UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI W POWIECIE WROCŁAWSKIM

UWARUNKOWANIA ROZWOJU TURYSTYKI W POWIECIE WROCŁAWSKIM Opracowali: prof. dr hab. Jerzy Wyrzykowski prof. dr hab. Janusz Marak dr Bogdan Mikułowski dr Kazimierz Klementowski Współpraca: dr Mariusz Sołtysik mgr Izabela Gruszka mgr Marcin Gruszka mgr Tomasz Smolarski Wrocław, 2005

Spis treści 1. Wprowadzenie 4 2. Analiza dotychczasowych opracowań planistycznych i strategicznych 5 3. Analiza i ocena walorów turystycznych 8 3.1. Walory wypoczynkowe 8 3.2. Walory krajoznawcze 15 3.2.1. Walory przyrodnicze 15 3.2.2. Walory kulturowe 23 3.2.2.1.Zabytki architektury i budownictwa według gmin 23 3.2.2.1.1. Zabytki gm. Czernica 24 3.2.2.1.2. Zabytki gm. Długołęka 27 3.2.2.1.3. Zabytki gm. Jordanów Śląski 35 3.2.2.1.4. Zabytki gm. Kąty Wrocławskie 39 3.2.2.1.5. Zabytki gm. Kobierzyce 54 3.2.2.1.6. Zabytki gm. Mietków 62 3.2.2.1.7. Zabytki gm. Sobótka 66 3.2.2.1.8. Zabytki gm. Święta Katarzyna 74 3.2.2.1.9. Zabytki gm. śórawina 79 3.2.2.2.Zabytki architektury i budownictwa według rodzajów 83 3.2.2.2.1. Kościoły, klasztory, kaplice 85 3.2.2.2.2. Pałace, dwory, wille 91 3.2.2.2.3. Budynki uŝyteczności publicznej 97 3.2.2.2.4. Domy mieszkalne 101 3.2.2.2.5. Budynki gospodarcze 102 3.2.2.2.6. Budowle techniczne i przemysłowe 105 3.2.2.2.7. WieŜe widokowe 107 3.2.2.2.8. Cmentarze rodowe, grobowce, mauzolea 108 3.2.2.2.9. Parki pałacowe, dworskie, willowe 110 3.2.2.3.Zabytki ruchome 112 3.2.2.3.1. KrzyŜe i kapliczki pokutne 113 3.2.2.3.2. Pręgierze, kamienie graniczne 119 3.2.2.3.3. Pomniki, kapliczki przydroŝne, rzeźby kultowe 120 3.2.2.4. Stanowiska archeologiczne 125 3.2.2.5. Inne walory kulturowe 128 3.2.2.6. Imprezy okolicznościowe 130 3.2.3. Waloryzacja turystyczna zasobów krajoznawczych 134 2

3.2.3.1.Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu krajowym 136 3.2.3.2.Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu regionalnym 140 3.2.3.3.Miejscowości krajoznawcze z walorami o znaczeniu lokalnym 146 3.3. Walory specjalistyczne 152 4. Zagospodarowanie turystyczne 156 4.1. Baza noclegowa 156 4.1.1. Turystyczna baza noclegowa powiatu wrocławskiego w świetle danych Głównego Urzędu Statystycznego 156 4.1.2. Zasoby bazy noclegowej turystyki w świetle inwentaryzacji terenowej 158 4.2. Baza gastronomiczna 172 4.3. Obiekty i urządzenia sportowo rekreacyjne i wypoczynkowe 177 4.3.1. Hale sportowo widowiskowe, sale sportowe w obiektach szkolnych, stadiony i boiska sportowe 179 4.3.2. Łowiska komercyjne i naturalne 184 4.3.3. Sportowo-rekreacyjne ośrodki i obiekty jeździeckie 187 4.3.4. Wyciągi narciarskie 190 4.3.5. Tereny przeznaczone i zagospodarowane na potrzeby rekreacji wodnej 191 4.4. Szlaki turystyczne 192 4.5. Instytucje kulturalne 196 4.6. Infrastruktura komunikacyjna 197 5. Analiza społeczno-ekonomicznych uwarunkowań turystyki 202 6. Analiza uwarunkowań ekologicznych 207 7. Podsumowanie 209 8. Literatura 212 Spis tabel 216 Spis map 218 3

1. Wprowadzenie Powiat wrocławski stanowi najbliŝsze otoczenie Wrocławia od strony południowej i wschodniej, jest częścią jego strefy podmiejskiej. PołoŜenie to determinuje określone funkcje turystyczne powiatu. Podkreśla to m.in. Plan kierunkowy zagospodarowania turystycznego Polski (1971), w którym dla większych miast kraju wyznaczono dwie strefy: koncentracji wypoczynku codziennego i koncentracji wypoczynku świątecznego. W strefach tych wypoczynek po pracy powinien być traktowany jako waŝna funkcja gospodarczo-społeczna i jeden z głównych problemów zagospodarowania przestrzennego. Strefy wyznaczone dla Wrocławia objęły m.in. cały obszar dzisiejszego powiatu wrocławskiego. W świetle powyŝszego niezbędne wydaje się określenie uwarunkowań rozwoju turystyki i rekreacji w powiecie wrocławskim, na które składają się m.in. oceny walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego, stanu gospodarki turystycznej, przesłanek społeczno-ekonomicznych i ekologicznych. Stanowić one powinny następnie podstawę do określenia szans i zagroŝeń rozwoju turystyki oraz załoŝeń strategii jej rozwoju. Niniejsze opracowanie poświęcone uwarunkowaniom rozwoju turystyki w powiecie wrocławskim wykorzystuje wiedzę na ten temat urzędów gminnych, materiały ośrodków dokumentacji obiektów przyrodniczych i zabytkowych, katalogi turystyczne, opracowania kartograficzne oraz wyniki inwentaryzacji terenowej zespołu autorskiego. Obejmuje ono analizy dotychczasowych opracowań planistycznych i strategicznych, analizy i oceny walorów turystycznych, analizy i oceny zagospodarowania turystycznego, analizy aktualnego stanu gospodarki turystycznej oraz uwarunkowań ekologicznych. W dalszych fazach prac nad strategią rozwoju turystyki w powiecie przewidziane są szerokie konsultacje społeczne. Przy tej okazji moŝliwa będzie równieŝ weryfikacja przedstawianych w opracowaniu uwarunkowań. 4

2. Analiza dotychczasowych opracowań planistycznych i strategicznych Do najwaŝniejszych opracowań ostatnich lat naleŝą: Strategia rozwoju województwa dolnośląskiego (1999, 2000), Plan zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego (2001), Strategia rozwoju produktu turystycznego na Dolnym Śląsku i Śląsku Opolskim (Wyrzykowski J., Marak J., Mikołowski B., 1999), Strategia rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego (2003) i Program rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego (2005). W Strategii rozwoju województwa dolnośląskiego powiat wrocławski znalazł się w 2 pasmach rozwojowych i 4 strefach zróŝnicowanej polityki przestrzennej. Pasmo aktywności przemysłowej i rolniczej, pomiędzy Sudetami i Odrą, obejmuje strefy: rolnoprzemysłową i rolno-przemysłową Przedgórza i Pogórza Sudetów (wiąŝe się z południową częścią powiatu). Pasmo ekorozwoju, obejmuje tereny wzdłuŝ Odry i obszar na jej prawym brzegu, podzielone na 2 strefy: związaną z rzeką Odrą i rolno-leśną (w skład tego pasma wchodzi północna część powiatu). Do waŝnych osi rozwojowych przebiegających przez powiat naleŝą: oś Odry, oś A4 (europejski szlak zachód wschód), oś S5 (Bałtyk Adriatyk), oś A8 (z Pragi do Warszawy). W regionalnym systemie obszarów chronionych związanym z powiatem, poza ŚlęŜańskim Parkiem Krajobrazowym i Parkiem Krajobrazowym Doliny Bystrzycy, przewiduje się utworzenie Parku Krajobrazowego Doliny Odry i innych obszarów chronionych w północnej części powiatu. W Planie zagospodarowania przestrzennego województwa dolnośląskiego ujęto m.in. następujące wskazania dla terenów powiatu wrocławskiego: rozwijanie w waŝniejszych i cennych kulturowo miejscach bazy hotelowo-gastronomicznej oraz usług turystycznych, tworzenie bazy dla rozwoju turystyki w paśmie Odry wyznaczenie szlaków pieszych, bulwarów, szlaków rowerowych oraz miejsc rekreacyjnych wzdłuŝ rzeki w ujęciu systemowym, kreowanie nowoczesnej oferty związanej z obiektami hydrotechnicznymi oraz dziedzictwem kulturowym, rozwój funkcji turystycznorekreacyjnej w strefie wypoczynku weekendowego oraz zabudowy letniskowej dla aglomeracji wrocławskiej, rozwój turystyki na obszarach chronionych, wspieranie rozwoju ekoturystyki i agroturystyki w obszarach posiadających walory przyrodnicze (m.in. na terenie projektowanego parku krajobrazowego Dolina Odry), zagospodarowanie turystyczne zbiornika retencyjnego Mietków, przystosowanie dla potrzeb spływów i wędrówek kajakowych potencjalnych szlaków kajakowych na Odrze i jej dopływach 5

(m.in. Bystrzycy, Oławie, Widawie), wyznaczenie i zagospodarowanie tras i szlaków rowerowych oraz miejsc rekreacyjnych w ujęciu systemowym, w powiązaniu z walorami przyrodniczymi i kulturowymi m.in. okolic Wrocławia i ŚlęŜańskiego Parku Krajobrazowego, rozwój turystyki rowerowej w strefie wypoczynku weekendowego dla aglomeracji wrocławskiej, stworzenie zintegrowanego regionalnego systemu szlaków turystycznych (pieszych, rowerowych, wodnych), wspieranie rozwoju ośrodków jazdy konnej, ochrona i rewaloryzacja wędkarskiej przestrzeni rekreacyjnej. W Strategii rozwoju produktu turystycznego na Dolnym Śląsku i Śląsku Opolskim wytypowano trzydzieści trzy produkty turystyczne oferowane lub moŝliwe do zaoferowania w regionie. Podzielono je na produkty o podstawowym znaczeniu dla regionu, o istotnym znaczeniu i posiadające znaczenie uzupełniające. Do produktów o podstawowym znaczeniu naleŝą: wypoczynek w obszarach górskich, wypoczynek w obszarach leśnych, wycieczki krajoznawcze do zespołów i obiektów kulturowych, wycieczki krajoznawcze do obiektów przyrodniczych, wędrówki samochodowe, wędrówki piesze górskie, kuracje sanatoryjne w uzdrowiskach, rekreacyjne narciarstwo zjazdowe, turystyka biznesowa, obsługa turystyki tranzytowej, przygraniczna turystyka zakupowa. Za produkty o istotnym znaczeniu uznano: wypoczynek nad wodą, pobyty w gospodarstwach agroturystycznych, rekreację wędkarską, wędrówki rowerowe, kolarstwo górskie, wędrówki narciarskie, pielgrzymki do ośrodków kultu religijnego, wycieczki krajoznawcze do obszarów i obiektów przemysłowych, edukację ekologiczną w obszarach przyrodniczych, uczestnictwo w imprezach kulturalnych i turystycznych, podróŝe o charakterze sentymentalnym. Uzupełniającymi produktami są: rekreacja jeździecka, rekreacja myśliwska, wędrówki wodne, uczestnictwo w rejsach Ŝeglugi pasaŝerskiej, wspinaczki górskie i skałkowe, rekreacja w aquaparkach, wypoczynek w indywidualnych domach rekreacyjnych, uczestnictwo w kongresach i konferencjach, obsługa zgrupowań sportowych, samolotowe loty turystyczne, lotniarstwo i paragliding. Dla kaŝdego z produktów określono moŝliwą lokalizację, atrakcyjność turystyczną, docelową wielkość ruchu turystycznego, charakterystykę nabywców. Wiele z tych produktów moŝe być rozwijanych na terenie powiatu wrocławskiego. W Strategii rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego i Programie rozwoju turystyki dla województwa dolnośląskiego wśród waŝniejszych obszarów turystycznych województwa wymieniono m.in. Masyw ŚlęŜy, dolinę Odry oraz Wrocław (i okolice). Z przyjętych w strategii produktów markowych o charakterze pakietów 6

produktów w kontekście powiatu wrocławskiego podkreślić naleŝy turystykę aktywną, turystykę kulturową, turystykę na terenach wiejskich i turystykę tranzytową. W opracowaniu podkreślono ponadto, Ŝe waŝnym wyróŝnikiem dolnośląskiej oferty turystycznej jest turystyka weekendowa. 7

3. Analiza i ocena walorów turystycznych 3.1. Walory wypoczynkowe Na walory wypoczynkowe powiatu wrocławskiego składają się walory krajobrazowe, walory wodne, walory leśne, walory narciarskie i zabytkowe parki wiejskie. Walory krajobrazowe wiąŝą się ze ŚlęŜańskim Parkiem krajobrazowym, z Parkiem Krajobrazowym Doliny Bystrzycy i projektowanym parkiem krajobrazowym Dolina Odry II. ŚlęŜański Park Krajobrazowy połoŝony jest na Przedgórzu Sudeckim, w granicach administracyjnych powiatu wrocławskiego dzierŝoniowskiego i świdnickiego. W jego obrębie znajduje się Masyw ŚlęŜy (z górami: ŚlęŜą i Radunią oraz Wzgórzami Oleszeńskimi), Wzgórza Kiełczyńskie i Jańska Góra, otoczone wspólną otuliną. NajwyŜszym punktem Parku jest Góra ŚlęŜa (718 m n.p.m.). Posiada wysokie walory przyrodnicze i kulturowe. Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy połoŝony jest w bliskim sąsiedztwie Wrocławia. Łączy stosunkowo dobrze zachowane tereny leśne w Sudetach z jednym z najlepiej wykształconych na terenie Polski korytarzem ekologicznym Doliny Odry. Osią Parku jest rzeka Bystrzyca, jeden z najwaŝniejszych lewobrzeŝnych dopływów Odry. Projektowany Park Krajobrazowy Dolina Odry II rozciągać się ma na południowy wschód od Wrocławia w rejonie Kamieńca Wrocławskiego, Czernicy, Siechnic i Kotowic. Obejmie tereny nadodrzańskie, ze starorzeczami, j. Bajkał i kompleksami leśnymi. MoŜliwości wypoczynku nad wodą dotyczą kilku zbiorników wodnych, przewaŝnie o niewielkiej powierzchni (Tab.1). Znaczącą wielkością wyróŝnia się jedynie zbiornik retencyjny Mietków, z którym związane są duŝe nadzieje na wykorzystanie rekreacyjne. Otoczenie zbiornika jest na ogół bezleśne, znaczniejsze tereny leśne występują jedynie po jego wschodniej stronie. W pobliŝu zlokalizowany jest zbiornik Maniów. Z pozostałych akwenów na wyróŝnienie ze względu na wielkość zasługuje jeszcze Bajkał, do tej pory nie przystosowany dla rekreacji nad wodą, choć w znacznym stopniu wykorzystywany. 8

Tab. 1 Akweny przydatne do wypoczynku nad wodą Akwen Gmina Powierzchnia (ha) Bajkał Czernica 50,0 Chrząstawa Czernica 2,0 Domaszczyn Długołęka bd Mirków Długołęka bd Szczodre Długołęka bd Jezioro Wyspowe Sobótka bd Jordanów Jordanów Śląski 12,0 Maniów Mietków bd Mietków Mietków 920,0 Sadowice Kąty Wrocławskie bd Tyniec Mały Kobierzyce 6,1 Zalew Sulistrowicki Sobótka 6,0 Źródło: opracowanie własne Obszary leśne stanowią zaledwie 10,7 % ogólnej powierzchni powiatu wrocławskiego. NajwyŜszy udział powierzchni leśnej posiadają gminy: miejsko-wiejska Sobótka (20,7, zaś samo miasto 64,0), gmina wiejska Czernica (19,3) i gmina wiejska Długołęka (17,2). Stąd teŝ szczególne znaczenie mają zabytkowe parki wiejskie (Tab. 2), które stanowić mogą powaŝne zaplecze rekreacyjne dla turystyki weekendowej. W świetle dokumentacji SłuŜby Dokumentacji Zabytków jest ich łącznie 115, szczególnie duŝo w gminie Kąty Wrocławskie (28). Tab. 2 Parki wiejskie w powiecie wrocławskim L.p. Miejscowość Gmina Powierzchnia w ha Czas powstania 1. Jeszkowice Czernica 5,3 XIX w. 2. Kamieniec Wrocławski Czernica 6,0 XIX w. 3. Nadolice Wielkie Czernica 7,0 XIX w. 9

4. Bierzyce Długołęka 3,3 II poł. XIX w. 5. Borowa Długołęka 7,2 XVIII XIX w. 6. Bukowina Długołęka 1,5 XIX w. 7. Byków Długołęka 2,8 XVIII w. 8. Domaszczyn Długołęka 7,7 koniec XVIII II poł XIX w. 9. Godzieszowa Długołęka 3,0 poł. XIX w. 10. Kamień Długołęka 36,0 II poł. XIX w. 11. Kątna Długołęka 4,4 I poł. XIX w. 12. Kiełczówek Długołęka 4,5 II poł. XIX w. 13. Krakowiany Długołęka 5,0 XIX w. 14. Łosice Długołęka 1,8 XIX w. 15. Pruszowice Długołęka 2,14 poł. XVIII, XIX w. 16. Raków Długołęka 5,0 XVIII w. 17. Siedlec Długołęka 6,5 XIX w. 18. Szczodre nr 42 Długołęka 78,4 XVIII XIX w. 19. Szczodre nr 55 Długołęka 2,3 XIX w. 20. Śliwice Długołęka 9,5 XVIII XIX w. 21. Węgrów Długołęka 3,0 XIX w. 22. Wilczyce Długołęka 4,76 I poł. XVIII, XIX w. 23. ZapręŜyn Długołęka 7,06 II poł. XIX w. 24. Dankowice Jordanów Śląski 2,2 XVIII, koniec XIX w. 25. Karolin Jordanów II poł. XVIII, koniec 1,4 Śląski XIX w. 26. Piotrówek Jordanów Śląski nieznana XIX w. 27. Tomice Jordanów ok. 1830 r., koniec XIX 2,2 Śląski w. 28. Baranowice Kąty Wrocławskie nieznana XIX w. 10

29. Baranowice BliŜ 30. Bogdaszowice 31. Czerńczyce 32. Gądów 33. Gniechowice 34. Górzyce 35. Jurczyce 36. Kamionna 37. Kąty Wrocławskie ulica 1 Maja 71 Kąty Wrocławskie 38. ulica Popiełuszki 10 Kąty Wrocławskie 39. ulica Zwycięstwa / ulica Kościuszki 40. Kębowice 41. Krobielowice 42 Małkowice 43. Mokronos Dolny Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie Kąty Wrocławskie nieznana XIX w. 9,0 XIX w. 8,2 XVIII XIX w. 1,2 koniec XIX w. 5,0 XVIII XIX w. 0,6 XIX w. 3,5 XIX w. 3,54 XVIII w. 1,8 pocz. XX w. 0,5 1896 r. 14,6 pocz. XIX w. 3,1 pocz. XX w. 5,0 XVII XIX w. 3,0 XIX w. nieznana nieznany 11

44. Pietrzykowice 45. Romnów 46. Sadków 47. Sadkówek 48. Sadowice 49. Samotwór 50. Skałka 51. Smolec 52. Sośnica 53. Staroszyce 54. Zabrodzie 55. Zybiszów Biskupice 56. Podgórne Kąty Wrocławskie 8,2 I poł. XIX w. Kąty Wrocławskie nieznana nieznany Kąty Wrocławskie 2,0 XIX w. Kąty Wrocławskie nieznana nieznany Kąty Wrocławskie 6,0 XIX w. Kąty Wrocławskie 2,5 I poł. XIX w. Kąty Wrocławskie 10,5 pocz. XX w. Kąty Wrocławskie 4,2 poł. XIX w. Kąty Wrocławskie 11,3 koniec XVIII-XIX w. Kąty Wrocławskie 9,7 pocz. XIX w. Kąty Wrocławskie 8,8 XVIII-XIX w. Kąty Wrocławskie nieznana nieznany Kobierzyce 6,4 koniec XIX w. 57. Cieszyce Kobierzyce 1,2 koniec XIX w. 58. Kobierzyce Kobierzyce 15,0 XVIII-XIX w. 59. Królikowice Kobierzyce 8,8 koniec XVIII, koniec XIX w. 60. KrzyŜowice Kobierzyce 15,0 XIX w. 12

61. Magnice Kobierzyce 8,4 1830 r. 62. Pełczyce Kobierzyce 1,3 pocz. XX w. 63. Pustków Wilczkowski Kobierzyce 1,6 pocz. XVIII w. 64. Pustków śurawski Kobierzyce 6,0 II poł. XIX w. 65. Racławice Wielkie Kobierzyce 2,0 II poł. XIX w. 66. Solna Kobierzyce 5,0 pocz. XIX w. 67. Szczepankowice Kobierzyce 4,0 XIX w. 68. ŚlęŜa Lasowa Kobierzyce 7,3 XVII-XIX w. 69. Tyniec Mały Kobierzyce nieznana II poł. XIX w. 70. Tyniec nad Ślęzą Kobierzyce 3,0 II poł. XVIII w. 71. Wierzbice Kobierzyce 2,0 XVIII, XIX w. 72. Wysoka Kobierzyce 7,5 XVIII XIX w. 73. Borzygniew Mietków 1,63 XVIII-XIX w. 74. Domanice Mietków 10,0 I poł. XVIII w. 75. Maniów Mały Mietków 2,93 poł. XIX w. 76. Maniów Wielki Mietków 1,4 II poł. XVIII w. 77. Mietków Mietków nieznana ok. 1885 r. 78. Milin Mietków 3,0 XVIII, XIX w. 79. StróŜa Dolna Mietków 10,7 XIX, XX w. 80. Wawrzeńczyce Mietków 2,0 poł. XIX w. 81. Będkowice Sobótka 2,7 XIX w. 82. Księginice Małe Sobótka nieznana XVIII w. 83. Kunów Sobótka 8,7 I poł. XIX w. 84. Kwieciszów (Stary Zamek) Sobótka 5,6 II poł. XIX w. 85. Mirosławice Sobótka 10,0 pocz. XIX w. 86. Olbrachtowice Sobótka 3,5 pocz. XVIII w. 87. Okulice Sobótka 3,9 II poł. XIX w. 88. Ręków Sobótka nieznana II poł. XIX w. 89. Rogów Sobócki Sobótka 2,0 poł. XIX w. 13

90. Sobótka Górka Sobótka 3,5 XVIII-XIX w. 91. Sulistrowiczki Sobótka 3,25 1911 r. 92. Świątniki Sobótka 9,0 koniec XIX w. 93. Wojnarowice Sobótka 7,4 koniec XIX w. 94. Łukaszowice Święta Katarzyna 1,7 Poł. XIX w. 95. Radwanice Święta Katarzyna 1,3 XVIII-XIX w. 96. Sulimów Święta Katarzyna 1,3 XIX w. 97. Święta Katarzyna I Święta Katarzyna 2,44 II poł. XIX w. 98. Święta Katarzyna Święta II Katarzyna 0,8 XIX w. 99. Zacharzyce Święta Katarzyna 4,1 XVIII-XIX w. 100. śerniki Święta Wrocławskie Katarzyna 2,75 II poł. XIX w. 101. Bogunów śórawina 10,0 I poł. XIX w. 102. Brzeście śórawina 3,2 II poł. XIX w. 103. Galowice śórawina 3,7 II poł. XIX w. 104. Jaksonów śórawina 2,1 II poł. XIX w. 105. Komorowice śórawina 4,0 XVIII, XIX w. 106. Krajków śórawina 3,25 II poł. XIX w. 107. Nowojowice śórawina 2,47 II poł. XIX w. 108. Nowy Śleszów śórawina 3,15 koniec XIX w. 109. Pasterzyce śórawina 5,0 XVIII XIX w. 110. Polakowice śórawina 1,7 XVIII XIX w. 111. Rzeplin śórawina 3,0 Poł. XIX w. 112. Stary Śleszów śórawina 2,1 II poł. XIX w. 113. Węgry śórawina 1,6 II poł. XIX w. 14

114. śerniki Wielkie śórawina 19,0 XVIII XIX w. 115. śórawina al. Niepodległości śórawina 6,7 poł. XIX w. Źródło: opracowanie własne na podstawie materiałów Wojewódzkiego Oddziału SłuŜby Ochrony Zabytków we Wrocławiu Walory narciarskie występują wyłącznie w Masywie ŚlęŜy. Warunki terenowe są dość ciekawe, ich wykorzystanie ogranicza stosunkowo krótki okres zalegania pokrywy śnieŝnej (50-60 dni, Atlas Śląska Dolnego i Opolskiego, 1997). Walory wypoczynkowe powiatu wrocławskiego mają rangę regionalną (Masyw ŚlęŜy, Zbiornik Mietkowski) lub lokalną. 3.2. Walory krajoznawcze 3.2.1. Walory przyrodnicze Na przyrodnicze walory krajoznawcze powiatu wrocławskiego składają się 2 parki krajobrazowe, 2 rezerwaty przyrody, 72 pomniki przyrody, 1 obszar Natura 2000 i 1 zespół przyrodniczo-krajobrazowy (Tab. 3,4,5,6,7). ŚlęŜański Park Krajobrazowy utworzony został w 1988 r. i połoŝony jest na styku 3 powiatów: wrocławskiego, dzierŝoniowskiego i świdnickiego. W powiecie wrocławskim stanowi część gminy Jordanów Śląski oraz miasta i gminy Sobótka. Powierzchnia Parku wynosi 8 190 ha, powierzchnia otuliny 7 450 ha.. Na jego walory krajobrazowe składają się rzeźba terenu i lasy. W granicach Parku znajdują się trzy rezerwaty przyrody, w tym dwa w granicach powiatu wrocławskiego rezerwat krajobrazowy Góra ŚlęŜa i rezerwat florystyczny Łąka Sulistrowicka. Bogate walory kulturowe Parku omówione są w odrębnym punkcie. Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy utworzony został w 1998 r. i połoŝony jest w powiecie wrocławskim i średzkim. W powiecie wrocławskim stanowi część gmin: Wrocław, Kąty Wrocławskie, Mietków i Sobótka. Powierzchnia Parku wynosi 8570 ha, park nie posiada otuliny. Na walory krajobrazowe składają się lasy i wody. Osią Parku jest rzeka Bystrzyca, w granicach Parku znajduje się równieŝ sztuczny zbiornik retencyjny zwany Zbiornikiem Mietkowskim o powierzchni 9,2 km². 15

Tab.3. Parki krajobrazowe w powiecie wrocławskim L.p. Nazwa Gmina 1. 2. Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy ŚlęŜański Park Krajobrazowy Kąty Wrocławskie Mietków, Sobótka Jordanów Śląski, Sobótka Powierzchnia w ha 8 570 (całość) 8 190 (całość) Data utworzenia 27.10.1998 08.06.1988 Cel ochrony Zachowanie Doliny Bystrzycy z dobrze wykształconym korytem i łoŝyskiem z licznymi, częściowo zabagnionymi starorzeczami oraz systemem terasowym. DuŜa część parku (40%), porośnięta jest przez kompleksy leśne o najwyŝszych walorach przyrodniczych: łęgi jesionowo wiązowe oraz grądy o bogatym gatunkowym runie. Zachowanie Góry ŚlęŜy; najwyŝszego wzniesienia Przedgórza Sudeckiego; zbudowanej ze skał pochodzenia wulkanicznego o duŝej odporności na erozję. Blisko 60% parku stanowią lasy z takimi gatunkami jak świerk, sosna, buk, klon i modrzew. W Masywie ŚlęŜy znajduje się wiele stanowisk archeologicznych, zabytków architektury oraz staroŝytnych rzeźb kultowych. Źródło: Parki Krajobrazowe Województwa Dolnośląskiego, DZ 16

Tab.4. Rezerwaty przyrody w powiecie wrocławskim L.p. Nazwa Gmina Typ rezerwatu Cel ochrony Powierzchnia (ha) 1. 2. Rezerwat przyrody Góra ŚlęŜa Rezerwat Łąka Sulistrowicka Sobótka krajobrazowy Sobótka florystyczny Zachowanie ze względów naukowych, przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych samotnego szczytu Góry ŚlęŜy, stanowiącego niegdyś miejsce kultu pogańskiego, zbudowanego ze skał pochodzenia wulkanicznego typu gabra, porośniętego w szczytowych partiach naturalnym lasem bukowym i bukowoświerkowym. Zbiorowiska roślinności łąkowej z rzadkimi gatunkami roślin 161,56 26,32 Źródło: Oddział Ochrony Przyrody Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu Wśród pomników przyrody dominują drzewa, w szczególności dęby. Ponadto występują głazy narzutowe i krasnorosty. 17

Tab.5. Pomniki przyrody w powiecie wrocławskim L.p. Nazwa Miejscowość Gmina Obwód (cm) Wysokość (m) Rozpiętość korony (m) Wysokość korony lub pierwszego konara (m) 1. Jałowiec pospolity Jeszkowice Czernica 45 7 3 1 800 2. Dąb szypułkowy Bielawa Długołęka 517 27 20 5 350 3. Dąb szypułkowy Bielawa Długołęka 406 29 17 7 280 4. Dąb szypułkowy Bielawa Długołęka 403 27 16 7 280 5. Dąb szypułkowy Borowa Długołęka 495 28 22 5 300 Oleśnicka 6. Dąb szypułkowy Domaszczyn Długołęka 693 30 34 8 420 7. Dąb szypułkowy (aleja 11 drzew) Domaszczyn Długołęka 388 32 22 6 270 8. Dąb szypułkowy Łozina Długołęka 404 18 18 4 280 9. Dąb szypułkowy Szczodre Długołęka 718 29 26 5 440 10. Dąb szypułkowy Szczodre Długołęka 448 28 16 3 340 11. Dąb szypułkowy Szczodre Długołęka 696 28 24 5 420 12. Dąb szypułkowy Szczodre Długołęka 600 34 32 5 420 13. Dąb szypułkowy Szczodre Długołęka 422 32 18 9 300 14. Modrzew japoński Szczodre Długołęka 337 15 8 11 150 15. Dąb szypułkowy Karolin Jordanów 437 30 20 12 310 Śląski 16. Dąb szypułkowy Tomice Jordanów 472 26 22 4 330 Śląski 17. Dąb szypułkowy Winna Góra Jordanów 354 25 22 6 250 Śląski 18. Dąb szypułkowy Gniechowice Kąty Wrocławskie 489 28 14 6 290 Wiek (lat)

19. Dąb szypułkowy Gniechowice Kąty 426 30 16 8 310 Wrocławskie 20. Dąb szypułkowy Gniechowice Kąty 394 26 14 9 260 Wrocławskie 21. Dąb szypułkowy Gniechowice Kąty 384 30 20 9 270 Wrocławskie 22. Dąb szypułkowy Smolec Kąty Wrocławskie 452 27 22 3 280 23. Wiąz szypułkowy Bielany Wrocławskie Kobierzyce 562 28 14 6 340 24. Dąb szypułkowy KrzyŜowice Kobierzyce 434 27 16 8 300 25. Lipa drobnolistna Małuszów Kobierzyce 307 22 10 3,5 nieznany 26. Dąb szypułkowy Maniów Mietków 602 28 26 4 360 27. Dąb szypułkowy Maniów Mietków 312 30 18 8 220 28. Cyprysik błotny Wawrzeńczyce Mietków 436 8 6 3 270 29. Dąb szypułkowy Wawrzeńczyce Mietków 580 30 27 5 400 30. Dąb szypułkowy (grupa 4 dębów) Garncarsko Sobótka 518 29 12 10 360 31. Dąb szypułkowy Garncarsko Sobótka 370 18 16 4 200 32. Dąb szypułkowy Garncarsko Sobótka 361 20 12 4 230 33. Lipa drobnolistna Garncarsko Sobótka 317 18 10 3 240 34. Buk zwyczajny Kunów Sobótka 352 26 18 8 260 35. Lipa drobnolistna Kunów Sobótka 342 23 12 3 300 (dwie lipy) 36. Miłorząb Kunów Sobótka 286 17 17 6 120 37. Dąb szypułkowy Kwieciszów Sobótka 590 20 18 5 300 38. Dąb szypułkowy Kwieciszów Sobótka 545 28 16 7 340 39. Dąb szypułkowy Kwieciszów Sobótka 473 20 14 3 290 40. Dąb szypułkowy Michałowice Sobótka 370 24 16 3 230 41. Cis pospolity Mirosławice Sobótka 230 14 14 2 250 19

42. Dąb szypułkowy Mirosławice Sobótka 435 28 24 4 300 43. Klon jawor Mirosławice Sobótka 331 26 20 3 200 44. Lipa drobnolistna Nasławice Sobótka 464 20 16 7 nieznany 45. Buk czerwony Okulice Sobótka 415 20 16 3 300 47. Sosna wejmutka Okulice Sobótka 310 19 10 5 150 48. Lipa drobnolistna Olbrachtowice Sobótka 452 18 16 4 250 49. Lipa drobnolistna Olbrachtowice Sobótka 445 28 16 6 260 50. Lipa drobnolistna Olbrachtowice Sobótka 440 27 16 7 260 51. Lipa drobnolistna Olbrachtowice Sobótka 356 26 12 5 220 52. Lipa drobnolistna Olbrachtowice Sobótka 355 25 12 4 220 53. Lipa drobnolistna Ręków Sobótka 589 23 16 6 310 54. Dąb szypułkowy Rogów Sobócki Sobótka 549 26 15 6 270 55. Dąb szypułkowy Siedlakowice Sobótka 452 26 12 4 300 56. Dąb szypułkowy Siedlakowice Sobótka 362 22 10 4 250 57. Dąb szypułkowy Sobótka Górka Sobótka 438 32 14 6 270 58. Dąb szypułkowy Stary Zamek Sobótka 361 20 12 4 230 59. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 503 23 21 4 350 60. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 438 30 24 6 300 61. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 416 26 20 6 290 62. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 413 28 18 3,5 290 63. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 407 27 20 5 280 64. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 405 28 16 5 280 65. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 393 18 16 5 270 66. Dąb szypułkowy Strachów Sobótka 369 27 16 5 260 67. Jesion wyniosły Strachów Sobótka 284 27 10 8 250 68. Dąb szypułkowy Sulistrowice Sobótka 457 17 18 5 320 20

69. Krasnorost hildenbrandtia rivularis Stanowisko słodkowodnego krasnorostu w czystych i bystrych strumieniach spływających ze ŚlęŜy 71. Głaz narzutowy Sulęcin Święta Katarzyna 72. Grupa głazów Sulęcin Święta (5 obiektów) Katarzyna Sobótka - - - - - 300x250x100 - - - - 80x60x40 do 90x70x60 Źródło: Oddział Ochrony Przyrody Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu - - - - 21

Status obszaru Natura 2000 posiadają grądy odrzańskie w gminie Czernica i Święta Katarzyna traktowane jako obszar specjalnej ochrony ptaków. Tab.6. Obszar Natura 2000 w powiecie wrocławskim L.p. Nazwa Gmina Powierzchnia w ha Cel ochrony 1. Grądy Odrzańskie Czernica, Święta Katarzyna 4 082, 4, w tym: - 911,1 w gminie Czernica - 3 171,3 w gminie Święta Katarzyna Zachowanie ekosystemów łąk kośnych, szuwarów, turzycowisk, starorzeczy oraz łęgów wierzbowotopolowych w róŝnych stadiach rozwoju jako obszarów specjalnej ochrony ptaków W gminie Sobótka utworzono równieŝ zespół przyrodniczo-krajobrazowy Skalna obejmujący malowniczą grupę gabrowych skałek na zboczu ŚlęŜy. Tab.7. Zespół przyrodniczo-krajobrazowy w powiecie wrocławskim L.p. Nazwa Gmina Cel ochrony Powierzchnia (ha) 1. Skalna Sobótka Zespół wyjątkowo malowniczych, dobrze odsłoniętych, ciemnych, gabrowych skałek usytuowanych w lesie porastającym prawie całe zachodnie zbocze ŚlęŜy 32,87 Źródło: Oddział Ochrony Przyrody Urzędu Wojewódzkiego we Wrocławiu Największe znaczenie dla turystyki krajoznawczej mają dwa istniejące parki krajobrazowe: ŚlęŜanski Park Krajobrazowy, łącznie z jego walorami kulturowymi ogólnokrajowe, Park Krajobrazowy Dolina Bystrzycy regionalne. 22

3.2.2. Walory kulturowe 3.2.2.1. Zabytki architektury i budownictwa według gmin Obserwacje ruchu turystycznego potwierdzają tezę, Ŝe zabytki architektury i budownictwa stanowią podstawowy przedmiot zainteresowania turystów ukierunkowanych na poznawanie kraju, regionów i miejscowości. Pod względem formalnym są to w większości elementy chronione prawem jako dziedzictwo kultury. Część z nich wpisana jest do rejestru zabytków Dolnośląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a wymogi konserwatorskie są ściśle określone w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 r. Pozostała część objęta jest tzw. spisem ewidencyjnym zabytków i opiekę nad nimi równieŝ sprawują słuŝby konserwatorskie z uwagi na ich walory historyczne i artystyczne. W przedstawionym w tym rozdziale wykazie, wykonanym na podstawie dokumentacji znajdującej się w archiwum Wojewódzkiego Oddziału SłuŜby Ochrony Zabytków we Wrocławiu, zamieszczono tylko wybór obiektów i zespołów dokonany w aspekcie przydatności dla celów wykorzystania turystycznego. Oznacza to, z jednej strony, Ŝe wymienione tu obiekty mogą stanowić turystyczne cele poznawcze, z drugiej, Ŝe uzasadnione moŝe być równieŝ wykorzystanie części z nich do obsługi ruchu turystycznego. W pierwszym przypadku są, lub będą, elementem walorów turystycznych, w drugim mogą być równieŝ składnikiem zagospodarowania turystycznego. Ogólne zasady kwalifikowania poszczególnych obiektów na listę, zarówno zweryfikowanych juŝ w praktyce, jak i potencjalnych zasobów turystycznych, uwzględniają przede wszystkim ich rodzaj i ogólny obecny stan techniczny. Trudne do określenia są szanse i realne moŝliwości remontu, odbudowy i rewaloryzacji obiektów zniszczonych i zaniedbanych, wymagających znacznych nakładów finansowych. Wyboru dokonano spośród zasobów architektury i budownictwa objętych ochroną, a więc zasługujących pod względem artystycznym, historycznym lub naukowym na zachowanie dla przyszłych pokoleń. Włączenie ich juŝ obecnie, bądź teŝ w bliŝszej lub dalszej przyszłości, w nurt gospodarki turystycznej stanowi szansę spełnienia tego postulatu. Zabytki architektury i budownictwa ujęte w niniejszym rozdziale i zestawione według gmin są wynikiem pierwszej eliminacji dokonanej z pełnego zestawienia zabytków, jakim dysponuje Oddział Wojewódzki SłuŜby Ochrony Zabytków we Wrocławiu. Druga eliminacja, 23

której wyniki pokazane zostały w rozdziale następnym, przedstawiona jest w ujęciu według poszczególnych rodzajów zabytków i sygnalizuje ich znaczenie jako waloru turystycznego o charakterze krajoznawczym. 3.2.2.1.1. Zabytki gm. Czernica Chrząstawa Wielka 1. Zespół kościelny, ul. Wrocławska a. kościół par. p.w. Niepokalanego Poczęcia NMP, 1859-1864 r., nr rej. zab. 665/W z dn. 08.05.1992 r. b. cmentarz, ul. Wrocławska, 2 poł. XIX w. c. magazyn, na cmentarzu, koło kościoła, 2 poł. XIX w. 2. Klasztor ss. Józefitek, Wrocławska 14, ok. 1900 r. 3. Zespół Plebanii, ul. Wrocławska 9, pocz. XX w. a. dom mieszkalny Plebania, Wrocławska 9, pocz. XX w. b. dom mieszkalno-gospodarczy (oficyna), Wrocławska 9, kon. XIX w. 4. Szkoła Podstawowa (d. szkoła parafialna), ul. Wrocławska, kon. XIX w. 5. Cmentarz poewangelicki, 2 poł. XIX w., na płd.-wsch. krańcu wsi Czernica 1. Dzwonnica poŝarowa, pocz. XIX w. 2. Cmentarz katolicki, we wsch. części wsi Dobrzykowice 1. Kościół fil. p.w. Narodzenia NM Panny, 1753-1757 r., 1906 r., nr rej. zab. 1785 z dn. 20.08.1966 r. Gajków 1. Zespół kościelny a. kościół par. p.w. św. Małgorzaty, 1711-1713 r., 1838 r., kon. XIX w., 1933-1934 r., nr rej. zab. 1248 z dn. 05.03.1965 r. b. mur z kaplicami, przy kościele, ul. Główna, po poł. XIX w. c. cmentarz, ul. Główna, 1 poł XVIII w. 24

d. plebania, ul. Główna 31, 1813 r., p. XX w. e. Stodoła, ul. Główna 31, 2 poł. XIX w. 2. Most drogowy, Kanał Janowicki, ok. 1913 r. 3. Cmentarz katolicki, w pd.-zach. części wsi, 2 poł XIX w. 4. Gospoda Gasthaus, ul. Główna 50 (d. 32), ok. 1870 r., nr rej. zab. 702/W z dn. 02.03.1995 r. Jeszkowice 1. Stopień wodny Janowice a. elektrownia wodna, 1920-1921 r. b. jaz iglicowo-kozłowy, 1910 r. c. budynek szopy jazowej, ok. 1910 r. d. budynek dyŝurki śluzy I, 1913 r. e. śluza komorowa Janowice I, 1913 r. f. most drogowy nad śluzą I, 1913 r, g. śluza komorowa Janowice II, 1917-1942 r. h. most drogowy nad śluzą II, 1917 r. 2. Cmentarz poewangelicki, na pd.-zach. od wsi, 2 poł. XIX w. Kamieniec Wrocławski 1. Most drogowy, Kanał Janowicki, ok. 1913 r. 2. Park pałacowy, XIX w. Nadolice Wielkie 1. Kościół fil. Matki BoŜej RóŜańcowej, ul. Boczna 7, 1847-1849 r., nr rej. zab. 704/W z dn. 31.03.1995 r. 2. Zespół pałacowo-folwarczny, XIX w. a. pałac, ul. Stawowa 12 e, ok. 1900 r. b. zespół obór, ul. Stawowa 12, ok. 1870-1890 r. c. park pałacowy, XIX/XX w. 3. Budynek gminnej szkoły zbiorczej, ul. Wrocławska 15, ok. 1870 r. 4. Dom Ludowy, ul. Wrocławska 7, ok. 1870 r. 25

Nadolice Wielkie (Wieściszów) 1. Zespół młyna, ul. Boczna 5, ok. 1870 r., nr rej. zab. 598/W z dn. 30.12.1988 r. a. zboŝowy młyn wodny, ul. Boczna 5, ok. 1870 r. b. dom mieszkalny, d. dom młynarza, ul. Boczna 5, ok. 1870 r. c. chlewnia, ul. Boczna 5. Ratowice 1. Kościół par. św. Antoniego, ul. Wrocławska, kon. XIX w., 1906 r. a. plebania, ul. Wrocławska 23, 2 poł. XIX w. 2. Budynek Szkoły, ul. Wrocławska 8, ok. 1900 r. 3. Klub Rolnika, punkt biblioteczny, ul. Wrocławska 27/29/31, ok. 1890 r. 4. Zespół śluzy Ratowice a. budynek wodomierzówki, 1909 r. b. budynek dyŝurki śluzy, ok. 1906 r. c. most drogowy nad śluzą, 1906 r. d. śluza komorowa Ratowice, 500 m na płd. od wsi, 1906 r. e. śluza pociągowa, 1906 r. f. jaz iglicowo-kozłowy, 1906 r. 5. Cmentarz poewangelicki, na pd.-wsch. krańcu wsi, 2 poł. XIX w. Wojnowice 1. Kościół fil. św. Wawrzyńca, ul. Główna 26, 1801-1805, 1841-1842 r., 1889 r. (wieŝa), nr rej. zab. 692/W z dn.. 16.05.1994 r. a. cmentarz poewangelicki, 1 poł. XIX w. 2. Dworek, ob. Klub Prasy i KsiąŜki, ul. Główna 41, ok. 1870 r. 3. Świetlica, ul. Główna k. Domu nr 3, ok. 1880-1890 r. 4. Cmentarz poewangelicki, na wsch. krańcu wsi, 2 poł. XIX w. 5. Cmentarz katolicki, na pd. od wsi, poł. XIX w. 3.2.2.1.2. Zabytki gminy Długołęka 26

Bielawa 1. Szkoła Podstawowa, nr 15, ok. 1930 r. Bierzyce 1. Zespół folwarku: a. Budynek gospodarczy nr I, nr 39, mur., ok. 1890 r. b. Budynek gospodarczy nr II, nr 39, mur., ok. 1890 r. c. Stodoła, nr 39, mur., szach., pocz. XX w. d. Park dworski, 2 poł. XIX w. Borowa Oleśnicka 1. Kościół p.w. Matki Boskiej Królowej Polski, ul. Lipowa, mur., 1771 r., 1865 r., nr rej. zab. 248/A/1-2/04 z dn. 21.04.2004 r. a. cmentarz katolicki, XV w., 2 poł. XIX w., 248/A/1-2/04 z dn. 21.04.2004 r. 2. Zespół pałacowy, nr rej. zab. 635/W z dn. 16.01.1990 r. a. pałac, ob. szkoła, mur., ok. 1880 r., nr rej. zab. 635/W z dn. 16.01.1990 r. b. brama wjazdowa do pałacu, mur., ok. 1870 r. c. park pałacowy, XVIII-XIX w., nr rej. zab. 635/W z dn. 16.01.1990 r. 3. Zabudowania dworca kolejowego: a. budynek dworca PKP, mur., ok. 1910 r., b. dom mieszkalny z magazynem, 1890-1900 r. c. budynek gospodarczy z magazynem, p. XX w. d. nastawnia i dom mieszkalny, 1890-1900 r.. Brzezia Łąka 1. Zespół kościelny: a. kościół p.w. św. Mikołaja, mur., nr 89, 1384 r., 1672-1674 r., 1707-1735 r., 1888 r., nr rej. zab. 1573 z dn. 19.03.1966 r. b. mur cmentarny z bramą I, mur., 1694 r., pocz. XX w. c. mur cmentarny z bramą II, 1880-1890 r. d. d. cmentarz katolicki, poł. XIV w., XVIII/XIX w. 2. Zespół budynków plebanii: a. plebania, nr 89, mur., 1748 r., kon. XVIII w., pocz. XX w. 27

b. budynek gospodarczy obok plebanii, mur., szach., 2 poł. XIX w. 3. Zespół młyna (Zamłynie) a. młyn, ob. elektryczny, nr 77, mur., 1910-1915 r. b. dom mieszkalny, nr 77, 1910-1915 r. Bukowina 1. Park pałacowy, XIX w. Byków 1. Kościół fil. p.w. Matki Boskiej RóŜańcowej, mur., 1766 r., 1846-1852 r., 1864 r. 2. Cmentarz parafialny, za wsią, poł. XIX w. 3. Park pałacowy, XVIII w. 4. Szkoła Podstawowa, nr 10, mur., ok. 1915 r. Dąbrowica 1. Dawny folwark: a. Dom zarządcy, ob. budynek mieszkalny, nr 10, mur., ok. 1910 r. b. Dom mieszkalno-gospodarczy, mur., szach., nr 9, kon. XIX w. 2. Zespół młyna: a. młyn elektryczny, nr 1, mur., 1910 r. b. dom mieszkalny, nr 1, obok młyna, szach., ok. 1890 r. c. obora, nr 1, mur., 1891 r. d. stodoła, nr 1, mur., szach., pocz. XX w. Długołęka 1. Kościół par. św. Michała Archanioła, 1715-1722 r., 1857 r., nr rej zab. 1175 z dn. 02.12.1964 r. a. d. cmentarz katolicki XIV w. 2. Cmentarz parafialny, na pd. od wsi, ok. 1850 r. 3. Zespół dworca kolejowego: a. budynek dworca z wiatą drewnianą, XIX/XX w. b. dom mieszkalny, ul. Broniewskiego 16, ok. 1900 r. 28

c. budynek mieszkalno-magazynowy, XIX/XX w. 4. D. dom dozorcy pałacowego + brama (patrz Szczodre), ul. Parkowa 15,1860-1870 r. 5. Willa, ob. przedszkole, ul. Słoneczna 55, 1925-1930 r. 6. Gminny Ośrodek Zdrowia, ul. Wrocławska 24, 1925-1930 r. Dobroszów Oleśnicki 1. Dom zarządcy, ob. budynek mieszkalny, nr 22-23, mur., 1880 r. Domaszczyn Mały 1. Kościół cmentarny, ob. fil., p.w. Podniesienia KrzyŜa Świętego, mur., 1565-1585 r., 1602 r., 1733 r., 1858-1859 r., nr rej. zab. 1574 z dn. 19.03.1966 r. a. d. cmentarz katolicki, XIV w. 2. Zameczek myśliwski, dom łowczego, nr 33, mur., 1851-1867 r., nr rej. zab. 648/W z dn. 25.07.1990 r. a. park pałacowy, XVIII, XIX w. Godzieszowa 1. Park pałacowy, pocz. XIX w. Jaksonowice 1. Zespół kościelny, XIX/XX w.: a. kościół protestancki, ob. fil. p.w. Wniebowstąpienia Pańskiego, mur., 1883-1884 r. b. kaplica cmentarna przy kościele, mur., pocz. XX w. 2. Zespół d. folwarku, XIX/XX w. a. dom mieszkalny, d. świniarnia, obok nr. 26, mur. kon. XIX w., XX w. b. budynek gospodarczy i stodoła, mur., ok. 1870-1880 r. Januszkowice 1. Kościół par. p.w. Matki Boskiej Królowej Polski, mur., 1841 r., wieŝa 1890 r. 2. Dwór, ob. dom mieszkalny, nr 23, 1582 r. 1822 r., 1902 r., nr rej. zab. 644/W z dn. 11.05.1990 r. 29

3. Zespół gorzelni, nr 45: a. gorzelnia i dom mieszkalny, nr 45, mur., ok. 1890 r. b. obora, nr 45, mur., XIX-XX w. Kałów 1. Zespół dworski: a. dwór nr 13, mur., ok. 1850 r., XX w. b. wozownia, ob. dom mieszkalny, nr 12, mur., 1838 r., XX w. c. dom mieszkalno-gospodarczy, nr 12, mur., ok. 1910-1915 r. Kamień 1. Zespół pałacowy, kon. XVIII w., poł. XIX w. a. pałac, ob. dom mieszkalny, mur., nr 4 b, kon. XVIII, 2 poł XIX w. b. spichlerz,, kon. XIX w. c. wozownia pałacowa, mur., ok. 1860-1870 r., nr rej. zab. 491/W z dn. 01.07.1981 r. d. park pałacowy, 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 491/W z dn. 01.07.1981 r. e. kaplica grobowa w parku pałacowym, mur., ok. 1870 r. Kątna 1. Kaplica p.w. Matki Boskiej Częstochowskiej, nr 22, mur., ok. 1880-1890 r. 2. Zespół pałacowy: a. pałac mur., 1591-1601 r., 1773 r., 1933 r. b. dom mieszkalny, nr 43, 1850 r. c. oficyna pałacowa, ob. dom mieszkalny, nr 44, 1773 r.?, XX w. d. stajnie, ob. budynki gospodarcze, mur., 1937 r. e. spichlerz mur., po 1933 r. f. kuźnia, 1 poł. XX w. g. dom mieszkalny, nr 46, pocz. XX w. h. budynek gospodarczy, po 1933 r. i. budynek gospodarczy, po 1933 r. j. park pałacowy, 1 poł. XIX w. Folwark, dzięki jednolitej stylistycznie architekturze budynków gospodarczych, w tym przede wszystkim efektownym spichlerzu, naleŝy do najciekawszych na tym terenie. 30

W zabudowie wsi: 1. Szkoła Podstawowa, mur., 1905 r. 2. Leśniczówka, mur. ok. 1910 r. Kiełczów 1. Kościół p.w. Matki Boskiej RóŜańcowej, d. ewangelicki, ob. fil., mur., 1790-1792 r. a. d. cmentarz, XIV w., XVIII w., XIX w. 2. Cmentarz parafialny, na pd. skraju wsi, poł. XIX w. 3. Szkoła Podstawowa, ul. Szkolna 3, mur., ok. 1925 r. Kiełczówek 1. Park podworski (relikt), 2 poł. XIX w. Teren reliktów barokowego ogrodu objęty jest strefą ochrony krajobrazowej K. W przypadku podjęcia prób aktywizacji turystycznej tego fragmentu gminy Wytyczne konserwatorskie zalecają opracowanie projektu renowacji parku, jako parku rekreacyjnego. Krakowiany 1. Zespół pałacowo-folwarczny a. oficyna mieszkalna, nr 21, mur., 1 poł. XIX w., XX w. b. dom mieszkalny, nr 22, mur., ok. 1915 r. c. spichlerz, koło nr. 22, mur., 1 poł. XIX w., XX w. d. spichlerz, mur., ok. poł. XIX w. e. park podworski, XIX w. Łosice 1. Dwór, ob. dom mieszkalny i biura, mur., nr 11, AR Wrocław?, kon. XVIII w., 2 poł. XIX w. a. park podworski, XIX w. Łozina 1. Zespół kościelny: a. Kościół par. p.w. Wniebowzięcia NMP, mur., XV/XVI w., 1676-1684 r., nr rej. zab. 1204 z dn. 15.12.1964 r. 31

b. Kaplica cmentarna przy kościele par., mur., ok. 1900 r. c. D. cmentarz katolicki, ok. 1500 r., ok. 1850 r. 2. Zespół kościelny: a. kościół ewangelicki, ob. katolicki, p.w. Matki Boskiej Bolesnej, mur., drew., 1 poł. XVIII w., 1712 r., 1776 r., nr rej. zab. 1716 z dn. 20.06.1966 r. b. kaplica przy kościele fil., mur., ok. 1890 r. c. cmentarz poewangelicki, ob. parafialny, 2 poł XVIII w. Pasikurowice 1. Kościół p.w. św. Józefa, d. ewangelicki, ob. filialny, mur., 1839 r. 2. Cmentarz poewangelicki, na wsch. od wsi, poł. XIX w. Piecowice 1. Zespół gorzelni, nr 22: a. budynek gorzelni, mur., ok. 1925 r. b. komin gorzelni, ok. 1925 r. Pruszowice 1. Zespół dworski: a. dwór, nr 27, Rolniczy Zakład Doświadczalny AR, mur., szach., pocz. XVIII w., kon. XIX w., nr rej. zab. 647/W z dn. 28.06.1990 r. b. park pałacowy, pocz. XVIII w., XIX w. Raków 1. Kaplica grobowa, ob. pomocnicza p.w. Matki Boskiej RóŜańcowej, ok. 1820 r., ok. 1860 r. 2. D. cmentarz przykościelny, osiedle domków d. PGR, XIV w. 3. D. cmentarz leśny, na pd. od wsi, przed 1850 r. 4. Cmentarz rodowy rodziny Kessel-Tscheutsch, na zach. skraju parku, za wsią, 1820 r. 5. Park pałacowy, XVIII w. a. brama wjazdowa na podjazd pałacu, 1773 r. Siedlec 1. Zespół pałacowo-folwarczny, nr rej. zab. 639/W z dn. 16,05.1990 r. 32

a. pałac, ob. szkoła podstawowa, nr 61.,1849 r., nr rej. zab. 639/W z dn. 16.05.1990 r. b. brama, 2 poł. XIX w. c. oficyna I, nr 61, 2 poł. XIX w. d. oficyna II, nr 61 a, 2 poł. XIX w. e. oficyna III, nr 61, ok. 1900 r. f. obora I, nr 61, 2 poł. XIX w. g. stajnia, nr 61, kon. XIX w. h. stodoła, nr 61, 2 poł. XIX w. i. spichlerz, nr 61, kon. XIX w. j. budynek transformatora, nr 61, ok. 1900 r. k. park pałacowy, XIX w., nr rej. zab. 639/W w dn. 16.05.1990 r. Stępin 1. Kościół fil. p.w. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, nr 73, mur., XIV w., XVI w., 1725 r. nadbudowa wieŝy, 1772-1776 r. remont, nr rej. zab. 1583 z dn. 19.03.1966 r. 2. Dom mieszkalny, ob. szkoła podstawowa, mur., ok. 1890 r. Szczodre 1. Zespół cmentarny: a. cmentarz poewangelicki, na zach. skraju wsi, przy d. pałacu, poł. XIX w. b. kaplica cmentarna, przy drodze do Domaszczyna, ok. 1890 r. c. grobowiec, przy kaplicy, ok. 1920 r. 2. Zespół pałacowy: a. pałac, nr 42, 1880-1895 r., nr rej. zab. 649/W z dn. 21.11.1990 r. b. oficyna fragment wsch. skrzydła pałacu, nr 42, 1851-1867 r., nr rej. zab. 649/W z dn. 21.11.1990 r. c. fragment budynku teatru, ob. dom mieszkalny, nr 44, 1863-1867 r., nr rej. zab. 649/W z dn. 21.11.1990 r. d. dom dozorcy pałacowego, nr 57, ok. 1850 r. e. brama wjazdowa I,., przy nr. 57, mur., piask., ok. 1850 r. f. dom dozorcy pałacowego, ul. Parkowa 15 (Długołęka), ok. 1850 r. g. brama wjazdowa II, ul. Parkowa, mur., piask., ok. 1850 r. h. park pałacowy, XVIII/XIX w., nr rej. zab. 649/W z dn. 21.11.1990 r. 33

3. Pałacyk, ob. Dom Opieki im. A. Chmielowskiego, nr 55, 1880-1885 r., nr rej. zab. 599/W z dn. 08.06.1987 r. a. park willowy, XIX w. 4. Zespół folwarczny: a. baŝanciarnia, ob. dom mieszkalny, nr 36, 1850 r. b. budynek gospodarczy, obok baŝanciarni, 1850 r. c. budynek administracyjny, nr 40, pocz. XX w. d. dom mieszkalny, nr 40 b, XIX/XX w. e. dom mieszkalny, nr 40 e, 1900-1905 r. f. budynek d. wodociągów parowych + komin, 1880-1890 r. g. dom mieszkalny, t. zw. Nowy Młyn, ok. 1860 r. h. budynek gospodarczy, t. zw. Nowy Młyn, ok. 1860 r. 5. Dom Ludowy, nr 15, ok. 1900 r. 6. Szkoła Podstawowa, (oficyna pałacowa?), nr 16, ok. 1890 r., nr rej. zab. 638/W z dn. 11.05. 1990 r. 7. Dawna piwiarnia, nr 33: a. budynek administracyjny, d. piwiarnia, mur., szach., ok. 1860 r. b. stajnie, ob. garaŝe, ok. 1890 r. Śliwice 1. Zespół pałacowy, nr rej. zab. 231/A/03/1-3 z dn. 03.11.2003 r.: a. pałac, nr 1 a, RZD, mur., XVI w., XIX/XX w. b. park pałacowy z reliktem fosy, 2 poł. XVIII w., 2 poł. XIX w. Węgrów 1. Park dworski, XIX w. a. mauzoleum rodziny von Poser, ob. kaplica pomocnicza, mur., 1863 r. Wilczyce 1. Cmentarz poewangelicki, za wsią, XIX w. 2. Park pałacowy, 1 poł. XVIII w., XIX w. 34

ZapręŜyn 1. Zespół pałacowy: a. pałac, ob. dom mieszkalny, nr 31, mur., ok. 1880-1890 r., nr rej, zab. 643/W z dn. 23.04.1990 r. b. park pałacowy, 2 poł. XIX w. 3.2.2.1.3. Gmina Jordanów Śląski Biskupice 1. Zespół dworski: a. dwór, nr 12, (d. 10), XVIII w. b. obory I i II, nr 12, 2 poł. XIX w. c. czworak, nr 15, pocz. XX w. Dankowice 1. Zespół dworski: a. dwór, nr 9, XVIII w., kon. XIX w., nr rej. zab. 497/W z dn. 01.07.1981 r. b. oficyna dworska, nr 8, pocz. XIX w., XX w. c. budynek gospodarczy, przy nr. 8, XIX w. d. dom mieszkalny, nr 10 a, 2 poł. XIX w. e. budynek gospodarczy, ob. dom mieszkalny, nr 10, kon. XIX w. f. budynek inwentarski, przy nr. 10, kon. XIX w. g. stodoła I, przy nr. 10, XIX/XX w. h. stodoła II, przy nr. 10, kon. XIX w. i. budynek inwentarski II, ob. dom mieszkalny, kon. XIX w. j. park dworski, XVIII w., kon. XIX w. Glinica 1. Kościół p.w. św. św. Antoniego i Macieja, 1739 r., nr rej. zab. 700/W z dn. 12.12.1994 r. a. cmentarz katolicki, XV w., nr rej. zab. jak wyŝej a. brama i mur cmentarny, XVIII w., nr rej. zab. jak wyŝej 35

2. D. plebania, następnie szkoła, ob. nie uŝytkowany, kon. XIX w. 3. Dom mieszkalno-gospodarczy z murem ogrodzeniowym, nr 1, 2 poł. XIX w. Janówek 1. WieŜa Bismarcka, Jańska Góra, 1869 r., 1906 r., postuluje się wpisanie do rejestru zabytków (wg danych WKZ wieŝa stoi w gm. Łagiewniki, wieś Sokolniki) 2. Cmentarz polny właścicieli dóbr, 2 poł. XIX w. 3. Zespół dworski: a. dwór, nr 17, 1 poł. XVI w., pocz. XX w. b. obora, przy nr. 17, pocz. XX w. 4. Zespół młyna: a. dom mieszkalny, nr 1, XIX/XX w. b. budynek gospodarczy, przy nr. 1, pocz. XX w. Wzgórze Jańska Góra objęte jest strefą W ochrony konserwatorskiej. Jezierzyce Wielkie 1. Cmentarz poewangelicki, na pd.-wsch. od wsi, 2 poł. XIX w. 2. Zespół dworski: a. dworek, nr 11, 2 poł. XVI w., 1732 r., poł. XIX w. b. oficyna mieszkalno-gospodarcza, nr 11 a, kon. XIX w. c. kuźnia, nr 11, kon. XIX w. d. 2 obory, nr 11, kon. XIX w. e. stajnia, nr 11, kon. XIX w. f. spichlerz, nr 11, kon. XIX w. g. 2 stodoły, kon. XIX w. h. 2 budynki gospodarcze, kon. XIX w. Jordanów Śląski 1. Kościół par. p.w. św. Stanisława, XV w., XIX/XX w. a. d. cmentarz katolicki, XV w. 2. Cmentarz parafialny, na zach. od wsi, 2 poł. XIX w. a. kaplica przedpogrzebowa, cmentarz, ok. 1910 r. 3. Plebania, ob. szkoła, ul. Wrocławska 46, kon. XIX w. 36

4. Zespół stacji PKP, ul. Pocztowa 7, pocz. XX w. (budynek stacji, wieŝa ciśnień, magazyn dróŝnika, wc na stacji kolejowej). 5. Zespół mleczarni, ul. Wrocławska 54, ok. 1910 r. (budynek biurowy, mleczarnia-topialnia, mleczarnia-serownia) 6. Zespół młyna, ul. Wrocławska 18, XIX/XX w., (dom mieszkalny, młyn gospodarczy parowy, ob. elektryczny, 2 budynki gospodarcze, dom mieszkalny, stodoła) 7. Zespół fabryczki, ul. Kolejowa 13, XIX/XX w. (budynek mieszkalny, budynek gospodarczy hala, budynek pomocniczy, stróŝówka) 8. Zespół folwarku, ul. Szkolna 14, kon. XIX w. (dwie obory, spichlerz) 9. Willa, ob. przedszkole, ul. Łąkowa 11, ok. 1920 r. 10. Willa, ul. Pocztowa 2, ok. 1920 r. 11. Willa, ob. biblioteka, ul. Pocztowa 3, ok. 1920 r. 12. Willa, ob. Ośrodek Zdrowia, ul. Pocztowa 4, ok. 1910 r. 13. Poczta, ul. Pocztowa 5, ok. 1910 r. 14. Willa, ob. Urząd Gminy, ul. Wrocławska 55, 1924 r. Karolin 1. Zespół pałacowy, nr rej. zab. 500/W z dn. 29.07.1981 r. a. pałac, kon. XVIII w., 1830 r., nr rej. zab. jak wyŝej b. dom mieszkalny, nr 1, kon. XIX w., c. spichlerz, ob. oficyna, nr 3, kon. XVIII w., XIX/XX w., nr rej. zab. 500/W z dn. 29.07.1981 r. d. budynek administracyjny ze stajnią, nr 4, 1886 r., nr rej. zab. jak wyŝej e. stajnia, ob. mieszkania, nr 4 b, 1886 r. f. dom mieszkalny, nr 6/6 a, pocz. XX w. g. obora, ok.. 1870 r., XX w., nr rej. zab. 500/W z dn. 29.07.1981 r. h. stajnia, 1886 r., i. stodoła, 1867 r., XX w. j. park pałacowy, 2 poł. XVII w., kon. XIX w., nr rej. zab. 500/W z dn. 29.07.1981 r. Mleczna 1. Zespół dworsko-folwarczny: a. dwór, nr 15, XIX w. 37

b. budynek inwentarski, przy nr. 15 c. dwie stodoły, przy nr. 15 d. obora, przy nr. 15 e. czworak, przy nr. 15. Piotrówek 1. Zespół pałacowo-folwarczny, nr rej. zab. 707/W z dn. 26.04.1995 r. a. pałac, nr 27, 1866 r., 1898 r., nr rej. zab. 618/W z dn. 08.11.1988 r. b. park pałacowy, XIX w., (płn. kraniec wsi), nr rej. zab. 707/W z dn. 26.041995 r. c. kaplica grobowa rodziny Richthofen, ob. kaplica pomocnicza, park pałacowy, 1903 r. d. czworak, nr 1, ok. 1880 r. e. oficyna mieszkalno-gospodarcza, nr 14, kon. XIX w. f. oficyna mieszkalna, nr 26, kon. XIX w. g. obora, przy nr. 26, kon. XIX w. h. budynek mieszkalno-gospodarczy, nr 18, kon. XIX w. i. dwie stodoły, naprzeciw pałacu, kon. XIX w. j. dom mieszkalny, (folwark), nr 24, 1894 r. k. stajnia i obora, na folwarku, k. nr. 24, 1900 r. l. stodoła I z częścią mieszkalną, na folwarku, k.. nr. 24, ok.. 1900 r. m. stodoła II, na folwarku, k. nr. 24, 1893 r. 2. Dom Ludowy, ob. mieszkalny, nr 4, ok. 1910 r. Tomice 1. Zespół dworski: a. dwór, ob. dom mieszkalny, nr 2, XVIII w., XIX/XX w. b. budynek gospodarczy I, przy nr. 2, 2 poł. XIX w. c. budynek gospodarczy II, przy nr. 2, 2 poł. XIX w. d. stodoła, przy nr. 2, 2 poł. XIX. w. e. park naturalistyczny, ok. 1830 r., kon. XIX w. Wilczkowice 1. Kościół fil. p.w. św. Kazimierza, 1296 r., XVI w., 1878 r., nr rej. zab. 808 z dn. 07.12.1960 r. 38

a. cmentarz poewangelicki, XIII w. b. mur cmentarny, wokół kościoła, XV w., XIX w. 3.2.2.1.4. Zabytki m. i gm. Kąty Wrocławskie Baranowice 1. Zespół pałacowy a. pałac, ob. dom mieszkalny, nr 12-13, kon. XIX w., XX w. b. oficyna pałacowa, nr 9-10, kon. XIX w. c. dom mieszkalny, nr 11, kon. XIX/XX w. d. oficyna mieszkalno-gospodarcza, ob. dom mieszkalny, nr 14, kon. XIX w. e-g. 2 obory i stodoła, kon XIX w. h. d. park, kon. XIX w. Baranowice-BliŜ 1. Zespół pałacowy a. pałac, nr 10, kon XIX w. b. oficyna pałacowa, nr 7-8, kon. XIX w. c. oficyna pałacowa, nr 9, pocz. XX w. d. obora, kon. XIX w. e. stodoła, pocz. XX w. f. park pałacowy (relikt), kon. XIX w. Bogdaszowice 1. Zespół kościelny: a. kościół fil. p.w. św. Michała, ok. 1500 r., 2 poł. XIX w., nr rej. zab. 1649 z dn. 07.05.1966 r. b. cmentarz katolicki, XVI w. c. kaplica w murze cmentarnym kościoła, 2 poł., XVIII w. d. mur kościelny z bramką, XVIII w. 2. Park pałacowy, XIX w. 2. Zespół młyna, nr 23: 39