniaków przez Fusarium dla całej próby (r = 0,668). Dla poszczególnych gatunków współczynniki były istotne jedynie dla pszenicy zwyczajnej (r = 0,756) i orkiszu (r = 0,794). Dla samopszy i płaskurki nie stwierdzono takiej korelacji. Porażenie kłosów odmian jęczmienia jarego było wyższe niż w roku 2007. Obserwowano nekrozy na pojedynczych kłoskach, średnio, 8% czyli około 2 kłoski porażone. Najsilniej porażony były odmiany jęczmienia Stratus i Lubicki. W przypadku owsa siewnego (A. sativa) oraz owsa szorstkiego (A. strigosa) nie zaobserwowano objawów fuzariozy wiech. Kłosy odmian i populacji należących do 4 gatunków pszenicy były porażane w różnym stopniu. Średnie porażenie kłosa wyniosło 14,5%, a zakres zmienności od 2,5 do 40,0%. Najsłabiej porażane były kłosy 2 odmian orkiszu, 4 odmian/populacji płaskurki oraz 1 populacji samopszy T. 9
monococcum 2 941. Do najsilniej porażonych należało 7 odmian pszenicy zwyczajnej (Cytra, Hera, Nawra, Broma, Kadett, Eta, Torka) oraz odmiana płaskurki Kahler Emmer. W nowym zestawie zbóż jarych (badane po raz pierwszy w 2008r.) porażenie odmian jęczmienia było zbliżone do poprzedniego. Na wiechach 4 odmian owsa zaobserwowano nieliczne kłoski z objawami fuzariozy średnio 2,5% kłosków w wiesze. Kłosy 4 gatunków pszenic jarych były porażane w zakresie 5,0 30,0 %. Najsłabiej porażona okazała się nowa odmiana pszenicy zwyczajnej Raweta oraz dwa genotypy samopszy i genotyp orkiszu. Silnie porażone były 4 odmiany pszenicy zwyczajnej (Ostka kutnowska, Radunia, Rokicka, Hewilla) 2 odmiany płaskurki Dickson i Yaroslav oraz orkisz T. spelta 4. Najwyższą średnia odporność wykazała pszenica samopsza oraz orkisz. Średnio odporna była pszenica płaskurka. Natomiast najbardziej podatne na fuzariozę kłosów były odmiany pszenicy zwyczajnej. W każdym gatunku wystąpiło duże zróżnicowanie podatności i można wyróżnić takie odporne odmiany jak: pszenica zwyczajna Raweta i Ostka złotnicka, orkisz T. spelta S3 i Roter Sommer Kolben, płaskurka May-Emmer, T. dicoccum 2-1282 i Rother Emmer oraz pszenica samopsza T. monococcum nr 2 941 i T. monococcum 1. Dane dotyczące stopnia porażenia ziarniaków zbóż jarych są w trakcie opracowywania. Uzyskane wyniki wskazują, że do upraw ekologicznych konieczny jest dobór odmian o wysokiej odporności na fuzariozę kłosa. Szczególnie dotyczy to pszenicy zwyczajnej. Odmiany podatne, takie jak Nawra, Hewilla, Clever, Balata, Zyta w znacznie większym stopniu są zagrożone skażeniem mikotoksynami niż odmiany odporne, takie jak Ostka złotnicka, Aldea lub Raweta. Na uwagę zasługuje fakt, że zarejestrowana w 2005 r. odmiana Raweta okazała się jedną z najodporniejszych odmian pszenicy w 2008 r. Zawartość ergosterolu (ERG) oznaczono w ziarnie zbóż jarych i ozimych sztucznie inokulowanym F. culmorum w roku 2007. Stwierdzono istotną korelację między zawartością ergosterolu a poziomem deoksyniwalenolu oznaczonego metodą HPLC. Dla zbóż jarych najwyższą średnią zawartość ergosterolu stwierdzono u pszenicy zwyczajnej (10,7 ppm). U jęczmienia, orkiszu i płaskurki stwierdzono podobne zawartości ERG (odpowiednio 5,6 4,3 i 3,8 ppm). Najmniejszy poziom ERG odnotowano u owsa (2,1 ppm). Wyniki te dosyć dobrze korelują z zawartością DON (r 2 = 0,45) i stopniem porażenia ziarna (nieistotne dla całej próby, r 2 = 0,74 i 0,58 dla orkiszu i pszenicy zwyczajnej). Najwyższe wartości tych cech stwierdzono również u pszenicy zwyczajnej (4,3 ppm, 26,7%), najniższe u płaskurki (0,6 i 5,7%). Owies mimo obecności ERG nie wykazywał zawartości DON, co może wynikać z faktu odporności na F. culmorum oraz porażenia innymi grzybami. U zbóż ozimych średnio najwięcej ERG zawierała pszenica samopsza (19,9 ppm), następnie płaskurka (13,3), pszenica zwyczajna (12,5), a najmniej orkisz (7,5). We wszystkich gatunkach widoczne było bardzo duże zróżnicowanie zarówno zawartości ERG jak i obecności DON oraz korelacje tych cech dla poszczególnych gatunków pszenicy. W ziarnie zbóż z uprawy ekologicznej zebranym w 2007 roku oznaczono zawartość deoksyniwalenolu, niwalenolu i zearalenonu. Stwierdzono niewielkie ilości DON i NIV w ziarnie. Dopuszczalny poziom zanieczyszczenia DON wynosi 1250 ppb. W żadnej z przebadanych prób nie przekroczono tej ilości. Maksymalna zawartość DON znaleziona w badanych próbach to 300 ppb (pszenica zwyczajna Tonacja). Średnie zawartości DON zawierały 10
się w granicach od 25 ppb u samopszy do 56 ppb u płaskurki. Niwalenol wystąpił w próbach w ilościach średnio od 14 ppb (płaskurka) do 76 ppb (pszenica zwyczajna). Wyniki dotyczące zawartość zearalenonu są w trakcie opracowywania. Również próby kontrolne pszenicy ozimej uprawianej w warunkach konwencjonalnych będą badane w najbliższym czasie. Badania porównawcze plonowania starych odmian ziemniaka z odmianami nowymi i zrejonizowanymi W trzech gospodarstwach ekologicznych na terenie Pomorza Zachodniego założono doświadczenia porównawcze starych odmian ziemniaków z odmianami aktualnie zrejonizowanymi. W okresie wegetacji na poletkach i jednohektarowej plantacji nasiennej nowoczesnej odmiany Bartek przeprowadzono obserwacje wzrostu i rozwoju roślin (wschody, zwarcie rzędów, kwitnienie, porażenie bulw ziemniaka wirusami S, M, Y i L). Porażenie bulw wirusami oceniano w skali 9 stopniowej, gdzie 1 oznacza największe nasilenie porażenia, natomiast 9 - całkowity jego brak. Na plantacji nasiennej wykonano 3-krotną selekcję negatywną, usuwając rośliny porażone. Jesienią z poletek pobrano próby ziemniaków do dalszych badań oraz jako materiał sadzeniakowy na rok 2009 (II, III i IV rok reprodukcji). Pobrany z poletek plon z 15 krzaków poddano ocenie plonowania poszczególnych odmian. Na poletkach ekologicznych w miejscowości Cewlino w okresie od maja do sierpnia 2008 r., co 10 dni liczono mszyce na 100 liściach roślin. Jednocześnie prowadzono monitoring mszyc uskrzydlonych (odłowy do żółtych naczyń). Gospodarstwa, w których założono doświadczenie charakteryzowały się zróżnicowanymi warunkami glebowo-wilgotnościowymi. Znalazło to odzwierciedlenie w uzyskanych plonach. W Cewlinie, gdzie uzyskano najwyższe plony ze wszystkich odmian, poletko zostało założone na glebach ciężkich, średnio zwięzłych. W tym rejonie ilość opadów była wystarczająca przez cały sezon wegetacyjny. W Świdwinie poletko zostało założone na glebach lekkich, piaszczystych. W rejonie tym występował okresowy niedobór opadów (czerwiec/lipiec). W gospodarstwie w Świdwinie uzyskano najniższe plony przy podobnym współczynniku rozmnażania. Poziom porażenia bulw był zróżnicowany zależnie od odmiany, rodzaju wirusa, roku reprodukcji i wahał się w zakresie od 0% do 98% w III roku reprodukcji. Tak wysokiej infekcji (98%) wirusem Y uległy bulwy odmian Lipiński Wczesny, Pierwiosnek, Dalia. Odmiany Aster, Baszta, Beta II, Maryna, Mazur i Ursus z I roku reprodukcji oraz Bartek, Orzeł, Syrena w II roku reprodukcji, a także Korona w III roku reprodukcji utrzymały wysoką zdrowotność. Odmiany te w skali 9 stopniowej uzyskały ocenę 8. Na podstawie uzyskanych wyników można wnioskować, że do wytwarzania ekologicznego materiału nasiennego przydatne są takie odmiany jak: Denar, Korona, Bartek i Syrena. Wszystkie charakteryzują się wysoką odpornością na PVY (odpowiednio 7,8, 8 i 8 w skali 9-stopniowej). Porażenie bulw tych odmian wirusem Y (najgroźniejszy obecnie wirus w Polsce) było niewielkie lub nawet nie było stwierdzone. W rejonie o niskim zagrożeniu ziemniaków przez wirusy (północno-wschodnia część kraju) oprócz wymienionych odmian do uprawy ekologicznej (plantacje nasienne) mogą być przydatne także inne odmiany jak: Wyszoborski, 11
Pola, Pierwiosnek i Epoka. Są to jednak już dawno skreślone odmiany z Krajowego Rejestru i mogą być reaktywowane jedynie poprzez bank genów ziemniaka in vitro w Boninie. Ocena przydatności odmian ziemniaków z różnych grup wczesności do uprawy w systemie ekologicznym Na polu doświadczalnym IUNG w Osinach (okolice Puław) przeprowadzono badania oceny przydatności do uprawy w systemie ekologicznym 8 odmian ziemniaka należących do różnych grup wczesności (po 2 odmiany w każdej grupie, w tym jedna odmiana polska i jedna zagraniczna). Były to odmiany: Berber ( holenderska), Miłek (polska) bardzo wczesne, Owacja (polska), Gitara (niemiecka) wczesne, Agnes (niemiecka), Tajfun (polska) średnio wczesne, Fianna (holenderska), Ursus (polska) średnio późne. Odmiany te zostały wybrane z uwzględnieniem odporności, zarówno na zarazę ziemniaka, jak i najważniejsze wirusy (jak najwyższe odporności w danej grupie wczesności). W stosunku do tych odmian zastosowano dwa sposoby przygotowania sadzeniaków: bez podkiełkowywania oraz pobudzanie przez okres 2 tygodni. W trakcie wegetacji określano rozwój roślin w pełni wegetacji tj.: wielkość powierzchni asymilacyjnej, wskaźnik pokrycia gleby LAI, poziom zachwaszczenia wtórnego, porażenie chorobami. Plony bulw badanych odmian uprawianych w systemie ekologicznym były stosunkowo wysokie. Udowodniono istotne różnice w plonowaniu poszczególnych odmian. Odmiany wczesne plonowały na poziomie 20-30 t/ha. Wśród tej grupy odmian wyróżniała się odmiana Vitara. Odmiany późniejsze plonowały na poziomie 35-40 t/ha. Największe plony w tej grupie zanotowano dla odmian Tajfun i Ursus. Pobudzanie sadzeniaków nie wpłynęło na wielkość uzyskanych plonów. Dodatni efekt tego zabiegu stwierdzono tylko u odmian: Owacja, Agnes i Ursus. Nie stwierdzono wyraźnych różnic w plonowaniu odmian zagranicznych i polskich. W okresie wegetacji odnotowano niewielkie porażenie (głównie odmian b.wczesnych i wczesnych) zarazą ziemniaka. Większy problem stanowiła alternarioza ziemniaka. Porażenie dotyczyło głównie odmian Miłek i Berber. W przeciwieństwie do roku poprzedniego, w roku 2008 nie odnotowano silnego porażenia bulw parchem zwykłym na bulwach pochodzących z plantacji ekologicznej. Trzy spośród badanych odmian tj. Owacja, Vitara i Agnes nie były porażone w ogóle. Najbardziej porażonymi odmianami były odmiany: Berber, Fianna i Ursus, ale było to porażenie rzędu ok. 11%. Porażenie bulw ospowatością kształtowało się zależnie od odmiany od 1,7 % (Miłek) do 11,9 % (Fianna). W omawianym systemie uprawy stwierdzono znaczny udział bulw zdeformowanych, chociaż wystąpiły tu duże różnice odmianowe. Najbardziej kształtne bulwy odnotowano u odmiany Owacja, najwięcej bulw zdeformowanych stwierdzono u odmian Berber i Miłek. W plonie odmiany Agnes stwierdzono wysoki udział bulw zielonych. Odnotowano różnice odmianowe dotyczące uszkodzenia bulw przez szkodniki. Najwięcej tego typu uszkodzeń stwierdzono u odmian Agnes i Vitara. Zaobserwowano duże różnice dotyczące udziału wad wewnętrznych bulw, a szczególnie rdzawej plamistości miąższu. Największy udział tej wady odnotowano u odmian Ursus i Berber. Pustowatość serc natomiast stwierdzono tylko u odmiany Agnes. 12
Zachwaszczenie wtórne określano na poletkach 4 odmian ziemniaków pochodzących z różnych grup wczesności. Stwierdzono ścisły związek między wielkością masy nadziemnej chwastów a wczesnością odmiany. Największe zachwaszczenie odnotowano u odmian wczesnych, najmniejsze zaś, u odmian późniejszych. Pobudzanie sadzeniaków wpłynęło na zmniejszenie zachwaszczenia u wszystkich odmian ziemniaków. W roku sprawozdawczym na polu ekologicznym stwierdzono niezbyt wysokie zasiedlenie roślin ziemniaków przez mszyce we wczesnym okresie wegetacji, jednakże ich obecność na roślinach obserwowano przez dłuższy okres czasu, co może skutkować zwiększeniem infekcji wirusowej. Jednocześnie stwierdzona jeszcze 10.07.08 r. obecność uskrzydlonych morfów mszyc świadczyłaby o późnym locie zasiedlającym, co z kolei mogło wpłynąć na poprawę zdrowotności bulw. Celem określenia poziomu porażenia sadzeniaków wirusami PLRV, PVY i PVM, pobrano po zbiorze po 100 bulw z każdej kombinacji badanych odmian ziemniaka. Zdrowotność sadzeniaków zostanie określona wiosną 2009 roku w próbie oczkowej metodą ELISA. W produkcji ziemniaka jadalnego, nierentowna okazała się uprawa odmian: Berber i Miłek, natomiast najwyższą opłacalność produkcji stwierdzono dla odmian: Fianna, Tajfun i Ursus. Produkcja nasienna była opłacalna w przypadku każdej z badanych odmian, jednakże wyraźnie wyższą opłacalnością (podobnie jak w produkcji ziemniaka jadalnego) charakteryzowała się uprawa odmian Fianna, Tajfun i Ursus. Streszczenie wyników Obserwacje dotyczące ekologicznej produkcji nasiennej świadczą o rosnących umiejętnościach stosowania procedur i technologii uprawy oraz większej świadomości rolników uczestniczących w projekcie. Zwraca uwagę coraz wyższy poziom wiedzy producentów i praktycznego wykorzystania instrukcji realizatorów tematu dotyczących procedury prowadzenia ekologicznej plantacji nasiennej. W roku 2008 stwierdzono dużą różnorodność nasion roślin towarzyszących w materiale ze zbioru na ekologicznych plantacjach nasiennych. Wśród nich były zarówno chwasty zastrzeżone i gatunki uprawne, których nasiona pochodziły z zamieszania mechanicznego, a także niskie gatunki chwastów występujące w dolnej warstwie łanu. Stwierdzono, że żadna z badanych prób nasion pochodzących ze zbioru w 2007 roku nie spełniała wymagań dotyczących zdolności kiełkowania stawianych dla materiału kwalifikowanego, które dla łubinu wynoszą 80%, a dla zbóż 85%. Spośród wyizolowanych grzybów największy udział miały saprotrofy, zwłaszcza Alternaria alternata, Nigrospora sp. i Penicillium spp. Patogeny były reprezentowane przez grzyby z rodzaju Fusarium oraz gatunki Bipolaris sorokiniana i Drechslera siccans. W największym nasileniu wystąpiły grzyby z rodzaju Fusarium oraz na ziarnie jęczmienia B. sorokiniana. Zasiedlenie ziarna przez grzyby zależało od gatunku oraz miejsca uprawy. 13
Najwyższym plonowaniem wśród ozimych odmian i populacji pszenicy orkisz wyróżniały się odmiany: Drogendijk/39, Duhamelianum oraz odmiany oznaczone numerami 1169 i 1170. Odmiany te charakteryzowały się małym porażeniem przez grzybowe choroby liści. Najniżej spośród odmian i populacji pszenicy orkisz plonowały dwie populacje oznaczone, jako: ssp. arduini oraz ssp. album 5044. Nisko w warunkach ekologicznych plonowały również: odmiana płaskurki oznaczona numerem 5028, a także populacja pszenicy samopszy oznaczona, jako - ssp. hornemanii 5007. Niski poziom plonowania i podatność na wymarzanie sprawia, że odmiany te nie są rekomendowane do uprawy w rolnictwie ekologicznym. Obserwacje ozimych odmian pszenicy płaskurki dowodzą, że odmianami plonującymi na zadawalającym i równomiernym poziomie są odmiany o numerach: 5337, 1306 oraz 1182. Niskie porażanie tych odmian przez choroby grzybowe liści wskazuje na możliwość wykorzystania tych odmian w ekologicznym systemie uprawy. Czteroletnie badania wykazały, że odmiana o numerze 1195 jest jedyną odmianą ozimej pszenicy samopszy, plonującą na znaczącym poziomie. Zważywszy na to, że wykazuje ona również dobrą odporność na badane choroby grzybowe, może być polecana dla rolnictwa ekologicznego. Wśród ozimych odmian pszenicy zwyczajnej najwyższym potencjałem plonotwórczym charakteryzowała się odmiana nowoczesna Mewa. Wysoko plonowały również: Korweta i Zyta. Na uwagę zasługuje Balta stara odmiana pszenicy zwyczajnej, której plonowanie niekiedy dorównywało plonowaniu odmian nowych. Wśród zbóż ozimych najsłabiej porażane Fusarium były kłosy 2 odmian orkiszu, 1 populacji płaskurki, 3 populacji samopszy. Do najsilniej porażonych należało 5 odmian pszenicy zwyczajnej (Tonacja, Antonińska S.46, Korweta, Kobra, Clever, Balta) oraz 1 populacja orkiszu (T. spelta arduini 5035). Najsłabsze porażenie ziarniaków zbóż ozimych przez Fusarium stwierdzono u 2 populacji płaskurki, 1 populacji samopszy, 3 odmian orkiszu i 1 odmiany pszenicy zwyczajnej (Ak-bugda mestnaja). Najsilniej porażone ziarniaki znaleziono u odmian pszenicy zwyczajnej Korweta, Tonacja, Zyta, Clever. Najwyższą odporność na fuzariozę kłosów wykazały populacje T.dicoccum. Porażenie kłosów silnie korelowało ze stopniem uszkodzenia ziarniaków przez Fusarium (r = 0,668). Współczynniki te jednak były istotne jedynie dla pszenicy zwyczajnej (r = 0,756) i orkiszu (r = 0,794). W przypadku zbóż jarych, u owsa (A. sativa) oraz owsa szorstkiego (A. strigosa) nie zaobserwowano objawów fuzariozy wiech, a u jęczmienia najbardziej porażone były odmiany Stratus i Lubicki. Najsłabiej porażane były kłosy pszenicy zwycajnej odmiany Raweta, 3 genotypy orkiszu, 4 odmiany/populacje płaskurki oraz 3 populacje samopszy. Do najsilniej porażonych należało 11 odmian pszenicy zwyczajnej (Cytra, Hera, Nawra, Broma, Kadett, Eta, Torka, Ostka Kutnowska, Radunia, Rokicka, Hewilla) oraz 3 odmiany płaskurki (Kahler Emmer, Dickson i Yaroslav) oraz orkisz T. spelta 4. Dla zbóż jarych najwyższą średnią zawartość ergosterolu stwierdzono u pszenicy zwyczajnej (10,7 ppm). U jęczmienia, orkiszu i płaskurki stwierdzono podobną ilość ergosterolu (odpowiednio 5,6 4,3 i 3,8 ppm), natomiast najmniej ergoserolu zanotowano u owsa (2,1 ppm). 14
U zbóż ozimych średnio najwięcej ergosterolu zawierała samopsza (19,9 ppm), następnie płaskurka (13,3), pszenica zwyczajna (12,5), a najmniej orkisz (7,5). W ziarnie zbóż z uprawy ekologicznej stwierdzono niewielkie ilości DON i NIV. Maksymalna zawarość DON znaleziona w badanych opróbach to 300 ppb (pszenica zwyczajna odmiany Tonacja). Średnie zawartości DON zawierały się w granicach od 25 ppb u samopszy do 56 ppb u płaskurki. Niwalenol znaleziono w próbach w ilościach średnio od 14 ppb (płaskurka) do 76 ppb u pszenicy zwyczajnej, przy limicie 1250 ppb. Badania porównawcze plonowania starych odmian ziemniaka z odmianami nowymi i zrejonizowanymi wykazały, że do produkcji ekologicznego materiału nasiennego przydatne są odmiany: Denar, Korona, Bartek i Syrena, które charakteryzują się wysoką odpornością na porażenie wirusem PVY. W rejonie o niskim zagrożeniu ziemniaków przez wirusy, oprócz wymienionych odmian do uprawy ekologicznej, mogą być przydatne także odmiany: Wyszoborski, Pola, Pierwiosnek i Epoka. Są to jednak odmiany dawno skreślone z Krajowego Rejestru i mogą być reaktywowane jedynie poprzez Bank Genów in vitro w Boninie. W roku sprawozdawczym stwierdzono zadawalający poziom plonowania większości odmian ziemniaka uprawianych w systemie ekologicznym. Nie odnotowano istotnych różnic między odmianami zagranicznymi i polskimi zarówno w plonowaniu, jak i jakości bulw. Najwyższą opłacalność w produkcji ziemniaka jadalnego stwierdzono w przypadku odmian: Fianna, Tajfun i Ursus (najwyższy poziom plonowania). Produkcja nasienna była opłacalna w przypadku wszystkich badanych odmian. 15