POLECAMY
TORUŃ jest jednym z najstarszych i najbardziej urokliwych miast Polski północnej jego historia, tradycja i kultura sięgają VIII wieku. Gród Kopernika urzeka urodą i niepowtarzalnym klimatem Starówki z licznie zachowanymi zabytkami minionych wieków, obrazującymi niemal wszystkie epoki i style architektoniczne. Zapraszamy na fascynujący spacer uliczkami Starego i Nowego Miasta. Zachęcamy do odwiedzenia ratusza staromiejskiego, Dworu Artusa, Domu Kopernika, Krzywej Wieży, ruin zamku krzyżackiego, pomnika Mikołaja Kopernika, fontanny Flisaka, Teatru Wilama Horzycy i wielu innych obiektów, których historię przybliży Państwu nasz przewodnik. Niezwykłe bogactwo znakomicie zachowanych pomników przeszłości pozwoliło na wpisanie Torunia w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego UNESCO. Współczesny Toruń to prężnie rozwijający się ośrodek gospodarczy, naukowy i kulturalny, oferujący gościom rozliczne możliwości wypoczynku i rozrywki. Mamy nadzieję, że nasz przewodnik pomoże Państwu w przyjemnym spędzeniu czasu w nadwiślańskim grodzie. Wydawca 1
ETAPY HISTORII MIASTA VIII-XII w. OSADA TARGOWA na skrzyżowaniu dróg handlowych przy przeprawie przez Wisłę, najeżdżana przez plemiona Prusów 1233-1454 OKRES KRZYŻACKI lokacja, nadanie praw miejskich, translokacja, napływ osadników, rozwój handlu, rzemiosła, budownictwa, powstanie Starego i Nowego Miasta, I pokój toruński, konflikty mieszczan z Krzyżakami, zburzenie zamku krzyżackiego, połączenie miast 1454-1793 I RZECZPOSPOLITA wojna zakończona II pokojem toruńskim, włączenie Torunia do Korony, rozwój handlu i rzemiosła, dzieciństwo Mikołaja Kopernika, Toruń spichlerzem i trzecim miastem Polski, kolejne najazdy wojsk szwedzkich, saskich, rosyjskich, stopniowy upadek miasta 1793-1919 OKRES PRUSKI od II rozbioru Polski miasto w zaborze pruskim (z przerwą 1806-1815 w składzie Księstwa Warszawskiego utworzonego przez Napoleona I), germanizacja, fortyfikacja miasta, rozwój przemysłu i komunikacji, regres w czasie I wojny światowej 1919-1939 II RZECZPOSPOLITA Toruń stolicą województwa pomorskiego, ośrodkiem administracyjnym, przemysłowym i wojskowym, włączenie do miasta terenów lewobrzeżnych 1939-1945 OKRES OKUPACJI HITLEROWSKIEJ 1945-1989 OKRES POLSKI LU- DOWEJ stacjonowanie wojsk radzieckich, przeniesienie stolicy województwa do Bydgoszczy, powołanie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, rozwój przemysłu i budownictwa, powołanie województwa toruńskiego (1975-1998), kryzys gospodarki socjalistycznej i zwycięstwo Solidarności od 1989 III RZECZPOSPOLITA miasto w okresie burzliwych przemian i przewartościowań politycznych, społecznych i gospodarczych, opuszczenie Torunia przez wojska radzieckie, powstanie kolejnych uczelni wyższych i wielu szkół, nowy radioteleskop w Piwnicach, zbudowanie odcinka transeuropejskiej autostrady obok miasta, od 1999 r. Toruń w województwie kujawsko-pomorskim, 1999 r. wizyta Jana Pawła II w Toruniu 2
TORUŃ W UNESCO Specyficzny, zachowany w całości średniowieczny układ urbanistyczny toruńskiej Starówki powoduje, że każdy, kto odwiedza Toruń, dotyka żywej historii, drzemiącej w odwiecznym układzie ulic, 2 rynkach, dziesiątkach kamienic, atmosferze ceglanych średniowiecznych budowli, kultywowanych tradycjach i wydarzeniach dziejących się we wspaniałych wnętrzach historycznych zabytków. Lista UNESCO obejmuje zabytki podlegające szczególnej ochronie ze względu na ich wartość historyczną i kulturalną. Są traktowane jako dziedzictwo, które należy w jak najlepszym stanie przekazać przyszłym pokoleniom. W Toruniu znajduje się 6 zabytków klasy 0, 50 zabytków klasy I i 270 klasy II. Toruń został wpisany na listę siedmiu centrów historycznych Polski. W skład nominacji wchodzą Stare i Nowe Miasto (wyraźne przykłady średniowiecznego rozplanowania miasta) oraz ruiny zamku krzyżackiego. Do kryteriów nominacyjnych zaliczają się: historia średniowiecznego miasta, szczególne jego idee naukowe i znaczenie miasta dla regionu. Toruń jest wspaniałym przykładem średniowiecznego miasta portu rzecznego w swej historii łączącego Polskę, Niemcy, Prusy, Skandynawię i Litwę. W obszarze Starego i Nowego Miasta przetrwały liczne autentyczne, wartościowe budowle gotyckie, renesansowe i barokowe. Cenna zabudowa historycznego miasta średniowieczne kościoły, ratusz reprezentuje sobą arcydzieła ludzkiego geniuszu twórczego. Spełniają one wymagania średniowiecznego systemu obronnego (mury, bramy, ruiny zamku, położenie Starego i Nowego Miasta). Toruń posiada cenny, dwupierścieniowy system fortyfikacji miejskich wzniesiony przez Prusaków zabytek XIX-wiecznej architektury obronnej. Toruń to unikalne wśród miast Związku Hanzeatyckiego miejsce urodzin Mikołaja Kopernika. W historycznym centrum Torunia i jego otoczeniu nie zbudowano jakichkolwiek budzących kontrowersje budowli. W prowadzonych w mieście pracach konserwatorskich dominuje wielki szacunek dla autentyzmu. Projekt przyszłego rozwoju miasta sprzyja ochronie historycznego centrum. Wyprowadzenie transportu tranzytowego z centralnej części miasta będzie wkładem do ochrony historycznego centrum. 3
NAJWAŻNIEJSZE ZABYTKI TORUNIA nież dzisiaj (szczególnie w sezonie letnim) spełnia wiele funkcji publicznych (koncerty, wiece, imprezy masowe) oraz jest miejscem życia towarzyskiego pod parasolami (przy kawiarniach i restauracjach). Rynek otaczały kamienice najbogatszych kupców i rzemieślników, często pełniących również najważniejsze urzędy miejskie. Były to trzykondygnacyjne, skierowane szczytami w stronę rynku, murowane domy zbudowane w XIV wieku. Większość z nich miała przedproża, na których często wypoczywali mieszczanie. W XVI wieku dekoracje gotyckie zastępowano renesansowymi (typ niderlandzki), a w następnych stuleciach barokową ornamentyką kwiatowo-owocową. Z kolei w XIX wieku nawiązywano do stylów historycznych neogotyckiego, neorenesansowego i najczęściej klasycznego. Zabytkowy tramwaj przy Rynku Staromiejskim RYNEK to prawie kwadratowy plac (wokół ratusza) o wymiarach 109 x 104 m. Od XIII wieku stanowi nie tylko węzeł komunikacyjny, ale i centrum życia publicznego miasta. Tu odbywały się turnieje, parady, imprezy okolicznościowe i uroczystości kościelne i państwowe. Tu ogłaszano wyroki, wykonywano kary i egzekucje, witano również ważnych gości. W dni targowe rynek był placem handlowym. Rów- RATUSZ. Na Rynku Staromiejskim znajduje się ratusz zabytek klasy 0. Zbudowany jako siedziba rajców miejskich, jest dzisiaj symbolem dawnej świetności miasta. Najpierw (1259 r.) zbudowano piętrowy dom kupiecki z sukiennicami 4
i siedzibą władz, a następnie dobudowano wieżę (40 m) i budynki ław chlebowych, wagi i sądu. W 1399 r. na jego miejscu na rzucie prostokąta wzniesiono dwukondygnacyjny gotycki ratusz z wieżą i dziedzińcem pośrodku (o jedno piętro niższy od obecnego). Mistrz Andrzej ówczesny budowniczy miejski osadził ratusz na planie roku kalendarzowego (1 wieża to 1 rok, 4 wieżyczki to 4 pory roku, 52 sale to 52 tygodnie, a 365 okien to 365 dni roku). W latach 1602-1604 przebudowano ratusz w duchu renesansu niderlandzkiego, podwyższając budowlę o trzecią kondygnację. Ten gmach spłonął w czasie bombardowania miasta przez Szwedów w 1703 r. Został odbudowany w latach 1722-37. W XIX wieku większość pomieszczeń zajmowała miejska administracja, a w 1958 r. ratusz przekazano na cele muzealne. Obecny jego kształt jest wynikiem przebudowy architektonicznej w okresie historycznym oraz zachowania elementów dorobku architektonicznego w trakcie przeprowadzania prac remontowych w czasach współczesnych. Do 1964 r. zakończono prace adaptacyjno-konserwatorskie, zachowując dawne proporcje wnętrz, barokowy wygląd i wszystkie wcześniejsze elementy architektoniczne oraz uporządkowano gotyckie podziemia i parter. Ekspozycja muzealna podporządkowana została zabytkowym wnętrzom, co pozwala na ukazanie architektury i wystroju ratusza. Gotycki parter zajmuje wystawa średniowiecznej sztuki sakralnej, kolekcja witraży, rzemiosło artystyczne i produkty mennicy toruńskiej. Na barokowym I piętrze znajduje się Sala Królewska z galerią portretów polskich królów (tu gościli królowie polscy wizytujący Toruń, tu w 1501 r. zmarł król Jan Olbracht), Sala Mieszczańska z podobiznami i tarczami patrycjatu oraz portretem Mikołaja Kopernika z 1585 roku, wystawa złotnictwa i sreber oraz ekspozycja malarstwa, rzeźby, rysunku i grafiki XIX-XX w. Z 40-metrowej wieży ratusza można obejrzeć panoramę miasta oraz, tak jak dawniej, usłyszeć hejnał toruński. Ratusz jest główną siedzibą MUZEUM OKRĘGOWEGO W TO- RUNIU. Ratusz Staromiejski 5
Brama Mostowa z murami obronnym GOTYCKIE MURY OBRONNE MIASTA. Zbudowane przez Krzyżaków w XIII i XIV wieku, podwyższone w XV wieku. Najdłuższy fragment zachował się nad Wisłą i w rejonie Wałów Generała Sikorskiego. W skład systemu obronnego wchodziły również bramy i baszty. Z 8 bram zachowały się 3 nadwiślańskie (Mostowa z XV w., Żeglarska z XIV w., Klasztorna z XIV w.) oraz Starotoruńska z XIII w. (Pod Krzywą Wieżą). Jedną z później zbudowanych bram jest Łuk Cezara (Piekary 37) powstały z przebicia barokowej kamienicy z I połowy XVIII w. BRAMA KLASZTORNA (Panieńska, Ducha Świętego). Wzniesiona w I połowie XIV w. i nadbudowana w 1420 r. w związku z upowszechnieniem broni palnej. Szeroka na około 18 m posiadała podnoszoną bronę i kaszownik (otwór obronny do rażenia wroga z góry). Od XIX w. podwyższona i przebudowana dla celów mieszkalnych. BRAMA MOSTOWA (Przewoźna, Promowa). Zbudowana w 1432 r., spełniała funkcje obronne i stała otworem dla kupców udających się nad Bałtyk. Ulokowana na wprost zamieszkałej Kępy Bazarowej połączonej od 1500 r. stałym mostem drewnianym, który był czynny do pożaru w 1877 r. Po tym roku przeniesiono ruch pieszy i kołowy na istniejący od 1873 r. żelazny most kolejowy. Obecny most drogowy Piłsudskiego funkcjonuje od 1934 r. BRAMA ŻEGLARSKA. Zbudowana w połowie XIV wieku po wielu przeróbkach utraciła znaczenie obronne po 1703 r. (zdobycie Torunia przez Szwedów). W XIX w. przeznaczona na cele mieszkalne. BASZTA KRZYWA WIEŻA. Najcenniejszą i najbardziej znaną basztą jest Krzywa Wieża (ul. Pod Krzywą Wieżą) zbudowana w XIV w. i odchylona, z powodu miękkiego podłoża, od pionu 1,4 m przy 15 m wysokości od strony ulicy. Miała 6
otwory w bocznych ścianach i ganek łączący ją z murami obronnymi. Gdy przestała pełnić funkcję obronną (XVIII w.), dobudowano czwartą ścianę i przeznaczono wówczas na więzienie. Później zmieniali się do dnia dzisiejszego jej użytkownicy. BASZTA GOŁĘBNIK (przy Bramie Żeglarskiej). Z I połowy XIV wieku, uzyskała nazwę od umieszczonych na niej w XIX wieku gołębników, w których wojsko trzymało gołębie pocztowe wykorzystywane w łączności między punktami obronnymi toruńskiej twierdzy. Mikołaja Kopernika (Mikołaj Kopernik i Barbara z domu Watzenrode). Mikołaj (syn) miał starszego brata Andrzeja i dwie siostry Barbarę i Katarzynę. Rodzice Mikołaja byli również właścicielami połowy domu przy Rynku Staromiejskim 36, gdzie przeprowadzili się w 1480 roku. Obecna bryła kamienic pochodzi z XV wieku i należy do najlepiej zachowanych gotyckich kamienic BASZTA MONSTRANCJA (Podmurna 14/16). Ośmioboczna baszta obronna z I połowy XV wieku, zmodernizowana wraz z upowszechnieniem broni palnej. Obecnie mieszczą się w niej warsztaty i pracownie rzemieślnicze i artystyczne. BASZTA KOCI ŁEB (Podmurna 74). Okrągła baszta z XV wieku ze stanowiskami ogniowymi dla dużej liczby dział. Stanowiła dobry punkt obrony Torunia. Podziemia wykorzystywano na lochy więzienne. Jej odpowiednikiem była nieistniejąca już baszta Koci Ogon (w pobliżu obecnego aresztu). Zniszczona częściowo w 1703 r. przez Szwedów. Odbudowana i podwyższona o jedno piętro w 1907 r. Obecnie mieści się w niej policyjna Izba Dziecka. DOM KOPERNIKA (MUZEUM) (Kopernika 15/17). Dwie kamienice gotyckie połączone przejściem. W jednej z nich mieszkali rodzice Dom Kopernika i gotycka kamienica pod nr. 15 mieszczańskich w Toruniu. Od 1973 roku kamienicę nr 15 zamieniono na muzeum wnętrza domu kupieckiego z czasów Kopernika, a nr 17 przeznaczono na ekspozycję obrazującą życie i działalność Mikołaja Kopernika. W oficynach kamienic umieszczono makietę Torunia z końca XV wieku, którą można oglądać w formie seansu światło dźwięk w kilku wersjach językowych. 7
KAMIENICA POD GWIAZDĄ (zabytek klasy 0, Rynek Staromiejski 35). Barokowa kamienica z XVII wieku zbudowana na miejscu gotyckiego domu, którego właścicielem był m.in. wychowawca synów Kazimierza Jagiellończyka Kallimach. Bogato zdobiona fasada dekoracją z motywami kwiatów i owoców. W sieni kamienicy kręcone schody gdańskie strzeżone przez Minerwę i lwa. Obecnie siedziba Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu. DWÓR ARTUSA (Rynek Staromiejski 6). Neorenesansowy gmach wzniesiony na miejscu dawnego Dworu Artusa z 1386 r. siedziby Bractwa Świętego Jerzego istniejącego w latach 1311-1842. Organizowano tu ważniejsze uroczystości Dwór Artusa miejskie i państwowe. Tu król Kazimierz Jagiellończyk zawarł II pokój toruński, a król Jan Olbracht urządzał wieczorne zabawy, tu odbywały się sejmiki pruskie. Rozebrany z powodu złego stanu technicznego gmach został zastąpiony (1829 r.) dwupiętrowym budynkiem, który po rozwiązaniu Bractwa Świętego Jerzego (1842 r.) przeznaczono na teatr miejski z widownią dla 500 osób. Obecny trzeci z kolei gmach zbudowano w latach 1889-1891. W Dworze Artusa przyjmowano takich gości, jak Józef Piłsudski, prezydenci Wojciechowski i Mościcki. Po II wojnie światowej użytkował go Uniwersytet Mikołaja Kopernika, a od 1993 r. jest siedzibą Centrum Kultury. DWÓR MIESZCZAŃSKI (Podmurna 4). Letni dom Bractwa św. Jerzego, którego stałą siedzibą był Dwór Artusa. Wzniesiony w 1489 r. m.in. z materiałów po zburzonym zamku krzyżackim. Wraz z ogrodem i fosą służył celom towarzyskim i sportowym (strzelanie do kura w fosie). Po rozwiązaniu Bractwa przebudowany na kamienicę czynszową. Po 1945 r. schronisko młodzieżowe. Przy pomocy holenderskiej Lejdy i niemieckiej Getyngi gmach (o neogotyckiej elewacji) adaptowany na centrum współpracy kulturalnej trzech miast. DOM (PAŁAC) ESKENÓW (Czerwony Spichlerz, Łazienna 16). Renesansowa rezydencja toruńskich patrycjuszy Eskenów, wzniesiona w 1590 r. na murach dawnej gotyckiej kamienicy z XIV wieku. 8
W 1844 r. zamieniony na duży spichlerz magazyn wojskowy. Obecnie połączony z trzema spichlerzami z XVII i XVIII wieku (Ciasna 4-8) stanowi Oddział Muzeum Okręgowego eksponujący polski portret, archeologię i militaria. KAMIENICA MIESZCZAŃSKA (Małe Garbary 9). Budynek z oficyną z XIV wieku oraz zabytkowym kominem pierwszej w Toruniu fabryki pierników. Obecnie siedziba Kujawsko-Pomorskiego Oddziału TUiR WARTA SA. Ulica Różana. W tle Łuk Cezara ŁUK CEZARA (Piekary 37) Tym mianem torunianie określają zespół trzech kamienic, z których środkowa jest gotycka, zaś jej barokowa fasada pochodzi z I połowy XVIII wieku. Parter przebito w XIX wieku, a w roku 1936 przyziemia dwóch sąsiednich. Wówczas wprowadzono tędy ruch kołowy łącznie z tramwajem, który jeździł tędy aż do roku 1973. Na domu pod nr 39 widnieje tablica pamiątkowa informująca, że W tym domu w 1858 roku w oficynie drukarskiej Rady Miasta Torunia wydrukowany został po raz pierwszy na ziemiach polskich Pan Tadeusz Adama Mickiewicza. W rzeczywistości na stronie tytułowej tego wydania znajduje się data 1859. MUZEUM ETNOGRAFICZNE (Wały Generała Sikorskiego 19). Zostało zorganizowane w 1959 roku. Mieści się w klasycystycznym gmachu dawnego arsenału z 1824 roku i dostawionym w 1962 r. nowym budynku. Arsenał (długość 60 m, szerokość 15 m) odrestaurowano w 1958 r. Muzeum posiada bogate zbiory z zakresu rybołówstwa, sztuki ludowej i rzemiosła (ponad 50 000 eksponatów) oraz bogatą bibliotekę. Przy Muzeum utworzono PARK ETNOGRAFICZNY (skansen) o powierzchni 1,7 ha, w którym zgromadzono kompletne obiekty kaszubskiego, kujawskiego i chełmińskiego budownictwa ludowego z pełnym wyposażeniem w narzę- 9
dzia i sprzęty użytkowe. Tutaj, jak i w amfiteatrze przed muzeum, odbywa się wiele imprez folklorystycznych. Pałac Dąmbskich PAŁAC DĄMBSKICH (Żeglarska 8). Barokowa kamienica z bogatą ornamentyką roślinną została wzniesiona w 1693 r. przez ówczesnego biskupa kujawskiego Kazimierza Dąmbskiego, związanego z dworem królewskim Michała Korybuta Wiśniowieckiego, Jana III Sobieskiego i Augusta II Mocnego. Do końca XIII wieku własność rodziny Dąmbskich, później w posiadaniu różnych użytkowników. Od 1945 r. własność Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. 10 PLANETARIUM (Franciszkańska 15). Utworzone w 1994 r. po adaptacji nieczynnego okrągłego zbiornika gazowni z II połowy XIX wieku. SPICHRZE (SPICHLERZE). W handlującym zbożem Toruniu było ich wiele, szczególnie w pobliżu Wisły. W średniowieczu służyły do magazynowania zboża do produkcji pieczywa i na handel. W czasach nowożytnych modernizowano je i zamieniano na domy mieszkalne, a ostatnio często na cele kulturalne. Pierwotnie gotyckie, przebudowane później w innych stylach. Za najcenniejsze uchodzą dziś: ceglany spichlerz gotycki z II połowy XIV wieku (Piekary 4), gotycki z początku XIV wieku (przebudowany w XIX/XX wieku i odrestaurowany w 1985 roku) przy Podmurnej 1/3 barokowe z XVIII wieku: trzy spichrze przy Ciasnej 4/8 i wielki ośmiokondygnacyjny na rogu Rabiańskiej 23 i Piekary 2. TEATR WILAMA HORZYCY (plac Teatralny 1). Zbudowany w latach 1903-1904. Secesyjny gmach jest dziełem wiedeńskich architektów Fellnera i Helmera. W 1909 r. przed wejściem do teatru ustawiono posągi muzy tragedii Melpomeny (z mieczem w ręku) i muzy tańca i radości Terpsychory (z lirą). Teatr zaprojektowany na 800 miejsc był siedzibą niemieckiego teatru zawodowego. Od 1920 r. służy ludności polskiej, a od 1960 nosi imię Horzycy, dyrektora tegoż teatru w latach 1945-48. W drugim zbudowanym
pod koniec XX w. obiekcie utworzono małą scenę. Na dużej scenie odbywały się Festiwale Teatrów Polski Północnej, a obecnie Festiwal Teatralny Kontakt. WOZOWNIA (Ducha Świętego 6). Obecnie siedziba Państwowej Galerii Sztuki Wozownia, która wzięła nazwę od wozowni artyleryjskiej zbudowanej przez Prusy na parceli zakupionej w 1819 r. od miasta. Przechowywano w niej lawety i wehikuły artyleryjskie. RUINY ZAMKU KRZYŻACKIE- GO (Przedzamcze). Zamek, siedziba komtura, był jedną z najstarszych budowli fortyfikacyjnych w państwie krzyżackim i najważniejszym elementem fortyfikacji średniowiecznego Torunia. Wznoszony etapami od 1236 r., początkowo drewniany, a od połowy XIII wieku murowany (1255-1300), zbudowany na planie podkowy otwartej od strony Wisły (naturalna obrona). Rozbudowany w XIV wieku. Składał się z zamku właściwego z kaplicą, otaczającego go międzymurza i przedzamcza. Pierwszym urzędującym komturem był Otto. W 1454 r. został zdobyty przez mieszczan toruńskich i następnie rozebrany. Z części materiałów wybudowano inne obiekty. Część zamku przetrwała do naszych czasów w postaci odrestaurowanych ruin zamkowych. RUINY ZAMKU DYBOWSKIEGO (na lewym brzegu Wisły w pobliżu mostu drogowego). Są one pozostałością zamku granicznego zbudowanego w 1425 r. na rozkaz króla Władysława Jagiełły. Była to czterokondygnacyjna budowla w kształcie czworoboku z okrągłymi wieżyczkami w narożnikach murów. Oprócz siedziby burgrabiego królewskiego (od 1466 r. starosty) znajdowała się tu komora celna kontrolująca ruch handlowy na Wiśle. Obok zamku wyrosła konkurencyjna dla Torunia osada nazywana Nieszawą lub Dybowem (przywilej lokacyjny 1424 r.). Pozwalała ona kupcom płynącym Wisłą na omijanie toruńskiego prawa składu. Z tego powodu w 1431 r. torunianie wspólnie z Krzyżakami zniszczyli Nieszawę, a w 1454 r. jej ostateczne zburzenie było jednym z warunków Torunia oddającego się Brama przy ruinach zamku krzyżackiego 11
władzy polskiego króla Kazimierza Jagiellończyka. W 1460 r. przeniesiono Nieszawę ok. 30 km w górę Wisły, ale na starym miejscu odradzało się nowe życie, mimo częstych wylewów Wisły. Ciągłe protesty Torunia spowodowały przemieszczenie osady przez Zygmunta Augusta (1555 r.) na sąsiednie wzgórze, zwane odtąd Podgórzem. Pozostał jednak zamek (w 1813 punkt oporu wojsk francuskich, a w 1848 r. ruiny zostały przebudowane i włączone w system fortyfikacji pruskich). Obecnie odbywają się tu sporadycznie imprezy plenerowe. Panorama Torunia od strony wisły z widokiem Katedry św. św. Janów KATEDRA ŚWIĘTYCH JANÓW (Żeglarska 16; zabytek klasy 0). Wznoszona była z cegły w stylu gotyckim, jako kościół parafialny św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty od połowy XIII do końca XV w. Do 1518 r. w tym kościele odbywały się wybory władz miejskich, a przybywający do Torunia polscy królowie uczestniczyli w uroczystych nabożeństwach kościelnych. Tu w 1473 r. został ochrzczony Mikołaj Kopernik (kaplica Świętych Aniołów Stróżów, tzw. kaplica kopernikowska z gotycką chrzcielnicą z końca XIII w.). W okresie reformacji w 1530 r. świątynię zajęli protestanci, a od 1596 r. kościół przywrócono katolikom pod opiekę jezuitów, a po kasacie zakonu jezuitów w 1773 r. stał się kościołem parafialnym. W 1935 r. dekretem papieskim podniesiono go do rangi Bazyliki Mniejszej, a po utworzeniu w 1992 r. diecezji toruńskiej ze stolicą biskupstwa w Toruniu kościół stał się katedrą. Dzisiejszą formę długość 56 m, szerokość naw z kaplicami 32 m, wysokość naw 27 m i prezbiterium 17 m świątynia uzyskała w XIV i XV w. Wieża (52 m) wzniesiona została w latach 1407-1433 przez Gotlanda. W 1500 r. zawieszono w niej ponad 7-tonowy dzwon Tuba Dei (Trąba Boża). W świątyni 12
dominują barokowe i rokokowe ołtarze. Na ścianach i filarach występują gdzieniegdzie odkryte gotyckie malowidła (protestanci pobielili wnętrze fary). Znajdują się tu również gotyckie rzeźby, sprzęty i dzieła malarskie sprowadzone z zagranicy bądź wykonane w miejscowych warsztatach (główny ołtarz św. Wolfganga z lat 1502-1506, dwie postacie patronów kościoła św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty malowane na ścianie prezbiterium w 1330 r. i malowidło Sąd Ostateczny sprzed 1380 r. oraz gotycka konsola z popiersiem Mojżesza). Przy wejściu do zakrystii znajduje się kopia, wywiezionej w 1944 r. przez Niemców, figury Pięknej Madonny z początku XV w. Zachowały się barokowe organy z 1688 r., a organy główne pochodzą z 1878 r. Od 1985 r. organizuje się tu (w okresie wiosenno-letnim) Świętojańskie Koncerty Organowe. KOŚCIÓŁ WNIEBOWZIĘCIA NMP (Panny Marii; zabytek klasy 0). Budowany przez franciszkanów od 1343 r. do końca XIV w. Gotycka, trójnawowa budowla halowa bez wieży z przyległymi zabudowaniami klasztornymi. Od 1557 r. w rękach protestantów, jako świątynia ewangelicka i gimnazjum. Po tumulcie toruńskim w 1724 r. wszystkie obiekty przekazano katolikom i pieczy bernardynów. Po kasacie zakonu (1821 r.) świątynia służyła podmiejskiej parafii św. Wawrzyńca. Od 1852 r. samodzielny kościół parafialny. Przepiękne wnętrze (długość 66 m, Kościół Wniebowzięcia NMP (Mariacki) od strony Rynku Staromiejskiego wysokość 27 m), witraże skomponowane na przełomie XIX i XX wieku na podstawie XIV-wiecznych elementów. Sklepienie gwiaździste, malowidła ścienne, organy z lat 1602-1609 oraz bogato zdobiona ambona z 1605 r. Rokokowy ołtarz główny (1731 r.) przedstawia w środkowej scenie Zwiastowanie. W prezbiterium cenne rzeźbione stalle z I połowy XV wieku, a z lewej strony barokowe mauzoleum Anny Wazówny (1636 r.), siostry króla Zygmunta III. W kościele zachowały się barokowe ołtarze oraz renesansowe epitafia zasłużonych toruńskich rodzin z końca XVI w. Z dawnego zespołu klasztornego ocalał fragment skrzydła zachodniego krużganku, część XIV-wiecznego muru przylegającego do kościoła 13
oraz gotycka kamieniczka z ok. 1370 r. najstarszy dom gotycki w Toruniu (niegdyś siedziba furtiana, obecnie plebania). W murach kościoła widoczne kule szwedzkie, zaś wewnątrz miejsce złożenia relikwii Wincentego Stefana Frelichowskiego, kapłana i męczennika, który pracował w tej parafii do aresztowania przez Niemców. KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEGO DUCHA (akademicki; Piekary 24). Zbudowany w 1756 r. jako ewangelicki, pod wezwaniem Świętego Krzyża. Trójnawowy, późny barok, ołtarz rokokowy. Pod koniec XIX wieku dobudowano wieżę (64 m). Cenne organy spłonęły w czasie pożaru w 1989 r. Od 1945 r. jest kościołem katolickim prowadzonym przez jezuitów. KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEGO JAKUBA (Rynek Nowomiejski 6; zabytek klasy 0). Zbudowany z inicjatywy Krzyżaków w latach 1309-1424 w stylu gotyckim z przeznaczeniem do obsługi parafii katolickiej Nowego Miasta i zamku krzyżackiego. Początkowo pod patronatem zakonu, od 1345 pod opieką sióstr cysterek, od 1425 r. benedyktynek, a od 1456 r. Rady Miejskiej. W latach 1557-1667 kościół służył protestantom, po nich benedyktynkom (do 1832 r.). Odtąd świątynia św. Jakuba Apostoła pełni rolę fary nowomiejskiej. Posiada trójnawowy korpus główny oraz wieżę (wys. 49 m), w której mieściła się kaplica kolatora, archiwum, i skarbiec. Jako jedyny kościół w Toruniu ma układ bazylikowy (nawa główna wys. 21 m, dwa razy wyższa od naw bocznych) i zewnętrzne łuki przyporowe. W prezbiterium i nawie głównej sklepienie gwiaździste, a w nawach bocznych krzyżowe, na ścianach dekoracyjna cegła glazurowana oraz malowidła z XIV i XV wieku. Z prawej strony prezbiterium w nawie bocznej słynny Krucyfiks Mistyczny z XV w. alegoryczne Drzewo Życia (jego kopia zdobi ołtarz główny odbudowanej z ruin katedry Niepokalanego Poczęcia NMP w Moskwie). Także tu znajduje się Madonna z Dzieciątkiem Królowa Niebios, ocalała z kościoła Dominikanów, a także barokowa chrzcielnica. Z tyłu nawy Cudowny Krucyfiks słynący łaskami. W nawie Fragment panoramy Nowego Miasta z widokiem kościoła św. Jakuba 14
głównej bogato rzeźbione organy z 1611 r. (balustrada z herbami Polski, Prus Królewskich, Starego i Nowego Torunia), XVII-wieczne stalle, rokokowa ambona, barokowy ołtarz główny z obrazem św. Jakuba. Wystrój pozostałych kaplic i ścian na ogół barokowy. Zachował się również mur cmentarny. GOSPODA POD MODRYM FAR- TUCHEM (Rynek Nowomiejski 8). Założona w 1489 roku obecny, barokowy wygląd uzyskała około roku 1700. W latach 1958-1959 została gruntownie odrestaurowana. Gospoda słynęła ze wspaniałych węgrzynów, miodów i piwa. Gościły tu podobno takie osobistości, jak królowie Kazimierz Jagiellończyk czy Jan Olbracht. Obecnie mieści kawiarnię. APTEKA POD ZŁOTYM LWEM (Rynek Nowomiejski 13). Dawny gotycki budynek przebudowany w XVII wieku. W 1830 roku połączony z drugim i ujednolicony w stylu klasycystycznym. Nad wejściem znajduje się pozłacana rzeźba lwa stanowiąca godło apteki założonej w 1624 roku. Kościół św. Katarzyny KOŚCIÓŁ ŚWIĘTEJ KATARZY- NY (plac św. Katarzyny). Zbudowany w latach 1894-1897 jako jednonawowa świątynia (30 m długa i ok. 16 m szeroka) z gwiaździstym sklepieniem na wzorcach architektury krzyżackiej. Posiada najwyższą w Toruniu wieżę 86 metrów. Do końca I wojny światowej był ewangelickim kościołem garnizonowym koszar pruskich. Od tego momentu został katolickim kościołem garnizonowym dla polskich żołnierzy. DOM TOWARZYSTWA NAUKO- WEGO (Wysoka 16). Trzykondygnacyjny gmach wybudowany w latach 1881-1882 jako siedziba Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, powołanego do życia 16 grudnia 1875 roku. Tutaj między innymi gromadzone były i eksponowane zbiory muzealne Towarzystwa. Zostały one przekazane w 1929 r. Muzeum Miejskiemu. W latach 1923- -1973 budynek był siedzibą Książnicy Miejskiej. Po przeniesieniu jej na ul. Słowackiego gmach Towarzystwa odremontowano, przywracając mu dawny układ wnętrz. Wówczas, z niezwykłym pietyzmem, odtworzono również Wielką Salę Zgromadzeń (Salę Kolumnową, I piętro) będącą jedynym tego typu wnętrzem w Toruniu. 15
BUDYNEK POCZTY GŁÓWNEJ (Rynek Staromiejski 15). Poczta Główna mieści się w zachodniej części Rynku Staromiejskiego. To neogotycki gmach zaprojektowany przez Johanna Ozena. Był wznoszony w dwóch etapach w latach 1881- -1894 na miejscu starej poczty oraz hotelu de Sanssouci. Pierwszy budynek należał do słynnego toruńskiego polityka, uczonego i burmistrza Samuela Luthera Gereta, a w 1818 r. został zakupiony przez władze państwowe z przeznaczeniem na urząd pocztowy. Drugi dom, na miejscu którego wybudowano obecny budynek Poczty Głównej, zwany był domem weselnym, a w połowie XVIII w. zamieniono go na gospodę Pod Białym Orłem; następnie w 1807 r. został przebudowany na luksusowy hotel de Varsovie, który z kolei w 1815 r. przemianowano na de Sanssouci (zatrzymywali się w nim tacy goście, jak Napoleon Bonaparte). Poczta Główna FORTY TORUŃSKIE (numeracja, nazwy, położenie) I Jan III Sobieski w pobliżu ul. Winnica (Rubinkowo I) II Stefan Czarniecki przy ul. Leszczynowej (Rubinkowo I) III Stanisław Jabłonowski przy ul. Skłodowskiej-Curie (Mokre) IV Stefan Żółkiewski przy ul. Chrobrego (Mokre) V Karol Chodkiewicz przy ul. Polnej (Wrzosy II) VI Jarema Wiśniowiecki przy ul. Szosa Chełmińska (Wrzosy I) VII Tadeusz Kościuszko przy ul. Polna i ul. Szosa Okrężna (Bielany Brzeziny) VIII Kazimierz Wielki przy ul. Bielańskiej (Bielany) IX Bolesław Chrobry przy ul. Szosa Okrężna (Przedmieście Bydgoskie) X Bateria Nadbrzeżna przy ul. Przy Grobli (Podgórz) XI Stefan Batory przy ul. Poznańskiej (Podgórz) XII Władysław Jagiełło w dzielnicy Podgórz XIII Karol Kniaziewicz przy ul. Kniaziewicza (Stawki) XIV Józef Bem przy ul. Łódzkiej (Stawki) XV Henryk Dąbrowski w dzielnicy Rudak Fort Świętego Jakuba Jan Kiliński przy ul. Generała Sowińskiego (Przedmieście Jakubskie) Fort Kolejowy przy ul. Rudackiej (Rudak) Przyczółek Mostowy przy ul. Podgórskiej (Podgórz) 16
17
WAŻNIEJSZE POMNIKI I TABLICE PAMIĄTKOWE POPIERSIE MIKOŁAJA KOPERNIKA Popiersie najsłynniejszego toruńczyka znajduje się w katedrze św. św. Janów na ścianie zachodniej małej kapliczki, która obecnie nazywa się ścianą Kopernikowską. Miejsce to nie jest przypadkowe, bowiem to tu właśnie Mikołaj Kopernik został ochrzczony. Pomnik ten, mimo iż powstał w 1766 roku, został wystawiony do publicznego widoku dopiero na początku XIX wieku, kiedy to wzrosło zainteresowanie Kopernikiem, a w Toruniu nie było innego pomnika wielkiego astronoma, prócz tego skromnego marmurowego popiersia. Wcześniej uznano, że pomnik jest zbyt skromny i schowano go do jednej z piwnic ratusza. 18 POMNIK MIKOŁAJA KOPERNIKA Najsłynniejszy pomnik najsłynniejszego toruńczyka powstał w 1851 roku w pracowni Tiecka w Berlinie, co zresztą zostało uwiecznione na podstawie rzeźby od strony zachodniej TIECK FEC. E FISCHER FUDIT 1851 (Tieck wykonał, a Fischer odlał 1851). Na tej samej podstawie widnieje także inny napis (od strony południowej) NICOLAUS COPER- NICUS THORUNENSIS, co znaczy Mikołaj Kopernik torunianin. Pomnik ten został umieszczony w honorowym miejscu w południowo- -wschodnim narożniku Rynku Staromiejskiego w pobliżu ratusza staromiejskiego. Monument ten przedstawia Mikołaja Kopernika ubranego w togę profesorską, jego prawa dłoń wskazuje na niebo, a lewa podtrzymuje astrolabium. Słynny astronom stoi, gdyż w ten sposób występuje w roli gospodarza miasta i wita przechodzących obok niego zarówno turystów, jak i mieszkańców miasta. Kamień węgielny pod pomnik został wmurowany już w roku 1809, jednak z przyczyn historycznych pomnik powstał dopiero w 1851 roku i początkowo był eksponowany w przedsionku zboru ewangelickiego, gdyż zabrakło cokołu. Cokół dodano w 1853 roku i wówczas to pomnik ustawiono w obecnym miejscu. Należy także dodać, że na cokole widnieją napisy od strony południowej: NICOLAUS COPER- NICUS THORUNIENSIS. TERRAE MOTOR, SOLIS COELIQUE STA- TOR (Mikołaj Kopernik torunianin. Ruszył Ziemię, zatrzymał Słońce
i niebo) a od strony północnej: NATUS A. MCCCLXXIII, OBIIT A. MDXXXXIII, COND A. MDCCCLIII (urodzony w 1473 r., zmarł w 1543 r., pomnik odsłonięto w 1853 r.) TABLICA PAMIĄTKOWA HOŁDU ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ Tablica upamiętniająca hołd Ziemi Chełmińskiej jest wmurowana w ścianę zachodniego skrzydła ratusza staromiejskiego, a dokładnie w południowo-zachodni narożnik. Hołd Ziemi Chełmińskiej miał miejsce 25 maja 1454 r. na Rynku Staromiejskim w obecności króla Kazimierza Jagiellończyka, któremu mieszkańcy tej ziemi ślubowali wierność i prosili o opiekę i pomoc w walce przeciwko Krzyżakom. Tablica ta powstała z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Torunia z okazji 500-lecia hołdu. Zdarzenie to upamiętnia napis umieszczony na tablicy: W 1454-1954 W PIĘĆSET- LECIE ODZYSKANIA POMORZA I HOŁDU ZIEMI CHEŁMIŃSKIEJ ZŁOŻONEGO W TYM MIEJSCU KRÓLOWI KAZIMIERZOWI JA- GIELLOŃCZYKOWI. MŁODZIEŻ MIASTA TORUNIA. TABLICA PAMIĄTKOWA II POKOJU TORUŃSKIEGO Drugi pokój toruński jest wydarzeniem niezwykle ważnym w historii miasta. Na mocy pokoju Toruń został przyłączony do Polski. Tablica upamiętniająca to wydarzenie znajduje się na fragmencie muru zamku krzyżackiego, który w roku 1454 został zniszczony przez mieszkańców miasta; została ona odsłonięta w 500. rocznicę II pokoju. Na tablicy widnieje napis: RUINY ZAMKU KRZY- ŻACKIEGO. POMNIK II POKOJU TORUŃSKIEGO. ZAMEK ZOSTAŁ ZBURZONY W ROKU 1454 PRZEZ MIESZCZAN TORUŃSKICH NA POCZĄTKU POWSTANIA ANTY- KRZYŻACKIEGO Z ROZKAZU ÓWCZESNEJ RADY MIASTA. NIE ODBUDOWANY PRZETRWAŁ JAKO SYMBOL ZWYCIĘSTWA I PRZESTROGI. ZAGOSPODARO- WANY W CZYNIE SPOŁECZNYM. ODDANY DO UŻYTKU W 500 ROCZNICĘ ZAWARCIA II POKO- JU TORUŃSKIEGO. 1466-1966 TABLICA UPAMIĘTNIAJĄCA PIERWSZE POLSKIE WYDANIE PANA TADEUSZA Tablica ta upamiętnia pierwsze na ziemiach polskich wydanie epopei narodowej. Znajduje się na wschodniej ścianie kamienicy na ulicy Piekary 39. 19
ZESPÓŁ POMNIKOWY W FORCIE VII Zespół pomników upamiętniających mieszkańców Torunia więzionych i mordowanych przez Niemców na początku okupacji miasta podczas II wojny światowej mieści się na terenie Fortu VII im. Tadeusza Kościuszki wchodzącego w skład kompleksu fortyfikacji Torunia z końca XIX w. Fort ten znajduje się na zbiegu ulic Polnej i Szosy Okrężnej. Po zakończeniu wojny miejsce to stało puste, dopiero w latach 60. dzięki staraniom byłych więźniów VII i VIII Fortu Alojzego Liegmanna i Antoniego Paszkowicza na terenie fortu rozpoczęto prace porządkowe. Pierwsza tablica upamiętniająca pomordowanych i więzionych została odsłonięta w 1962 r. Zamieszczono na niej napis: MIEJSCE UŚWIĘ- CONE KRWIĄ MĘCZEŃSKĄ PO- LAKÓW OBYWATELI MIASTA TORUNIA I WOJEWÓDZTWA PO- MORSKIEGO 1939 ROK. Kolejne prace zostały zakończone w roku 1969, kiedy w fosie od strony południowej wykonano obudowę skarpy i schody, a na ścianie wschodniej zamieszczono metalowe litery: WIERNI OJCZYŹNIE (litery te niestety skradziono) oraz kamienną tablicę pamiątkową z napisem: MIEJ- SCE UPAMIĘTNIONE MĘCZEŃ- STWEM POLAKÓW MIESZKAŃ- CÓW TORUNIA I OKOLIC, WIĘ- ZIONYCH PRZEZ HITLEROW- SKIEGO OKUPANTA W LATACH 1939-1940. Tablica została ufundowana w rocznicę 30-lecia II wojny światowej. Kolejny, ostatni jak do tej pory element, dodano kilka lat później jest to rzeźba przedstawiająca cztery betonowe słupy ogrodzeniowe, które symbolizują hitlerowskie obozy koncentracyjne. POMNIK OFICERSKIEJ SZKOŁY MARYNARKI WOJENNEJ Pomnik ten znany bardziej jako kotwica, bo też to ona jest owym pomnikiem, znajduje się na Bulwarze Filadelfijskim tuż u wylotu bramy Ducha Św. Kotwica, którą wykorzystano w stworzeniu pomnika, to autentyczna kotwica okrętowa znaleziona na złomowisku. Jest oparta o betonowy postument, na którym zamieszczono napis: W PIĘĆDZIE- SIĄTĄ ROCZNICĘ POWSTANIA PIERWSZEJ POLSKIEJ SZKOŁY MARYNARKI WOJENNEJ SPO- ŁECZEŃSTWO MIASTA TORU- NIA 1972 ROK. 20
ZESPÓŁ POMNIKOWY MIEJSCA KAŹNI BARBARKA Las na Barbarce jest miejscem, w którym dokonywano egzekucji więzionych w Forcie VII. Dla mieszkańców Torunia jest to niewątpliwie jedno z najważniejszych miejsc pamięci. Pomniki znajdujące się w tym lesie powstawały od lat 50. do 1976 r., w dużej mierze z inicjatywy wspominanego wcześniej Antoniego Paszkowicza. Pierwszym pomnikiem jest przytwierdzona do kamiennego bloku tablica z napisem: MIEJSCE PAMIĘCI NARODOWEJ BARBARKA. WIĘŹNIOM FORTU VII PATRIOTOM POMORDOWA- NYM PRZEZ OKUPANTA HITLE- ROWSKIEGO W MIESIĄCACH X, XI, XII 1939 ROKU SKŁADA HOŁD SPOŁECZEŃSTWO MIASTA I WO- JEWÓDZTWA. Drugim pomnikiem jest granitowy głaz ustawiony wśród zbiorowych mogił, na którym wykuto słowa: ZAMORDOWANYM I ZAMĘCZONYM PRZEZ HITLE- ROWCÓW NAUCZYCIELOM MIA- STA I POWIATU TORUŃSKIEGO. HARCERZE 1939-1969. POMNIK PAPIEŻA JANA PAWŁA II POZDRAWIAM BLISKI MEMU SERCU TORUŃ I PIĘKNE POMO- RZE NADWIŚLAŃSKIE te słowa wypowiedziane przez Jana Pawła II w dniu pielgrzymki do Torunia wykute są na cokole brązowej figury naszego wielkiego rodaka. Pomnik ten przedstawia papieża trzymającego w dłoniach miniaturę rzeźby toruńskiej Pięknej Madonny. Monument znajduje się na placu przykatedralnym, tuż przy ścianie południowej prezbiterium bazyliki katedralnej św. św. Janów. Odsłonięty został w przededniu pierwszej rocznicy wizyty papieskiej w Toruniu. W centrum miasta, przy zbiegu alei Jana Pawła II i Wałów gen. Władysława Sikorskiego, znajduje się kolejny pomnik Jana Pawła II (na zdjęciu), wykonany i postawiony w 2007 roku dla upamiętnienia pontyfikatu polskiego papieża. Figura Jana Pawła II stoi także przed kompleksem akademickim Wyższej Szkoły Kultury Społecznej i Medialnej przy Porcie Drzewnym. FONTANNA FLISAKA Pomnik flisaka powstały w 1914 r. jest wyrazem pewnego hołdu złożonego tej legendarnej postaci. Przedstawia flisaka grającego na skrzypkach, wokół którego umieszczono osiem żabek ustawionych na rogach ośmiokątnej fontanny. Początkowo pomnik znajdował się na dziedzińcu ratusza staromiejskiego. Podczas 21
wojny, a dokładnie w 1944 r., posążek na kilkanaście lat ustawiono, ale bez fontanny z żabkami, na placu Teatralnym. W latach 60. przeniesiono go do fosy, koło dawnej Bramy Starotoruńskiej. Przygotowania do obchodów 750-lecia miasta sprawiły, że pomnik trafił do pracowni konserwatora, dzięki czemu w roku 1983 był gotowy do wystawienia. Tym razem pomnik został ustawiony w zachodniej części Rynku Staromiejskiego pomiędzy ratuszem staromiejskim a kościołem Świętego Ducha. POMNIK POŚWIĘCONY PAMIĘCI Z. LENGRENA Pomnik ten jest obok Kopernika najczęściej fotografowanym przez turystów obiektem w Toruniu. Pies z kapeluszem w mordce i oparta o latarnię parasolka wzbudzają ciekawość przechodniów. Pomnik poświęcony jest pamięci słynnego toruńskiego rysownika Zbigniewa Lengrena. Stworzył on w Przekroju komiks o przygodach profesora Filutka, którego znakiem rozpoznawczym są właśnie parasol i kapelusz oraz piesek Filuś. Pomnik ten został odsłonięty wiosną 2005 r. Znajduje się na rogu ulicy Chełmińskiej i Rynku Staromiejskiego. POMNIK KARGULA I PAWLAKA Pomnik ten od niedawna należy do atrakcji Torunia, zwłaszcza dla turystów, którym nieobce są postacie jednej z najbardziej znanych polskich komedii Sami swoi Sylwestra Chęcińskiego. Odsłonięty został ku czci kinematografii polskiej 11 lutego 2006 r. Naturalnej wielkości pomnik przedstawia Kargula i Pawlaka stojących przed toruńskim kinem Cinema City. Bohaterowie wpatrują się w napis na kinie, Pawlak trzyma pod pachą malutki kuferek, Kargul stoi obok i trzyma w rękach dwie walizki, w których podobno mieści się prowiant przygotowany na podróż do Ameryki (pół litra wódki, kiełbasa krakowska) oraz krem Nivea. 22
CIEKAWOSTKI TORUŃSKIE PORTRET MIKOŁAJA KOPERNIKA Jedna z najcenniejszych pamiątek kopernikowskich, powstał w 1585 roku w pracowni niderlandzkiego malarza wzorowany na autoportrecie Kopernika dostarczonym z Fromborka. Był eksponowany od 1594 roku w bibliotece gimnazjalnej obok królów polskich. Odnaleziony i odrestaurowany po II wojnie światowej. Jako depozyt I Liceum Ogólnokształcącego Mikołaja Kopernika jest eksponowany w Sali Mieszczańskiej ratusza staromiejskiego. PIERNIKI TORUŃSKIE Wyrabiane od XIV w., znane były w całej Rzeczypospolitej i znacznej części Europy. Kupcy zabierali je w dalekie podróże, rycerze na wyprawy wojenne. Spożywano je szczególnie jako przysmak lub zakąskę do wina, miodu i wódki. Wypiekano je również w ozdobnych formach z drewna lub gipsu na trwałe upominki. Obecnie produkuje się pierniki do konsumpcji oraz tzw. historyczne, wypiekane w odlewach z brązu. Sprzedawane są na całym świecie. DZWON TUBA DEI Napis łaciński na krawędzi dzwonu: ROKU PAŃSKIEGO 1500, DNIA 22 WRZEŚNIA JA TRĄBA BOŻA NA CHWAŁĘ BOŻĄ I ŚW. JANA CHRZCI- CIELA I EWANGELISTY, PATRONÓW TEJ ŚWIĄTYNI, ODLANA ZOSTA- ŁAM. Dzwon umieszczony w wieży Katedry Świętych Janów waży ponad 7 ton i posiada średnicę dolną 2,17 m. Witał polskich królów, obecnie słyszy się go na Wielkanoc i w czasie procesji Bożego Ciała. EPIDEMIE NAWIEDZAJĄCE TORUŃ Toruń był dość często opanowywany przez dżumę i trąd. Już w 1318 r. pojawiają się zapiski o epidemii trądu, dlatego też utworzono repozytorium, które w XV w. zostało zamienione na dom dżumy. Dżuma pojawiła się w Toruniu w roku 1587, 1588 i 1603. RATUSZ STAROMIEJSKI Posiada 1 wieżę co oznacza 1 rok, 4 wieżyczki to pory roku, 52 sale to 52 tygodnie roku, 365 okien to 365 dni roku. W sali królewskiej ratusza 17 VI 1501 r. o godz. 10 rano zmarł król Jan Olbracht. W Sali Mieszczańskiej znajduje się słynny portret Mikołaja Kopernika z 1585 roku. TRZY KORONY Hotel na Rynku Staromiejskim 21 1697 zatrzymała się tu Marysieńka Sobieska (wdowa po królu Janie III Sobieskim) z synami Konstantym i Aleksandrem 1709 przebywał tu car Piotr Wielki z synem Aleksym w towarzystwie króla Augusta II Mocnego 1875 powołano tu do życia Towarzystwo Naukowe 1877 mieszkał tu Jan Matejko z rodziną 1843 bawił tu przejazdem Zygmunt Krasiński 1880 zatrzymała się tu Helena Modrzejewska 23
PAŁAC FENGERÓW (Mostowa 14). Kamienica wzniesiona w 1742 roku tu urodził się Fryderyk Skarbek (1792-1866) historyk, literat i ojciec polskiej ekonomii. Jego nauczycielem był Mikołaj Chopin. W kamienicy w 1825 roku mieszkał przebywający na wakacjach w Szafarni Fryderyk Chopin. TORUŃSKIE KROPLE ŻYCIA Tak nazywano popularne likiery produkowane w okresie międzywojennym prze firmę Carla Matiesa. PIERNIKOWA ALEJA GWIAZD W 2003 roku powstała Piernikowa Aleja Gwiazd, rzec by można toruński odpowiednik Hollywoodzkiej Alei Gwiazd. Jednak na toruńskiej Alei widnieją podpisy ludzi nauki, kultury i sztuki, którzy urodzili się w Toruniu, bądź są z nim bardzo związani. Ludzie ci rozsławiają imię miasta zarówno w kraju jak i poza jego granicami. Piernikowa Aleja Gwiazd mieści się na deptaku przed Dworem Artusa, początek daje jej tablica z napisem Piernikowa Aleja Gwiazd, która swym kształtem przypomina najsłynniejszy piernik katarzynkę. Dodatkowo ta tablica zawiera logo miasta i fabryki cukierniczej Kopernik. Co roku, podczas czerwcowych obchodów święta miasta, odsłaniane są dwie tablice z autografami słynnych toruńczyków. Swe podpisy składali kolejno: 2003 Grażyna Szapołowska i Aleksander Wolszczan 2004 Małgorzata Kożuchowska i Bogusław Linda 2005 Regina Smendzianka i Leszek Balcerowicz 2006 Janusz Leon Wiśniewski i zespół Republika 2007 Stefania Toczyska i Jan Kusiewicz 2008 Janina Ochojska i Jacek Yerka 2009 Rafał Bryndal i Łukasz Pawłowski PRĘGIERZ Pierwowzorem pręgierza był drewniany osioł z wyostrzonym grzbietem obitym blachą z początku XVII wieku, na którym sadzano mieszczan i strażników, którzy podpadli za różne przewinienia. W ten sposób wystawiano skazanych na pośmiewisko a ponadto zaostrzony grzbiet osła dotkliwie wrzynał się w dolną część ciała. Gdy przewinienie było większe, nogi skazańca dodatkowo obciążano ołowiem. Pręgierz w kształcie osiołka pojawił się na Rynku Staromiejskim po ponad 200 latach nieobecności. LEGENDA O POWSTANIU NAZWY MIASTA Wiele wieków temu, w czasach średniowiecza, w zakolu Wisły założono małą osadę, która zaczęła bardzo szybko się rozrastać i stawać miastem. Dla bezpieczeństwa mieszkańców nowe miasto otoczono murami, a dla wzmocnienia obrony wybudowano baszty. Jedna 24
z baszt była bardzo ciekawa świata, więc zaprzyjaźniła się z płynącą obok rzeką, która płynęła z daleka, bo aż z samych gór, i mijała po drodze wiele krain, których baszta niestety nie mogła widzieć. Poczciwa rzeka opowiadała więc swojej przyjaciółce o tych wszystkich miejscach, a ta rozmarzyła się i zaczęła zazdrościć Wiśle jej przygód. Z tej zazdrości postanowiła nie słuchać już opowieści nieświadomej niczego Wisły. Ta jednak przyzwyczaiła się do opowiadania o swoich przeżyciach i postanowiła nakłonić basztę do ponownego wysłuchiwania opowieści. Zaczęła więc podmywać jej mury. Baszta nie mogła wytrzymać uderzeń fal i krzyknęła do swojej dawnej przyjaciółki: Proszę cię, nie rób tego, bo runę, na co Wisła odpowiedziała jej: To ruń. Tak się złożyło, że akurat przechodziło tamtędy dwóch wędrowców, nieznających nazwy miasta, które ujrzeli na swojej drodze. Do ich uszu dotarły niesione przez echo słowa Wisły: To ruń. I właśnie tak postanowili zapisać nieznane miasto na swojej mapie. Nazwa przyjęła się i od tej pory bezimienne dotychczas miasto zaczęto zwać Toruniem. KRÓTKA HISTORIA TORUŃSKICH PIERNIKÓW Toruńskie pierniki, zaliczane obok gdańskiej gorzałki, krakowskiej panny i warszawskich trzewików do najlepszych rzeczy w dawnej Polsce, mają swoją historię, która według legend sięga czasów bardzo odległych, a historycznie została udokumentowana w XVII w., kiedy to pojawiają się wzmianki o piernikarzu Mikołaju Czanie. Tradycja produkcji pierników wywodzi się z warsztatu rodziny Gustawa Weesego. Pierwsza fabryka pierników powstała w Toruniu w 1869 r. Wcześniej nie było jednego przedsiębiorstwa zajmującego się wypiekiem tych smakołyków. Wiadomo jednak, że toruński magistrat wysyłał w darze pierniki produkowane przez miastowych mistrzów piernikarskich niemieckiej parze królewskiej wraz z życzeniami na Nowy Rok. Owe pierniki figuralne wysyłano Hohenzollernom aż do ostatniego roku ich panowania. W czasach wojny siedmioletniej kurier generała von Korfa złożył zamówienie u sekretarza Rady Miejskiej na pierniki dla cesarzowej Elżbiety, księcia Piotra i jego żony, carycy Katarzyny. Do zamówienia załączono weksel na dużą sumę. Rada nie przyjęła weksla, ale poleciła piekarzom, aby zamówione pierniki wykonali z jeszcze lepszego ciasta niż dotychczas. Tak powstało ciasto królewskie do wypieku pierników. Produkowano także pierniki dla polskich królów, jak chociażby medal z piernika sporządzony dla Władysława IV Wazy. Wiadomo, że miał on 24 cm średnicy, a jego głównym elementem była korona 25
królewska oraz orzeł polski z herbem Wazów, podtrzymywany przez dwa anioły. O toruńskich piernikach pisano także utwory. Do najsłynniejszych należą utwór o Kasi, córce piernikarza i Piernikarze z Torunia autorstwa Romana Pisarskiego. Toruńskie pierniki mają więc bogatą historię, a jeszcze lepszy smak. Odwiedzając Toruń, nie można ich nie posmakować. Są nieodłącznym elementem historii i tradycji miasta. TORUŃSKI KALENDARZ KULTURALNY STYCZEŃ Międzydiecezjalny Festiwal Pieśni i Piosenek Bożonarodzeniowych festiwal kolęd przy szopce bożonarodzeniowej LUTY Jazz Festiwal Od Nowa międzynarodowy festiwal w klubie studenckim Od Nowa MARZEC Klamra spotkania teatrów alternatywnych z różnych miast Polski (Od Nowa) KWIECIEŃ Toruński Festiwal Nauki i Sztuki festiwal organizowany przez miasto i UMK, obejmujący wykłady, dyskusje, prezentacje, warsztaty MAJ Probaltica Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich, cykl koncertów oraz wystaw Kontakt międzynarodowy festiwal teatralny, prezentujący interesujące spektakle z różnych stron świata Majowy Buum Poetycki spotkania z poezją, koncerty, wieczory poetyckie, przybliżenie twórczości młodych literatów i pism literackich MAJ/CZERWIEC Świętojański Festiwal Organowy międzynarodowy festiwal muzyki organowej odbywający się w toruńskich kościołach CZERWIEC Międzynarodowe Spotkania Kapel Ludowych festiwal folklorystyczny organizowany przez Muzeum Etnograficzne, obejmujący muzykę, taniec i śpiew Song of Songs Festival międzynarodowy ekumeniczny festiwal muzyki chrześcijańskiej Święto piernika zabawy, konkursy, koncerty na wolnym powietrzu, warsztaty pokazujące, jak upiec toruńskie pierniki Święto miasta święto obchodzone 24 czerwca, w dniu św. Jana Chrzciciela, obejmuje koncerty, wystawy, imprezy plenerowe Toruń Muzyka i Architektura cykl koncertów muzyki klasycznej odbywających się na Starym Mieście: w kościołach, kamienicach, ratuszu LIPIEC Bulwar międzynarodowy festiwal teatrów ulicznych, spektakle odbywają się na Starym Mieście i ulicach Torunia 26
Toruńska Scena Letnia cykl spektakli w ruinach zamku krzyżackiego (ul. Przedzamcze) SIERPIEŃ Lato pod Gwiazdami cykl pokazów w Planetarium SIERPIEŃ/WRZESIEŃ Koncerty pod Gwiazdami cykl koncertów połączonych z wernisażami WRZESIEŃ Festiwal Folkloru Miejskiego koncerty kapel ludowych organizowane przez Muzeum Etnograficzne INFORMACJA I OBSŁUGA RUCHU TURYSTYCZNEGO Informacja turystyczna Rynek Staromiejski 25 tel.: 56 621 09 31 Czynna: poniedziałek 9.00-16.00 wtorek-piątek 9.00-18.00 sobota 9.00-16.00 niedziela (V-VIII) 9.00-13.00 Biuro obsługi ruchu turystycznego PTTK pl. Rapackiego 2 tel.: 56 622 49 26 PAŹDZIERNIK Międzynarodowe Spotkania Teatrów Lalek festiwal organizowany przez Baj Pomorski, obejmujący spektakle lalkowe dla dorosłych i dzieci LISTOPAD Toruński Festiwal Książki cykl imprez związanych z książkami: wykłady, spotkania z autorami, promocje nowości wydawniczych Toruń Blues Meeting festiwal polskiej muzyki bluesowej Colloquia Thorunensi cykl dyskusji filozoficzno-ekumenicznych organizowanych przez UMK, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Kurię Biskupią oraz Urząd Miasta Centrum informacji turystycznej PTTK ul. Piekary 41 tel.: 56 622 29 21 Biuro turystyki krajowej i zagranicznej HELIOTUR ul. Lipnowska 31/33 27
Spółdzielnia Turystyczna GROMADA ul. Kopernika 32 ALMATUR ul. Gagarina 37a, ul. Podmurna 69 Halika i jego żony, Elżbiety Dzikowskiej. Są tu amulety, przedmioty codziennego użytku, ubiory, broń, tkaniny i trofea myśliwskie. Informacja PKS tel.: 56 655 53 33 Dworzec autobusowy ul. Dąbrowskiego 26 Informacja PKP tel.: 56 659 10 99 Dworzec Toruń Główny ul. Kujawska 1 MUZEA MUZEUM OKRĘGOWE w Toruniu Rynek Staromiejski 1 tel. 56 622 70 38 czynne: wt.-niedz. 10.00-16.00 (10.00- -18.00 w sezonie letnim: V-IX) Muzeum mieści się w ratuszu staromiejskim. Wystawy stałe: Galeria sztuki gotyckiej Dawny Toruń historia i rzemiosło artystyczne Sala Sądowa Sala Mieszczańska portret mieszczański, poczet królów polskich Sala Królewska galeria malarstwa polskiego (od XVIII w. do 1. poł. XX w.) Sztuka sakralna nowożytnego Torunia Skarb ze Skrwilna Skarb z Nieszawy wieża ratusza punkt widokowy MUZEUM PODRÓŻNIKÓW im. Tony ego Halika ul. Franciszkańska 11 tel.: 56 622 70 38 wew. 120 czynne: wt.-niedz. 10.00-16.00 (11.00- -18.00 w miesiącach V-IX); środa wstęp bezpłatny Ekspozycję tworzą fotografie, filmy i korespondencja owoc podróży Tony ego KAMIENICA POD GWIAZDĄ Muzeum Sztuki Dalekiego Wschodu Rynek Staromiejski 35 tel.: 56 622 70 38 czynne: wt.-niedz. 10.00-16.00 (11.00- -18.00 w miesiącach V-IX); środa wstęp bezpłatny Jej najsłynniejszym właścicielem był słynny włoski humanista Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem. Fasada z kwiatowo-owocowym ornamentem oraz bogato rzeźbione schody we wnętrzu pochodzą z przebudowy zakończonej w 1697 roku Wnętrze typowej XV-wiecznej kamienicy północnej Europy. Wystawa stała: Sztuka Dalekiego Wschodu 28
DOM ESKENÓW ul. Łazienna 16 tel. 56 622 86 80 czynne: wt.-niedz. 10.00-16.00 (11.00- -18.00 w miesiącach V-IX); środa wstęp bezpłatny Gotycki dom przebudowany w końcu XVI w. na renesansowy pałac patrycjuszy toruńskich Eskenów. W XIX w. przekształcony na spichlerz. Wystawy stałe: Galeria polskiej sztuki po 1945 r. Odkrywanie przeszłości (archeologiczna) Militaria od średniowiecza do początku XX w. Toruń 1793-1920. Miasto pogranicza DOM KOPERNIKA ul. Kopernika 15/17 tel. 56 622 67 48 czynne: wt.-niedz. 10.00-16.00 (10.00-18.00 w miesiącach V-IX) Wystawy stałe: Mikołaj Kopernik życie i dzieło Ekspozycja wnętrz zabytkowych późnego średniowiecza i czasów nowożytnych Sala Heweliusza Rekonstrukcja fragmentu Sali Kopernikowskiej z Narodowego Muzeum Polskiego w Rapperswilu (Szwajcaria) makieta miasta z czasów Kopernika projekcja światło i dźwięk. MUZEUM ETNOGRAFICZNE ul. Wały gen. Sikorskiego 19 tel. 56 622 80 91 czynne: sezon zimowy (01.10-15.04): wt.-niedz. 9.00-16.00, sob.-niedz. 10.00- -16.00; sezon letni (15.04-30.09): pon., śr., pt. 9.00-16.00; wt., czw., sob., niedz. 10.00- -18.00 (11.00-18.00 w miesiącach V-IX) Z kilku regionów Polski północnej przeniesiono tu zabytkowe obiekty drewnianej architektury wiejskiej (XVIII-XIXw.). Wystawy stałe: ekspozycja budownictwa ludowego Pomorza i Kujaw Tradycyjne budownictwo ludowe w Polsce. MUZEUM PRZYRODNICZE UMK ul. Gagarina 9 tel. 56 611 44 78 czynne: pon.-pt. 10.00-14.00 Muzeum daje okazję zobaczenia wielu, często już ginących lub wymarłych, gatunków zwierząt i roślin ze wszystkich kontynentów. Podziwiać można kolorowe motyle, piękne ptaki, ciekawe gady i płazy, różnorodną faunę mórz i oceanów, a nawet tak duże okazy jak niedźwiedź brunatny czy trofea nosorożca i hipopotama. Muzeum ma też charakter edukacyjny, pokazując pracę biologów i geologów. MUZEUM PIŚMIENNICTWA I DRUKARSTWA w Grębocinie Grębocin, ul. Szkolna 31 tel. 56 663 25 12 czynne: pon.-pt. 8.00-16.00 Muzeum pozwala zapoznać się z sekretami drukarzy, pokazuje, na czym polega drukowanie oraz prowadzi warsztaty dla dzieci i młodzieży. GALERIE SZTUKI Dwór Artusa Rynek Staromiejski 6 Arsenał Galeria Sztuki ul. Dominikańska 9, tel. 56 652 15 25 Art-Nova ul. Ducha Św. 17, tel. 56 663 53 33 Atelier Art Cafe ul. Przedzamcze 6 b Wozownia, Galeria Sztuki ul. Rabiańska 20, tel. 56 622 63 39 czynna: wt.-pt. 10.00-18.00, sob., ndz. 11.00- -18.00; wtorek wstęp bezpłatny Królewsko-Pruski Magazyn Artylerii wybudowany w latach 1819- -1821, służył do przechowywania lawet i innych pojazdów artyleryjskich. 29
Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu Wały gen. Sikorskiego 13 tel. 56 610 97 18, czynne: wt.-czw. 10.00-18.00, pt.-sob. 10.00-20.00, niedz. 10.00-18.00 Pod Balkonem Pod Krzywą Wieżą 22, tel. 56 622 23 47 TOP-ART Galeria, Dylewski W. ul. Kopernika 21/23, tel. 56 621 08 46 czynna: pon.-pt. 11.00-18.00, sob. 11.00-15.00 Tukan, Galeria Sztuki Południowo- -Amerykańskiej Rynek Nowomiejski 9, tel. 56 622 19 24 Tumult Rynek Nowomiejski 28 Dom Muz ul. Podmurna 1/3, tel. 56 621 05 68 Galeria i Ośrodek Plastycznej Twórczości Dziecka Rynek Nowomiejski 17, tel. 56 622 75 34 czynna: pon-pt. 8.00-18.00, sob. 10.00-14.00 Galeria Schmidt, Kowalstwo ul. Kopernika 13, tel. 56 621 08 73 Galeria U Kallimacha Rynek Staromiejski 35, tel. 56 622 11 33 Galeria ZPAP Na Piętrze ul. Ducha Św. 8/10, tel. 56 622 26 06 Krzywa Pod Krzywą Wieżą 1/3 Kwadratura Koła Rynek Staromiejski 1, tel. 56 622 62 12 Mała Galeria Fotografiki ZPAF ul. Podmurna 5, tel. 56 622 50 94 czynna: sob.-ndz. 11.00-17.00 KINA NIEBIESKI KOCYK, Od Nowa ul. Gagarina 37a tel. 56 611 45 93 CINEMA CITY ul. Czerwona Droga 1-6 tel. 56 664 64 64 ul. Broniewskiego 90 tel. 56 470 47 47 KINO CENTRUM Wały gen. Sikorskiego 13 tel. 56 610 97 18 TEATRY TEATR im. WILAMA HORZYCY Plac Teatralny 1 tel. 56 622 50 21 Największy, reprezentacyjny teatr Torunia. Od 1991 r. jest organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego KONTAKT, w którym biorą udział teatry z 27 krajów Europy, Azji, Australii i Ameryki Północnej. 30
BAJ POMORSKI ul. Piernikarska 9 tel. 056 652 24 24 Teatr został założony w 1945 r. w urokliwym miejscu nieopodal ruin zamku krzyżackiego. Od początku swego istnienia służy najmłodszym widzom. W repertuarze teatru ważne miejsce zajmują również przedstawienia dla młodzieży i widzów dorosłych. ZACZAROWANY ŚWIAT Teatr Lalek ul. Szosa Chełmińska 226a tel. 56 654 54 03, 648 14 06 Teatr realizuje przedstawienia dla dzieci w wieku przedszkolnym oraz wczesnym wieku szkolnym. Oprócz tego prowadzi warsztaty teatralne dla dzieci i dorosłych. VAŠKA Teatr objazdowy ul. Ścieżka Szkolna 3/8 (kasa) tel. 501 206 267 TEATR WICZY Rynek Staromiejski 1, ul. Szpitalna 8 tel. 56 621 12 87 INNE MIEJSCA WARTE ODWIEDZENIA RUINY ZAMKU KRZYŻACKIEGO ul. Przedzamcze tel. 56 622 70 39 czynne: codziennie 10.00-18.00 (w miesiącach III-X), 10.00-16.00 (w miesiącach XI-II) OGRÓD ZOOBOTANICZNY ul. Bydgoska 7 tel. 56 622 42 10 czynne: od 10.00 do zmierzchu (w miesiącach X-III), 10.00-18.00 (IV), 10.00- -19.00 (w miesiącach V-IX) Spacerując w ogrodzie wśród zieleni, można obejrzeć egzotyczne ptaki i gady, drapieżne koty, lamy, kozice i króliczki. Na ścieżce natknąć się można na spacerującego żurawia lub bociana. Chlubą ogrodu są jednak niedźwiedź himalajski i dwa żubry. PLANETARIUM im. Władysława Dziewulskiego ul. Franciszkańska 15/21 tel. 56 622 60 66 Na kopule o średnicy 15 m wyświetlane są seanse prezentujące cały zakres wiedzy astronomicznej. Można obejrzeć inne planety Układu Słonecznego lub powstanie wszechświata, gwiazd i planet. Warto poznać historię Ziemi, astronomii i gwiazdozbiorów. Nowością jest wirtualna podróż po toruńskiej Starówce. FORT IV ul. Chrobrego 86 tel. 56 655 82 36 czynne: 10.00-16.00 (10.00-19.00 w miesiącach V-IX) 31
HOTELE, SCHRONISKA Hotel 1231 **** ul. Przedzamcze 6 tel. 56 619 09 10, fax 56 619 09 11 Hotel ALFA ul. Grudziądzka 130 tel. 56 623 10 97, fax 56 662 44 01 Hotel BULWAR **** ul. Bulwar Filadelfijski 18 tel. 56 623 94 00, fax 56 623 94 01 Hotel FILMAR *** ul. Grudziądzka 45 tel. 56 691 48 00, fax 56 619 48 07 Hotel GOTYK *** ul. Piekary 20 tel. 56 658 40 00, fax. 56 658 40 01 Hotel GROMADA *** ul. Żeglarska 10-14 tel. 56 622 60 60, fax 56 622 53 84 Hotel HEBAN *** ul. Małe Garbary 7 tel. 56 652 15 55, fax 56 652 15 65 MERCURE HELIOS *** ul. Kraszewskiego 1/3 tel. 56 619 65 50, fax 56 619 62 54 Hotel KOPERNIK ** ul. Wola Zamkowa 16 tel. 56 616 24 90, fax 56 652 25 73 Hotel LOTUS ul. Szubińska 100 tel., fax 56 621 98 53 Hotel PCK ul. Szczecińska 16 tel. 56 663 25 52, fax 56 663 25 50 Hotel PETITE FLEUR *** ul. Piekary 25 tel. 56 663 44 00, fax 56 663 54 54 Hotel POD CZARNĄ RÓŻĄ ** ul. Rabiańska 11 tel., fax 56 621 96 37 Hotel POD ORŁEM *** ul. Mostowa 17 tel., fax 56 622 50 24 Hotel POLONIA *** plac Teatralny 5 tel. 56 622 30 28, fax 56 622 30 29 Hotel REFLEX ** ul. Wojska Polskiego 20/24 tel., fax 56 623 07 11 Hotel RETMAN *** ul. Rabiańska 15, tel. 56 657 44 60 Hotel SOLARIS *** ul. Panny Marii 9 tel. 56 471 30 42, fax 56 471 32 25 Hotel SPICHRZ *** ul. Mostowa 1 tel. 56 657 11 40, fax 56 657 11 44 Hotel TRZY KORONY ** Rynek Staromiejski 21 tel., fax 56 622 60 31 Hotelik W CENTRUM ** ul. Szumana 2, tel., fax 56 652 22 46 Dom Pielgrzyma ul. Św. Józefa 33 tel. 56 651 18 41, fax 56 651 18 40 UMK Dom Studencki nr 6 ul. Słowackiego 1/3 tel. 56 612 15 48, 56 612 15 36 Dom Turysty PTTK ul. Legionów 24, tel., fax 56 622 38 55 Schronisko Turystyczne ul. Chrobrego 86 (róg Mlecznej) tel. 56 655 82 36 Szkolne Schronisko Młodzieżowe PTSM ul. Józefa 22/24, tel. 56 659 61 84 Camping TRAMP ul. Kujawska 14, tel. 56 654 71 87 32
POLECAMY