Kalwaria Wileñska: jej geneza, likwidacja, odbudowa

SOTER 2014.52(80) ISSN 1392-7450 (Print), ISSN 2335-8785 (Online) http://dx.doi.org/10.7220/2335-8785.52(80).6 Liublino katalikiðkasis Jono Pauliaus II universitetas Kalwaria Wileñska: jej geneza, likwidacja, odbudowa Vilniaus (Verkių) Kalvarijos tai šventoji vieta, kur dešimtis, net šimtus kilometrų maldininkai eidavo pėsti, kad galėtų pakartoti Kristaus Kryžiaus kelią ir taip patirti begalinę Dievo palaimą. Kryžiaus kelią XVII a. įsteigė vyskupas Jurgis Bialozaras. Šiandien Vilniaus Kalvarijų Kryžiaus kelio pamaldumo praktika apima 35-ių stočių Kryžiaus kelio, Vilniaus Šv. Kryžiaus Atradimo bažnyčios centrinio altoriaus ir relikvijoriaus su Šv. Kryžiaus relikvija garbinimą. Kryžiaus kelias liudija tragišką istoriją. Nuo sovietmečio pradžios buvo uždrausta lankytis šioje teritorijoje, o 1962 m. koplyčias įsakyta sunaikinti. Straipsnyje aprašomas Vilniaus Kalvarijų atsiradimas, gyvavimas ir tragiškas likimas. Taip pat aptariamas jų atkūrimas, kai Lietuva 1990 m. atgavo nepriklausomybę, kartu ir tikėjimo laisvę. Straipsnyje atskleidžiama šio unikalaus ansamblio architektūros ir gamtos vienovė. The Calvary of Vilnius (Verkiai) is a sacred place. Pious pilgrims made journeys of hundreds of kilometres on foot to repeat the Lord s Way of the Cross. Verkiai Calvary has been established in the 17th century. The founder was bishop of Vilnius Jerzy Biallozor. Today the ensemble of Verkiai Calvary consists of the Finding of the Holy Cross Church and 35 martyrdom path stations. The sanctuary escaped closure for many years under the Soviet rule. Almost all stations were completely destroyed in 1962. The article discloses the story of the origin, life and tragic fate of these stations. In 1990, after Lithuania regained the independence and the freedom of religion, the rebuilding of the stations started. Wstæp Kalwarie, miejsca nawiązujące do miejsca ukrzyżowania i śmierci Chrystusa, mają swój początek w IV wieku. Przez podobieństwo terenowe i krajobrazowe budowano sanktuarium pasyjne dla rozważania Męki Pańskiej w postaci obchodzenia stacji Drogi Krzyżowej. Związane one były również z kultem maryjnym. Zakładanie kalwarii w Europie nasiliło się pod koniec średniowiecza. Uformowały się cztery typy kalwaryjskich dróg krzyżowych: Droga Krzyżowa z 5 12 stacjami, typ dominikański, typ franciszkański, kalwarie typu Dróg Krzyżowych (połączenie trzech poprzednich) 1. Kult ten dotarł na ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego 2. W historii sztuki i architektury kalwarie na Litwie zajmują znaczące miejsce. Dla ludzi miejsce to ma przede wszystkim znaczenie ze względu na wiarę, na możliwość przeżywania swoich słabości i cierpień w łączności z męką Chrystusa oraz uzyskanie łask Bożych. Niniejszy artykuł powstał w oparciu o pracę magisterską napisaną na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim 3. Przez Wileńszczyznę rozumie się tereny północnowschodnie II RP, które po 1945 roku zostały włączone do Litwy. Celem artykułu jest przedstawienie Kalwarii Wileńskiej 4 na tle walki z religią w Litewskiej SRS. W połowie 1944 roku Litwa ponownie stała się republiką ZSRS jako Litewska Socjalistyczna Republika Sowiecka. Katolicy stanowili 85 % ogółu mieszkańców Litwy. W okresie

90 sowieckim (trwającym do 1990 roku) Kalwarię Wileńską zaliczono do tzw. miejsc świętych, a władze starały się w różny sposób utrudnić, a nawet zlikwidować taką formę religijności. Ukazując genezę Kalwarii Wileńskiej, skoncentrowano się przede wszystkim na okresie okupacji sowieckiej i likwidacji dróżek kalwaryjskich. W skrócie zostaną pokazane metody i formy, jakimi podporządkowano Kościół interesom państwa. Krótko zarysowano również odżycie i ożywienie zarówno kultu związanego z Kalwarią, jak i jej materialnego kształtu po ustaniu władzy sowieckiej. Geneza Kalwarii Wileñskiej i jej rozkwit Inicjatorem powstania Kalwarii Wileńskiej był Jerzy Tyszkiewicz 5, fundator Kalwarii Żmudzkiej. Jego pomysł nie doszedł do skutku z powodu najazdu szwedzkiego i moskiewskiego w latach 1654 1660. Kalwaria więc została założona, jako dziękczynienie za wyzwolenie ojczyzny, przez bpa Jerzego Białłozora 6. Osada mieszkalna o nazwie Werki, w pobliżu której ufundowano kalwarię wileńską, położona jest w odległości około 6 km na północ od krańców miejskiej zabudowy Wilna. Prowadzi do niej ulica Kalwaryjska, stanowiąca tradycyjny trakt pielgrzymkowy. Obszar fundacji obejmuje kościół pielgrzymkowy pw. Znalezienia Krzyża wraz z klasztorem dominikańskim oraz urządzone w terenie dróżki pielgrzymkowe wzbogacone w przeszłości kapliczkami kalwaryjskimi 7. Nazwa miejscowości Werki wiąże się z litewskim słowem verkti, co oznacza płakać. Wieś (dzisiaj część miasta) Bołtupie (Baltupiai), przy której rozpoczynają się dróżki kalwaryjskie, pochodzi od litewskich słów balta upė biała rzeka 8. Biskup Białłozor postanowił wybudować Kościół i stacje Męki Pańskiej wzorowane na jerozolimskiej drodze krzyżowej. Przeznaczył na to siedem włók ziemi (ok. 126 ha), a kapituła zapewniła część środków na budowę kościoła. Biskup odbył pielgrzymkę do Ziemi Świętej, dokonując szczegółowych pomiarów 9. Prace kontynuował jego następca Aleksander Sapieha 10. Dokończył on budowę drewnianego kościoła oraz kaplic Drogi Krzyżowej i podpisał akt nadania Kalwarii ojcom dominikanom 11. Poświęcenie Kalwarii Wileńskiej odbyło się 9 czerwca 1669 roku, w uroczystość Zesłania Ducha Świętego. Biskup wygłosił mowę do zebranych ludzi i sam poprowadził ich Drogą Krzyżową, która została posypana ziemią przywiezioną z Jerozolimy 12. Ze sprawozdań jezuitów wynika, że Kalwarię odwiedzano już wcześniej 13. Kalwarią początkowo opiekowali się dominikanie wileńscy, jednak następca Sapiehy, biskup Mikołaj Pac 14, w 1675 roku przekazał ją dominikanom obserwantom 15. Obserwantów, którzy rozpoczęli budowę murowanego klasztoru, popierał kolejny wileński biskup Konstanty Kazimierz Brzostowski 16. Z jego inicjatywy ufundowano w 1695 roku jeszcze jeden zespół budynków sakralnych zwany Trynopolem (Trinapolis). W jego skład wchodził klasztor trynitarzy i kościół pw. Trójcy Przenajświętszej (filia kościoła pw. Znalezienia Krzyża Świętego) 17. 13 sierpnia 1755 roku dominikanie obserwanci opuścili Werki. Tym samym sanktuarium kalwaryjskie odzyskali dominikanie wileńscy. Dzięki staraniom i ofiarności biskupów Zieńkowicza 18 i Massalskiego 19, Michała Piotrowskiego (skarbnika Orszańskiego) i jego żony Krystyny zbudowali murowany kościół i odnowili kapliczki. W 1772 roku biskup Zieńkowicz wyświęcił kościół pw. Znalezienia Krzyża Świętego oraz 20 kaplic 20. Nowe stacje Drogi Krzyżowej składały się z 35 kapliczek: 19 murowanych i

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 91 1 drewniana kaplica, 7 drewnianych i 1 murowana brama. Nabożeństwa drogi krzyżowej na Kalwarii trwały od uroczystości Znalezienia Krzyża św. 3 maja, do święta Podwyższenia Krzyża św. 14 września 21. Kilka razy kościół i klasztor były plądrowane, a ojcowie dominikanie przenieśli się do klasztoru w Starych Trokach 22. Kalwarię zamieniono na parafię. Należało do niej 38 wsi i 5 dworów oraz dwie kaplice: w Rzeszy i Czerwonym Dworze 23. Staraniem proboszczów Józefa Klukowicza i Jana Adamowicza w latach 1893 1903 kościół i kaplice były odnawiane (1 rys.). Nowe obrazy do nich namalował wileński artysta Józef Bałzukiewicz 24. Wielkie nasilenie pielgrzymek nastąpił w okresie międzywojennym. Od roku 1931, na mocy dekretu wydanego przez papieża Piusa XI, każdy mógł uzyskać odpust zupełny, jeśli odprawił Drogę Krzyżową i uczestniczył we Mszy św. oraz przystąpił do Sakramentu Pokuty i przyjął Komunię św. 25. 1 rys. Koúcióù pw. Znalezienia Krzyýa úw. ok 1930 r. Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 Pielgrzymi z głęboką wiarą wielbili Boga modlitwami, śpiewem, obchodząc dróżki Pańskie. Zawsze była jedna osoba, która prowadziła modlitwy (korzystano też z modlitewników tzw. kalwaryjek). Najpierw udawano się do Pani Ostrobramskiej, a potem do Kalwarii (2 rys.). Od kaplicy Matki Bożej Bolesnej wędrowano do Wieczernika, 2 rys. Plan Kalwarii Wileñskiej 1937

92 od którego rozważano Mękę Pańską. Nawiedzenie każdej stacji składało się z dwóch części: pierwszej kontemplacyjnej i drugiej stałej (znanej modlitwy Ojcze nasz, Zdrowaś Maryjo, Chwała Ojcu i Któryś cierpiał za nas rany, Jezu Chryste, Panie miły, zmiełuj się nad nami). Gdy zbliżano się do rzeczki zwanej Cedronem, wchodzili do niej, omywali wodą ręce, twarz, nabierali do buteleczek, wierząc, że pomoże przy różnych dolegliwościach. Za Cedronem rozpoczynało się tzw. Wzgórze Ubogich, które prowadziło na Górę Oliwną. Niektóre stacje zbudowano w formie bram, składające się z trzech wejść. Według tradycji, przez środkowe szedł Jezus niosący krzyż, a przez dwa pozostałe złoczyńcy. Starano się omijać lewe wejście, przeznaczone dla złego łotra. Do stacji VI, o nazwie W pierwszej bramie wodnej, niektórzy szli na kolanach. Uczestnicy Drogi Krzyżowej przy kapliczkach składali kwiaty, zapalali świece. Rozważania męki Chrystusa kończyły się przy kościele, a Msza św. wieńczyła pielgrzymowanie. Ludzie wracali do swoich domów umocnieni, dla nich to było prawdziwym przeżyciem 26. Dawny obyczaj pielgrzymkowy zachował się aż do dziś. Likwidacja Bolesny los spotkał Kalwarię Wileńską i całą werkowską fundację w czasach okupacji sowieckiej przypadającej na lata 1944 1990. Kościół katolicki był jedną z najmocniejszych i wpływowych sił, które mogły sprzeciwić się sowietyzacji w latach powojennych. Odgrywał on wielką rolę w społeczeństwie litewskim i polskim, cieszył się jego poparciem, był nie tylko nośnikiem wartości religijnych, ale i narodowych. W dniu 11 XI 1944 r. powołano tzw. Litewskie Biuro, do którego wchodzili Antanas Sniečkus 27 i przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych 28 LSRS Mečislovas Gedvilas 29. W czasie wojny przy Radzie Komisarzy Ludowych ZSRS utworzono Radę do Spraw Cerkwi, w maju 1944 roku powołano Radę ds. Kultów Religijnych, do kompetencji której należała kontrola działalności Kościoła katolickiego 30. W roku 1965 te dwie Rady zostały połączone w Radę ds. Religii 31. Ograniczenie życia religijnego oraz represje uprawomocnione zostały przez akty prawne wydawane po 1948 roku przez Radę Ministrów, tym samym pełniąc funkcję propagandową. 6 października 1944 roku ustanowiono urząd pełnomocnika Rady ds. Kultów Religijnych na Litewską SRS 32. Bez jego zgody Rada ds. Kultów Religijnych nie mogła decydować w sprawach religijnych na terenie państwa. Podlegał on przewodniczącemu Rady Komisarzy Ludowych albo jego zastępcom. Pełnomocnikiem Rady ds. Kultów Religijnych na Litewską SRS został Alfonsas Gailevičius 33. Na początku 1945 r. na terytorium Litewskiej SRS było 711 kościołów i 1232 księży 34. Jednym z pierwszych posunięć władz wobec Kościoła było zamykanie seminariów duchownych. Likwidacji uległo likwidacji seminarium duchowne w Wilnie, Telszach i Wiłkowyszkach 35. Jedyne otwarte seminarium pozostawało w Kownie. Przebudowano system oświaty i już w 1944 roku usunięto religię ze szkół. Lekcje religii dla dzieci i młodzieży organizowano w kościołach i na plebaniach. Katechizacja (przygotowanie do Pierwszej Komunii Świętej) mogła trwać nie dłużej niż cztery tygodnie i mogła obejmować dzieci w wieku od 8 do 14 lat 36. Ostatecznie zakaz nauczania religii przyjęto uchwałą O rejestracji wspólnot i zakazie zbiorowego nauczania dzieci religii Rady Ministrów Litewskiej SRS 13 września 1948 roku 37.

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 93 W celu wzmocnienia kontroli nad Kościołem katolickim w 1946 roku w LSRS rozpoczęto rejestrację wszystkich wspólnot wyznaniowych 38. Kolejne uderzenie skierowano w kierunku zakonów 39. W procesie kasacji zakonów i kościołów szczególnie odznaczyli się A. Sniečkus i B. Pušinis 40. W lipcu 1948 r. Rada Ministrów LSRS przyjęła uchwałę o nacjonalizacji domów modlitewnych i klasztorów, dokonując likwidacji wszystkich zakonów i zgromadzeń żeńskich (wiązało się to z rejestracją wspólnot religijnych) 41. Od styczniu 1949 roku konfiskowano mienie klasztorne, usunięto księży zakonnych z parafii. Zakonników i zakonnice zmuszono do złożenia podań z rezygnacją z przynależności do zakonu 42. Zamknięto około 130 kościołów i zlikwidowano 42 klasztory 43. Od roku 1944 rozpoczęły się aresztowania księży. Stawiano im zarzuty o współpracę z władzami niemieckimi podczas wojny, o wrogość wobec aktualnego ustroju, o współpracę ze zbrojnym podziemiem. Już w 1945 roku zaostrzono prześladowania biskupów. Władzom sowieckim najbardziej zależało na potępieniu przez biskupów właśnie działalności podziemia 44. Odmowa hierarchów spowodowała areszty biskupów. W okresie 1944 1953 represjonowano 362 księży 45. Odwilż w czasach N. Chruszczowa wywarła wpływ także na życie religijne. Zahamowano propagandę ateistyczną, co polepszyło sytuację Kościoła katolickiego w kraju. Jednak już od roku 1957 zaostrzono politykę wobec księży i wiernych. Ożywiona religijność niebawem poddana została represjom. Dwudziestolecie powojenne było najtrudniejszym okresem walki z Kościołem katolickim. Przez kontrolowanie wszystkich sfer życia religijnego dążono do ograniczenia działalności Kościoła i jego wpływu na społeczeństwo, a szczególnie dzieci i młodzież. Lata 1961 1964 wzmocniły na Litwie akcje likwidacji domów modlitwy i tzw. miejsc świętych. Oprócz Kalwarii Wileńskiej do miejsc świętych zaliczano: Kalwarię Żmudzką, Kalwarię w Vepriai, sanktuarium maryjne w Szydłowie, kaplicę Matki Boskiej Miłosierdzia w Ostrej Bramie oraz Górę Krzyży pod Szawlami. W roku 1948 znacjonalizowano dom parafialny, kościół w Trynopolu zamieniono na bazę turystyczną 46. Większość kaplic kalwaryjskich znajdowała się w lesie i według słów Pušinisa, należały one do Ministerstwa Gospodarstwa Leśnego, które postanowiło wyznaczyć sumę pieniędzy, jaką wspólnota religijna powinna zapłacić za korzystanie z lasu. Wynosiła ona ok. 5000 rubli za miesiąc, czyli licząc po cztery miesiące letnie w ciągu czterech ostatnich lat wspólnota powinna uiścić kwotę 80 000 rubli, natomiast w następnym roku 1949 opłata się zwiększy. Po niespełnieniu warunków las miał być oczyszczony od kaplic i bram 47. Władze na różne sposoby starały się ograniczyć przygotowania duchowieństwa i wiernych do obchodów Roku Jubileuszowego, 1950, ogłoszonego przez Ojca Świętego Piusa XII Rokiem Świętym 48. Na skutek tych działań pielgrzymki do Kalwarii były coraz rzadsze i mniej liczne. Ogólna liczba pielgrzymów w okresie od 3 maja do 1 października 1945 roku wynosiła ok. 50 000 osób, w 1949 28 000, a w 1950 20 000 osób 49. Myślano nad tym, aby skrócić trasę dróżek Kalwarii: Nie musiałoby to wywołać sprzeciwu, gdyż 2/3 pielgrzymów to ludność z Białoruskiej SRS, i tak się cieszą, że mogą od razu do Matki Bożej Ostrobramskiej pójść, do kościoła pw. Piotra i Pawła itd., a cztery kilometry drogi krzyżowej zupełnie wystarczy. Tymi małymi krokami można byłoby przystąpić do zupełnej likwidacji drogi krzyżowej w Jerozolimce. 50

94 Księża organizowali pielgrzymki, grupki, choć nieliczne, wciąż prowadzili po dróżkach Jerozolimki. Proboszcz parafii kalwaryjskiej, ks. Tadeusz Hoppe, tak scharakteryzował pielgrzymów: Kalwaria sama przez się jest uroczą, ale cichą miejscowością... kwitnie tu życie. Ze wszystkich bowiem stron i okolic, pieszo i wozami, i samochodami przybywają ludzie na Kalwarię, by obejść Drogi Męki Pańskiej. Starzy i młodzi, mężczyźni i kobiety wlekąc często i dzieci małe, bose w spódnicach kraciastych, z koszykami w ręku lub z workiem na plecach i niejedna niesie przewieszone przez ramię trzewiki, na szyi różaniec; mężczyźni z odkrytymi głowami, wszyscy oni modlą się i nabożnie śpiewają pieśni w swoim ojczystym języku. W poszczególnych kaplicach po wspólnej modlitwie zbliżają się do obrazu, by ucałować stopy Jezusowe. W większej ilości zbierają się pątnicy w Wielki Czwartek pod wieczór i obchodzą stacje w ciągu nocy. 51 Tenże ksiądz wysłał do Kurii Metropolitalnej w Wilnie wykaz dni, w których wier - ni mogliby obchodzić stacje drogi krzyżowej w Kalwarii Wileńskiej: Uroczystość Zesłania Ducha Św., Niedziela po Oktawie Bożego Ciała, Uroczystość św. Piotra i Pawła, Uroczystość Krwi Przenajświętszej, Niedziela w Oktawie Przemienienia Pańskiego 52. Już w następnym roku w Zielone Świątki (6 czerwca) w Kalwarii zebrało się ok. 15 20 tys. wiernych. Z różnych rejonów podążały tłumy. Pielgrzymi najpierw tworzyli 100 200 osobowe grupki, mające swego przewodnika. Na zakończenie odprawiono Mszę św., pod przewodnictwem księży niemających pozwolenia na odprawianie takich nabożeństw w kościele. Wywołało to niezadowolenie wśród władz, które uznały zachowanie proboszcza (zapraszającego pielgrzymów i księży do modlitw na Kalwarii) za naruszenie ustawy ograniczającej kult religijny 53. 20 kwietnia 1959 roku Biuro Polityczne KC KPL przyjęło uchwałę O środkach stosowanych w celu zaprzestania nawiedzania przez wiernych tzw. miejsc świętych 54. Została ona uchwalona na podstawie informacji litewskiego pełnomocnika Rady ds. Kultów Religijnych, która dotyczyła sprawy ograniczenia napływu wiernych do miejsc szczególnego kultu 55. W notatce można przeczytać, że księża byli głównymi organizatorami pielgrzymek i prowadzili propagandę religijną. Zarzucono także organizacjom partyjnym i komsomolskim, że nie prowadzą walki przeciwko pielgrzymowaniu do miejsc kultu religijnego 56. Zaangażowano więc cały aparat państwowy, ministerstwa, placówki kulturalne, związki zawodowe, redakcje gazet 57. Na skutek działań, jakie podjęły władze miasta, 17 maja 1959 roku w Uroczystość Trójcy Przenajświętszej w Kalwarii Wileńskiej zebrało się ok. 6 7 tys. osób 58. 1 lutego 1960 roku przyjęto kolejną uchwałę: O środkach walki w celu osłabienia wpływu kościoła i przeciw naruszeniu przez duchowieństwo sowieckiego ustawodawstwa o kultach. Chociaż odwiedzanie miejsc świętych stało się rzadsze, to jednak liczba pielgrzymów była nadal duża, a według tajnej notatki władz przystąpić do likwidacji tzw. miejsc świętych można będzie tylko wtedy, gdy ustaną tam liczne pielgrzymki 59. W lutym 1961 roku na posiedzeniu KC KPL omówiono kwestie dotyczące likwidacji tychże miejsc w Republice. Wszystkie metody ograniczające odwiedzanie Kalwarii Wileńskiej dały pozytywne wyniki. Dodatkowo postanowiono: 1) zabudować określone terytorium Kalwarii w Vepriai; 2) na terytorium Góry Golgoty i Rzeki

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 95 Cedron Kalwarii Wileńskiej zbudować profilaktorium na 200 miejsc, a po drugiej stronie poszerzyć obszar Trynopolskiej bazy turystycznej; 3) zlikwidować Górę Krzyży pod Szawlami (zlikwidować wszystkie krzyże, jakie znajdowały się na tej górze) 60. Postanowiono później, że w obszar profilaktorium wejdą kaplice i bramy stacji A (Kaplica Matki Boskiej Bolesnej), I, i od V do XI 61. 9 maja 1961 roku otrzymano zgodę na zabudowanie terytorium Kalwarii 62. J. Rugienis tak pisał do sekretarza KC KPL A. Barkauskasa: Część kaplic, znajdujących się na terytorium zabudowy zostanie zburzona. Jednak nie doprowadzi to do całkowitej likwidacji Kalwarii Wileńskiej, dlatego przy budowie obozu pionierskiego, koniecznym będzie zamknięcie kościoła kalwaryjskiego. Kaplice znajdujące się przy kościele też zostaną odebrane wiernym. Na terytorium bazy turystycznej w Trynopolu znajdują się trzy kapliczki, dlatego zostaną one izolowane, i w taki sposób zlikwiduje się Kalwarię Wileńską. 63 W końcu 1962 roku miała się rozpocząć budowa na terytorium Kalwarii i zniesiona część kaplic 64. Liczba pielgrzymujących do Kalwarii rzeczywiście zmalała. J. Rugienis pisał: Coraz więcej wiernych odchodzi od Kościoła. W ostatnich latach raptownie zmniejszyła się liczba pielgrzymów do tzw. miejsc świętych. Stworzyło to warunki dla zlikwidowania kaplic w Kalwarii Wileńskiej i w Vepriai 65. Pod koniec jesieni 1962 roku zostały zburzone kaplice w Vepriai. Tegoż roku nocą z 11 na 12 grudnia, ok. godz. 4.00 66, nieznani sprawcy (żołnierze sowieccy) dokonali zniszczenia części kaplic Drogi Krzyżowej w Kalwarii Wileńskiej. Pozostałe kaplice, oprócz czterech znajdujących się blisko kościoła, wysadzono w powietrze wiosną 1963 roku 67. Ludzi w tę noc ogarnął strach. Drżały okna i ściany domów. Następnego dnia Kuria otrzymała zawiadomienie, że zburzono kaplice stacji I, II, III, IV, IX X XI 68. Kalwarię zrównano z ziemią. W miejscach kaplic zostały tylko doły. Ciężarówki wywoziły gruzy. Ustalono, że większość pielgrzymów nic nie wiedziała o zniszczeniu kaplic. Przychodzili, aby się upewnić, jak teraz wygląda to miejsce 69. W roku 1963 uprzedzono Kurię, aby nie ogłaszała otwarcia Kalwarii w okresie od maja do września 70. Mimo to, w roku 1963 przybyło ok. 1500 2000 pielgrzymów 71. Kalwaria Wileńska umarła tylko fizycznie. Pamięć o niej zachowała się przez prawie 30 lat. Okoliczni mieszkańcy pielęgnowali to miejsce. Odwiedzano trasę pielgrzymek, na której już nie było kapliczek i bram. Indywidualnie, rodzinami lub małymi grupkami odprawiano Drogę Krzyżową. Wierni pamiętali, gdzie znajdowały się zburzone już kapliczki. Na ich miejscu potajemnie układano drobne oznaki z gałązek, krzyże z kamieni, sadzono kwiaty, drzewka lub na niektórych wieszano krzyżyki (3 rys.). Wydeptywano ścieżki do miejsc, gdzie stały kapliczki i modlono się. Pełnomocnik J. Rugienis zanotował, że w ciągu 1964 roku Kalwarię odwiedziło tylko ok. 200 osób i w większości były to kobiety w podeszłym wieku 72. Rodzice, dziadkowie opowiadali swoim dzieciom o jej świetności i kulcie, który wciąż trwał. Z dalszych miejscowości przyjeżdżano końmi, wciąż przychodzono na piechotę, czasami nawet po kilkanaście kilometrów. Grupy pątników, bez rozgłosu, prowadzili także niektórzy kapłani z Wileńszczyzny, jak ks. Tadeusz Hoppe (żył w latach 1913 2003), ks. Józef Obrembski (1903 1911), ks. Adolf. Trusewicz (1919 2001), ks. Antoni Dilis (ur. 1923), ks. Władysław Kamil Wełymański (1910 1999).

96 3 rys. Wykùadane krzyýe w miejsce zburzonych kapliczek. Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 Wiele grup wyruszało także pod przewodnictwem sióstr skrytek sercanek 73. Władze sowieckie systematycznie zabudowywały teren Kalwarii. Powstały tu budynki, które m. in. naruszały trasę dróżek. Było tu miejsce wypoczynkowe dla turystów, a z biegiem lat powstało przedszkole. Czasami trudno było ustalić liczbę pielgrzymów, gdyż przybywali tu także ludzie do sanatorium oraz na spacery i rekreację 74. Niepodległość Litwy i zniesienie ograniczeń swobód religijnych umożliwiły odbudowę i przywrócenie Kalwarii. Odrodzenie Kalwarii Wileñskiej Pod koniec lat osiemdziesiątych zaczęła otwierać się droga do wskrzeszenia Kalwarii Wileńskiej. 26 marca 1989 roku do Przewodniczącego Komitetu Wykonawczego miasta Wilna, A. Vileikisa, wystosowano podanie w imieniu wiernych o zwrócenie Kalwarii Wileńskiej 75. Władze miasta wydały pozwolenie na odbudowę 76. Odbudową zajął się proboszcz kalwaryjskiej parafii, ks. Julius Baltušis 77. W kwietniu 1990 roku uzyskano pozwolenie od Zarządu Ochrony Muzeum i Kultury na badania archeologiczne w miejscach zburzonych kaplic. Odpowiedzialni za to byli: archeolog S. Patkauskas i architekt B. Radavičiūtė. Miesiąc później na terenie o powierzchni 90 ha rozpoczęto odkopywanie fundamentów kaplic. I co się okazało? Otóż, nie odnaleziono fundamentów kaplic stacji I Ostatnia wieczerza i stacji II Przy Górze Oliwnej. Na miejscu I stacji został wybudowany murowany budynek, na miejscu fundamentów kaplicy stacji IX utworzono drogę, zaś dawną stację X zastąpiło przedszkole. Wyniki badań pokazały, że połowę terenu Kalwarii zajmowało sześciu

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 97 użytkowników, a najwięcej szkody robiło profilaktorium zakładu Elfa (który w latach 1968 1986 zbudował i finansował to centrum rehabilitacyjne) 78. Bp. J. Tunaitis nie raz pisał do Rządu, aby Kościołowi przekazano budynek Elfy 79. 17 maja 1991 roku ks. J. Baltušis został mianowany przedstawicielem Kurii Archidiecezji Wileńskiej i konsultantem przy restaurowaniu Kalwarii Wileńskiej 80. We wrześniu 1992 roku zmarł ks. J. Baltušis. Proboszczem parafii został ks. Raimundas Varaneckas. Ksiądz kontynuował dzieło poprzednika. Dzięki jego pracowitości i zaradności odbudowa postępowała dość szybko. Ks. R. Varaneckas różnymi sposobami poszukiwał sponsorów, korzystał z pomocy funduszy charytatywnych, wiele pomogli także sami parafianie. Założono fundusz Kalvarijos (w 1995 roku) 81. W ciągu czterech lat dokończono odbudowę kaplicy Jezus u Heroda, wzniesiono jedną murowaną i siedem drewnianych bram, zbudowano dwie kaplice: Matki Bożej Bolesnej i Jezus u Annasza, a także most z drewnianą kapliczką na rzeczce Cedron 82 (4 rys.). 17 listopada 1995 roku zawarto umowę dotyczącą projektu kaplic: XIII/XXI (jedna kaplica, odnosząca się do dwóch stacji), XXII, XXIII, XXIV, XXV, XXVI, XXVII 83. Zaplanowano następujące prace: malowanie kapliczek, wykonanie numerów i nazw stacji, tablic fundatorów, szkiców kaplic, przygotowano kosztorys kaplic XIII/XXI, XXII. Wszystko to obliczono na kwotę 97 585 Lt. Ukończenie prac przewidziano na 29 II 1996 84. 4 rys. Kaplica w trakcie budowy (zbiory wùasne)

98 Odwołanie z parafii ks. R. Varaneckasa wywołało niezadowolenie u wiernych. Doszukiwano się w tym wszystkim jakichś nieczystych interesów 85. W maju 1996 roku do parafii skierowano nowego księdza, Kęstutisa Latožę, który kontynuował już zaawansowane prace przy odbudowie. Wciąż potrzebne były duże nakłady finansowe. Postanowiono zatem szukać sponsorów. Zwracano się do różnych firm, fundacji, osób prywatnych 86. Były architekt D. Ruseckas postanowił odbudować jedną z kaplic na własny koszt 87. A. Pilipaitis główny architekt Instytutu Odnowy Zabytków przyznał, że prace nad Kalwarią rozpoczęły się za wcześnie, że teren nie był dokładnie zbadany i uporządkowany. Mimo to, prac restauratorskich nie odłożono i kontynuowano odbudowę. Na lata 1996 1997 zaplanowano budowę I III kaplic (5, 6, 7, 8 rys.). Miały one powstać z prywatnej inicjatywy 88. W roku 1997 rozpoczęto prace nad kaplicami stacji XXII i XXVII, a w roku następnym: XXIV, XXV, XXVI. Koszt budowy jednej takiej kaplicy wynosił średnio 45 tys. Lt. Cena ta obejmowała: wykonanie projektu, stanu surowego i prace wykończeniowe 89. Drogi kalwaryjskie zostały zbudowane dzięki środkom z Funduszu Drogowego otrzymanym przez Regionalny Park w Werkach 90. Album Kalwaria Wileńska 91, którego inicjatorem był ks. K. Latoža, zawiera listę wszystkich dobroczyńców, jacy przyczynili się do odbudowy tak ważnego zabytku kultury chrześcijańskiej. Są to pojedyncze osoby, ale także całe rodziny, mieszkańcy poszczególnych miejscowości, parafie oraz Towarzystwo Przyjaciół Grodna i Wilna w Białymstoku oraz Zrzeszenie Córek z Litwy (Lietuvos dukterų draugija) w Los Angeles 92. 5 rys. Stacja I. Wieczernik (kaplica przed zburzeniem). Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 99 6 rys. Stacja I. Wieczernik (kaplica odbudowana). Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 Kalwaria Wileńska, oprócz walorów krajobrazowych, niesie przede wszystkim przesłanie ideowe, stanowi świadectwo wiary katolickiej. Kapliczki w większości nie są już wprawdzie barokowe, ale architekci i restauratorzy starali się nawiązać do tamtego stylu. Kalwaria w Werkach jest jedną z tych, w której doskonale zrealizowano ideę symbolicznego odwzorowania jerozolimskiego krajobrazu łącznie ze scenami i miejscami biblijnymi, przybliża święte miejsca związane z życiem i męką Jezusa Chrystusa. Pomimo burzliwych dziejów historycznych i zniszczeń wojennych układ fundacji kalwaryjskiej przetrwał do dzisiaj. Zmiany (nieduże) nastąpiły w kompozycji 35 stacji kaplic modlitewnych. Pomimo wszystko Kalwaria nawiązuje do pierwowzoru jerozolimskiego oraz przynależy do europejskiego i polskiego nurtu kalwaryjskiego. Kalwaria Wileńska podzielona jest na dwie części: Drogę Aresztowania (20 stacji osiem murowanych kaplic, most przez rzekę Cedron, jedna brama murowana i siedem drewnianych) i Drogę Krzyżową (15 stacji 12 kaplic murowanych i trzy

100 7 rys. Stacja II. Góra Oliwna (kaplica przed zburzeniem). Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 8 rys. Stacja II. Góra Oliwna (kaplica odbudowana). Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 stacje urządzone w kościele)93. Większość kapliczek rozłożona jest na wzgórzach porośniętych gęstym lasem nad brzegiem Wilii i rwących strumyków. Główną cechą jest świadome, bezwzględne podporządkowanie się wartościom przyrodniczym miejsca i poszanowanie naturalnej substancji roślinnej 94. Umiejscowienie budynków z wykorzystaniem krajobrazu było zatem dobrze przemyślane. Stacje stanowią tzw. kapliczki domkowe, gdzie może pomieścić się kilka lub kilkanaście osób (wielkość odbudowanych kaplic jest podobna do zburzonych). Część kapliczek przypomina pomieszczenia piwnicze, inne są dwupiętrowe95. Według przewodnika z roku 1826, w Kalwarii Wileńskiej odległości między stacjami, mierzone liczbą kroków, miały odzwierciedlać topografię Jerozolimy, np. od stacji U Piłata do stacji Zdjęcia z Krzyża jest 1231 kroków, od Góry Oliwnej do Miejsca Ukrzyżowania 6000, od Kajfasza do Piłata 1000, od Piłata do Heroda 35096. Na dróżkach kalwaryjskich można zaobserwować wspaniałe połączenie przyrody z architekturą, jak na przykład w stacji z mostem nad rzeką Cedron lub na pagórku symbolizującym stację Góra Oliwna. Na całej trasie ustawione są drogowskazy, które nie pozwolą się zgubić lub ominąć którejś z kaplic. Są na nich też numery stacji następnej. Od stacji XXVII idzie się aleją lipową w kierunku kościoła pw. Znalezienia Krzyża Świętego (9 rys.). Jest on ściśle powiązany z układem Kalwarii, gdyż w jego absydzie znajduje się stacja XXXII, a w kaplicach transeptu stacje XXXI i XXXIII97.

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 101 9 rys. Koúcióù pw. Znalezienia Krzyýa úw. dzisiaj. Êródùo: Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileñska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoþa, sud. V. Joèytë, V. Karosas. Vilnius. 2002 Trwanie ruchu pielgrzymkowego było i jest świadectwem wiary, tradycji i historii. Minęło tyle lat, a Kalwarię wciąż otaczano czcią. Choć poświęcenie odbudowanej Drogi Krzyżowej nastąpiło w 2002 roku, to już na początku 1990 roku pociągnęły do Kalwarii piesze pielgrzymki. Pierwsza od trzech dziesięcioleci pielgrzymka miała miejsce 1 lipca 1990 roku pod przewodnictwem Jana Mincewicza działacza polskiej mniejszości narodowej na Litwie 98. Fenomenem tej pielgrzymki było to, że swój początek miała na wileńskim placu katedralnym i stała się doroczną tradycją (organizowana w ostatnią niedzielę czerwca) 99. Dopiero pod koniec lat dziewięćdziesiątych Jan Mincewicz zaczął ogłaszać swoje pielgrzymki (wcześniej organizował je bez rozgłosu). Grupa wiernych wychodziła spod Katedry, szła chodnikami przez miasto. Mimo że nie zawsze była liczna, to jednak miała duże znaczenie społeczne 100. Po raz pierwszy wymarsz na Drogę Krzyżową został nagłośniony przez media 14 września 1991 roku. W pielgrzymce tej uczestniczyła ogromna liczba wiernych ze swoimi duszpasterzami, przybyły także osoby z Białorusi. Po raz pierwszy zastosowano nagłośnienia przez tuby, dzięki czemu była dobra słyszalność. Rozchodzący się głos kapłana, daleko słyszane modlitwy i śpiewy po lesie kalwaryjskim, budziły ludzi do radości w duchu wolności i swoistej solidarności. Msza św. w kościele kalwaryjskim kończyła Drogę Krzyżową 101. 30 maja 1993 roku poświęcono pierwszą odbudowaną kaplicę. Padły wówczas słowa: Bracia i siostry w Chrystusie! Dzisiaj nam wiernym radosny dzień. Znowu odbudowana i poświęcona pierwsza ze zrujnowanych kaplic naszej Kalwarii Wileńskiej. Zostają wznowione stare i bardzo cenne kalwaryjskie tradycje. Dziękujemy Panu Bogu i modlimy się za nasz kraj, pokój, Boskie błogosławienie i powrót wszystkich tych, którzy jeszcze są oddaleni od naszego Kościoła i Pana Boga Wszechmogącego 102. Rok później zakończono budowę następnych pięciu kapliczek: Matki Boskiej Bolesnej, stacji V, VI, VII, VIII. Poświęcenie ich zaplanowano na 24 września 1995 roku 103. Dopiero 19 maja 2000 roku poświęcono siedem kolejnych kaplic 104. Był to wyjątkowy dzień. Na początku wszyscy zebrali się w świątyni, a później wierni z chorągwiami, chórzyści, przedstawiciele organizacji i instytucji, pod przewodnictwem ks. Kardynała Metropolity Wileńskiego J. A. Bačkisa wyruszyli w procesji. Orszakowi towarzyszyły modlitwy, śpiewy. Przy kaplicy U Piłata, pod otwartym niebem, została odprawiona Msza św., po której modlono się na tzw. małej Drodze Krzyżowej 105.

102 19 maja 2002 roku, w Dzień Zesłania Ducha Świętego, miało miejsce poświęcenie odbudowanych kaplic Drogi Krzyżowej 106. Przy kaplicy Matki Boskiej Bolesnej, pod przewodnictwem Jego Ekscelencji abp A. J. Bačkisa, wyruszyła procesja na Drogę Krzyżową. Przy każdej kaplicy modlono się w dwóch językach: litewskim i polskim. Podczas nabożeństwa poświęcono pięć ostatnich odbudowanych w tym roku kaplic: I, II, III, IV i VIII 107. Po obejściu Dróg Pańskich odprawiono Mszę św., którą celebrował ks. bp J. Tunaitis. Na początku Mszy św. donośnie uderzono 40 razy w dzwony kościoła, na pamiątkę, że po 40 latach odbudowano Drogę Krzyżową 108. Podczas kazania kardynał Bačkis mówił, że idąc Drogą Krzyżową, próbujemy zrozumieć sens życia i nieść krzyż razem z Chrystusem. Mówił też o darze miłości, jakim jest Duch Święty 109. Po kazaniu kilkudziesięciu młodych ludzi przyjęło Sakrament Bierzmowania 110. Po Mszy św. kardynał jeszcze raz zwrócił się do wiernych: Dzisiaj ogłaszam odbudowanie kaplic Drogi Krzyżowej Kalwarii Wileńskiej. Niech to będzie dar dla was, drodzy wierni, którzy przeżyliście prześladowania wiary, niech to będzie dar dla ciebie, młodzieży, która ciągle szukasz sensu. Czerpcie moc od krzyża! (tłum. własne). Po tym kardynał A. J. Bačkis, dyrektor Parku Werkowskiego i Pavilniuskiego Vida Lauminskienė oraz inne osobistości podpisali Akt Odrodzenia Kalwarii Wileńskiej (dosłownie z lit.: Akt zakończenia prac przy odbudowie kaplic Drogi Krzyżowej Kalwarii Wileńskiej), gdzie w języku łacińskim krótko opisano dzieje i historię odbudowy Kalwarii 111. Wielkie dzieło zostało zakończone! To, co kiedyś było niewyobrażalne, w tym dniu stało się rzeczywistością. Był to pierwszy etap, początek nowego istnienia sanktuarium, które dla wielu było i jest świętym miejscem. Odbudowana Kalwaria stanowi także widoczne świadectwo wiary chrześcijańskiej. Szczere pragnienia ludzkich serc przetrwały wiele trudności i to, co naprawdę ważne, nie poszło w zapomnienie. Zakoñczenie Okupacja sowiecka Litwy, trwająca z niedużą przerwą pół wieku, zostawiła ślad nie tylko w historii państwa, ale także wywarła ogromny wpływ na życie religijne. Po zburzeniu Kalwarii Wileńskiej nie mogło być nawet mowy o zorganizowanym ruchu pielgrzymkowym, a tym bardziej o jej wskrzeszeniu. Dzięki pamięci i tradycji pielęgnowanej przez wiernych i kapłanów odbudowa Kalwarii Wileńskiej możliwa była po zniesieniu ograniczeń swobód religijnych. W ukryciu pielęgnowano kult, poprzez ruch pielgrzymkowy, modlitwy, dbanie o ślady dawnych kaplic (zaznaczano je krzyżami, drzewkami, kwiatami). Niestety nie wiemy, jaka liczba pielgrzymów odwiedziła Kalwarię w ciągu tych kilkudziesięciu lat. Materiały archiwalne i wspomnienia stanowią niezastąpione źródło, pomagające odtworzyć okres likwidacji Kalwarii w czasie okupacji. Z braku dostatecznych materiałów głębszej analizy wymaga problem odnowienia kaplic i Drogi Krzyżowej. Spotkano się z problemami w czasie odbudowy. Nie wiadomo, jak zawiłe były kwestie prawne, biurokratyczne, połączone nieraz z interesami osobistymi. Dziś jeszcze trudno je rozwikłać i odkryć. Obecnie na Kalwarię Wileńską znowu podążają tłumy, pielgrzymki z kraju i zza granicy. Przeżywa się tu wzruszające, niezapomniane chwile. Kalwarię odkrywa dla siebie także młodzież. Pielgrzymi czują świętość tego miejsca. Tradycyjnie w maju

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 103 rozpoczyna się cykl nabożeństw Drogi Krzyżowej w Jerozolimce, który trwa do jesieni. 8 sierpnia 2007 roku Rząd Republiki zatwierdził program szlaku pielgrzymkowego Jana Pawła II, w którego skład weszła także Droga Krzyżowa Kalwarii Wileńskiej. Fakt ten jest wielką nagrodą i uznaniem dla wiernych, którzy dbali o pamięć tego miejsca, włożyli wiele trudu w uzyskanie obecnego wyglądu stacji kalwaryjskich. Miejmy nadzieję, że nobilitowanie tego miejsca do pamiątki po Janie Pawle II uczyni je jeszcze sławniejszym i piękniejszym. Być może także z czasem wzrośnie zainteresowanie dziejami Kalwarii i pojawią się nowe dane na temat okoliczności jej likwidacji i trudności z odbudową tego obiektu. PRZYPISY 1 Kalwarie polskie pojawiły się w XVII wieku. Encyklopedia Katolicka przedstawia trzy grupy kalwarii: 1) wielkie albo Nowe Jerozolimy; 2) klasztorne albo krużgankowe, przedstawiające misteria męki w obrazach ze scenami od Wieczernika do złożenia w grobie (pierwszy w Polsce namalował franciszkanin Franciszek Lekszycki); 3) małe, którymi od XVII wieku nazywano drogi krzyżowe ze stacjami w formie kaplic budowanych na dziedzińcach przykościelnych. Kopeć J. Kalwaria // Encyklopedia Katolicka / red. A. Bednarek i in. Lublin: KUL. 2002. T. VIII. Kol. 415. W nowszej literaturze występują dwa modele: wielkie kalwarie i małe kalwarie. Istnieje także typologia kompozycyjno-przestrzenna, wyróżniająca trzy odniesienia. Mitkowska A. Kalwaria w Werkach pod Wilnem na tle kalwarii polskich i europejskich. Kraków: Lettra-Graphic. 1998. S. 19. 2 Pod koniec XVI wieku założono Kalwarię w Krakowie; w latach 1610 1617 pod Krakowem Mikołaj Zebrzydowski w swoich dobrach ufundował Kalwarię (ok. 50 stacji); w 1628 roku powstała Kalwaria Pakości (26 stacji); w WKL w Gardai nad rzeką Varduvą w latach 1639 1642 wybudowano Kalwarię Żmudzką (19 stacji); w 1648 roku Kalwarię w Wejherowie i w 1667 roku Kalwarię Pacławską z 28 stacjami; w 1672 roku założono Górę Kalwarię (35 stacji); 92 stacje posiadała Kalwaria Wambierzycka z 1681 roku. Mitkowska. Kalwaria w Werkach pod Wilnem... Ibid. S. 32 33: Kopeć. Ibid. S. 415 116. 3 Zajankovska A. Kalwaria Wileńska w latach 1944 2002. Lublin. 2008. Kilka lat później ukazał się artykuł: Zajankovska A. Kalwaria Wileńska na tle walki z religią w Litewskiej SRR // Między Rzymem a Nowosybirskiem. Księga jubileuszowa dedykowana ks. Marianowi Radwanowi SCJ / red. H. Łaszkiewicz, I. Wodzianowska. Lublin: Wydawnictwo KUL. 2012. S. 255 276. 4 Pierwsze prace na temat Kalwarii Wileńskiej powstały już w XIX wieku i do połowy XX były to przede wszystkim przewodniki ze zbiorem modlitw, ale zawierające cenne informacje o historii i kształcie Kalwarii: Przewodnik obchodzącym pamiątkę Zbawiciela naszego Jezusa Pana dróg Jerozolimskich w diecezji Wileńskiej. Wilno. 1838; Kirkor A. H. Przechadzki po Wilnie i jego okolicach. Wilno. 1880 (przedruk 1991); Jeleńska E. Kalwaria pod Wilnem. Wilno. 1903; Bortnikovskis J. K. Jėzaus Kristaus kančios kelias, arba Kalvarijų vadovėlis taikomas Vilniaus ir Veprių kalvarijoms apvaikščioti. Vilnius. 1926; Kalwaria Wileńska. Ks. Aleksandra Pawłowskiego Plebana Jodłowieckiego. Miłośnikom Ukrzyżowanego Zbawiciela. Nauki o Męce Pańskiej. Wilno. 1936; Przewodnik Drogi Krzyżowej w Kalwarji pod Wilnem ułożony przez ks. W. Kochańskiego. Wilno. 1937; Kiškis S. Vilniaus Kalvarijos. Vadovėlis Kryžiaus keliui eiti. Vilnius. 1940; Taškūnas V. Vilniaus Kalvarijos, arba kryžiaus keliai. Vilnius. 1940; Biziulevičius S. Vilniaus Kalvarijos. Vilnius: Valstybinė politinės ir mokslinės literatūros leidykla. 1961 (wydanie w języku polskim: Kalwaria Wileńska / tłum. E. Frołów. Vilnius. 1961). Dla ukazania całościowego obrazu Kalwarii Wileńskiej wykorzystano publikacje, które powstały dopiero po odzyskaniu niepodległości Litwy w 1990 r.: Małachowicz E. Wilno. Dzieje, architektura, cmentarze. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej. 1996; Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik śladami świętych i błogosławionych / opr. Cz. Paczkowska. Wilno: Wydawnictwo Polskie w Wilnie. 2002; Mitkowska. Kalwaria w Werkach pod Wilnem... Ibid. Kraków. 1998; Mitkowska A. Polskie Kalwarie. Wrocław: Ossolineum. 2003; Motuzas A. Lietuvos kalvarijų Kryžiaus kelių istorija. Apeiginiai papročiai ir muzika. Kaunas: Vytauto Didžiojo universiteto leidykla. 2003;

104 Kirstukas E. Kalwaria Wileńska. Wilno: Regnum fondas. 2001; Vilniaus Kalvarijos. Kalwaria Wileńska. Calvary of Vilnius / red. K. Latoža, sud. V. Jočytė, V. Karosas. Vilnius. 2002; Petkus V. Dominikonai Lietuvos kultūroje. Vilnius. 2004; Werkowska Kalwaria Wileńska / tłum. J. Tryk. Vilnius: Dyrekcja Pawilniuskiego i Werkowskiego Parków. 2007. Informacje o odbudowie Kalwarii pochodzą z gazet i ogólnych opracowań. Do powojennych dziejów Kalwarii Wileńskiej wykorzystano materiały archiwalne z Litewskiego Centralnego Archiwum Państwowego zespół: Pełnomocnik Rady do Spraw Kultów Religijnych przy Radzie Ministrów ZSRS na Litewską SRS. F. R-181; oraz zespół: Uchwały i materiały Rady Ministrów Litewskiej SRS (Lietuvos centrinis valstybės archyvas, dalej: LCVA). R-754; Litewskiego Archiwum Specjalnego zespół: Uchwały i materiały KC Komunistycznej Partii Litewskiej SRS (Lietuvos ypatingasis archyvas, dalej: LYA). F. 1771 i Archiwum Kurii Archidiecezji Wileńskiej Vilniaus Kalvarijos nuo 1928 m. (Vilniaus arkivyskupijos kurijos archyvas, dalej: VAKA); Biblioteka Litewskiej Akademii Nauk zespół: Kolekcja dokumentów Archidiecezji Wileńskiej (Lietuvos mokslų akademijos biblioteka, dalej: LMAB). F. 318. W celu przedstawienia polityki sowieckiej w czasie okupacji wykorzystano następujące opracowania (poruszające też temat Kalwarii). Najważniejsze z nich to: Hlebowicz A. Kościół odrodzony. Katolicyzm w państwie sowieckim 1944 1992. Gdańsk: Stella Maris. 1993; Tininis V. Sovietinė Lietuva ir jos veikėjai. Vilnius: Enciklopedija. 1994; Mikłaszewicz I. Polityka sowiecka wobec Kościoła katolickiego na Litwie 1944 1965. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm. 2001; Streikus A. Sovietų valdžios antibažnytinė politika Lietuvoje (1944 1990). Vilnius: Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras. 2002; Lietuva 1940 1990 / red. A. Anušauskas. Vilnius: Lietuvos gyventojų genocido ir rezistencijos tyrimo centras. 2005. W 2013 roku na Litewskim Uniwersytecie Edukologicznym w Wilnie na wydziale historycznym powstała praca magisterska: Luomonaitė L. Vilniaus Verkių Kalvarijų Kryžiaus kelio pamaldumo vieta ir reikšmė Vilniaus Švento Kryžiaus Atradimo parapijoje esančiose švietimo įstaigose. Magistro darbas. Vilniaus pedagoginis universitetas. 2013. 5 Jerzy Tyszkiewicz ( 1656) od 1626 roku kanonik wileński, sufragan wileński, biskup żmudzki od 1633 roku, biskup wileński od 1649 roku. Nitecki P. Biskupi Kościoła w Polsce: w latach 965 1999. Słownik biograficzny. Wyd. 2. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX. 2000. S. 458 459. 6 Jerzy Białłozor ( 1665) absolwent Akademii Wileńskiej, sekretarz królewski, pisarz skarbowy WKL, infułat żmudzki. Od 1658 roku biskup smoleński, od 1661 biskup wileński. Mienicki R. Jerzy Białłozor // Polski słownik biograficzny / red. Wł. Konopczyński. Kraków. 1936. T. 2. S. 8 9. 7 Mitkowska. Polskie Kalwarie. Ibid. S. 161. 8 Kalwaria Wileńska. Ks. Aleksandra Pawłowskiego Plebana Jadłowieckiego... Ibid. S. 4; Por. Mitkowska. Kalwaria w Werkach pod Wilnem... Ibid. S. 41. 9 Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik... Ibid. S. 170. 10 Aleksander Książę Sapieha (1624 1671) biskup żmudzki, potem wileński w 1667 roku. Rachuba A. Aleksander Sapieha // Polski słownik biograficzny / red. H. Markiewicz. Kraków. 1992/1993. T. 34. S. 559 561. 11 Mitkowska. Kalwaria w Werkach pod Wilnem... Ibid. S. 43. 12 Kirstukas. Ibid. S. 15. 13 Janonienė R. Nowa Jerozolima w Werkach // Vilniaus Kalvarijos / red. K. Latoža, sud. V. Jočytė, V. Karosas. Vilnius. 2002. P. 34. 14 Pac Mikołaj Stefan (1623 1684) wojewoda trocki, potem kasztelan, od 1671 biskup wileński. Rachuba A. Mikołaj Stefan Pac // Polski słownik biograficzny / red. H. Markiewicz. Kraków. 1979. T. 23. S. 738. 15 Ruch obserwancki w zakonie dominikanów od XIV wieku. Powstały niezależne kongregacje, podległe generałowi zakonu. W 1617 roku o. A. Skopowski utworzył autonomiczną kongregację obserwantów pod wezwaniem kanonizowanego Ludwika Bertranda. Na terytorium polsko litewskim liczyła ona 14 klasztorów. W XIX wieku nastąpił ostateczny upadek kongregacji. Kirstukas. Ibid. P. 15. 16 Konstanty Kazimierz Brzostowski (1644 1722) kanonik wileński od 1661 roku, wybrany na kaznodzieję katedralnego, sekretarz WKL, od 1684 roku biskup smoleński, od 1687 biskup wileński. Piwarski K. Konstanty Kazimierz Brzostowski // Polski słownik biograficzny / red. Wł. Konopczyński. Kraków. 1937. T. 3. S. 50 52.

KALWARIA WILEÑSKA: JEJ GENEZA, LIKWIDACJA, ODBUDOWA 105 17 Motuzas. Ibid. S. 40. 18 Tomasz Zieńkowicz (1717 1794) prałat kapituły wileńskiej, w 1755 roku sufragan białoruski, od 1763 sufragan wileński. Nitecki. Ibid. S. 237. 19 Ignacy Jakub Massalski (1726 1794) biskup wileński, działacz polityczny, prezes Komisji Edukacji Narodowej. W 1745 roku wstąpił do seminarium misjonarzy w Warszawie. Został kanonikiem warszawskim i prałatem kapituły wileńskiej, od 1762 biskupem wileńskim. Szybiak I. Ignacy Jakub Massalski // Polski słownik biograficzny / red. E. Rostworowski. Kraków. 1975. T. 20. S. 135 139. 20 Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik... Ibid. S. 171. Por. Petkus. Ibid. P. 765. 21 Janonienė. Ibid. P. 40. 22 W roku 1812 armia francuska splądrowała kościół kalwaryjski i klasztor. Wkrótce budynki zostały zniszczone na skutek pożaru. Mitkowska. Kalwaria w Werkach pod Wilnem... Ibid. S. 50; Janonienė. Ibid. P. 40. Por. Wileńska architektura sakralna doby baroku. Dewastacja i restauracja / red. J. Sito, W. Boberski, P. Jamski. Warszawa: Instytut Sztuki PAN. 2005. S. 182. 23 Kirstukas. Ibid. P. 18. 24 Kalwaria Wileńska. Ks. Aleksandra Pawłowskiego... Ibid. S. 6. 25 Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik... Ibid. S. 174 175. 26 Meškuotytė-Laužikienė A. Vilniaus Kalvarijos // Katalikų pasaulis. Vilnius. 1994. Nr. 1. P. 10; Wilno pielgrzymkowe. Przewodnik... Ibid. P. 172 173; Kviklys B. Lietuvos bažnyčios. Vilniaus arkivyskupija. Chicago: Amerikos lietuvių bibliotekos leidykla. 1985. T. 5. D. 1. P. 389 390; Friedelówna T. Tradycje Kalwarii Wileńskiej Wilno i Kresy Północno Wschodnie. Kultura i trwanie / red. E. Feliksiak, A. Kisielewska. Białystok. 1996. T. II. S. 16 17, 21. 27 Antanas Sniečkus (1903 1972) od 1927 r. członek Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii Litwy. Od 15 sierpnia 1940 został I sekretarzem KC Komunistycznej Partii LSRS. W czasie wojny z Niemcami przebywał w Rosji, na Litwę wrócił w 1944 r. Piastował swoje stanowisko I sekretarza KPL za rządów Stalina, N. Chruszczowa, L. Breżniewa. Tininis. Ibid. P. 250 263. 28 Najwyższy organ władzy wykonawczej, od 25 marca 1946 r. Rada Ministrów. Ibid. P. 35. 29 Mečislovas Gedvilas (1901 1981) od 1934 r. członek KPL; od 25 sierpnia 1940 r. został przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych (Rady Ministrów) LSRS (w 1956 r. zwolniony z funkcji); od 1957 r. szef Ministerstwa Oświaty LSRS. Ibid. P. 166 173. 30 Notatka P. Anilionisa z 19 IX 1979 // LCVA. F. R-181. Ap. 1. B. 236. L. 77. 31 Ibid. 32 Szkic historyczny sporządzony przez J. Rugienisa z 29 V 1965 // Ibid. B. 148. L. 15. 33 Alfonsas Gailevičius (1910 1998) urząd pełnomocnika Rady ds. Kultów Religijnych przy Radzie Ministrów ZSRS na LSRS piastował w latach 1944 1947. Następnie do roku 1953 był zastępcą szefa Organów Bezpieczeństwa Tininis. Ibid. P. 163 165. 34 Lietuva 1940 1990. Ibid. P. 370. 35 Misius K., Šinkūnas R. Lietuvos katalikų bažnyčios. Žinynas. Vilnius: Pradai. 1993. P. 441. 36 Mikłaszewicz. Ibid. S. 44 45. 37 LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 17. L. 87. 38 Rejestracja wspólnoty religijnej czyli rejestracja parafii; komitety kościelne były to tzw. dwudziestki grupy wiernych o takiej liczbie, która odpowiadała za kierowanie parafią; sprawka sługi kultu lub sprawka zaświadczenie o rejestracji księdza; dom modlitwy czy dom kultu kościół. 39 O dziejach zakonów na Litwie piszą: Laukaitytė R. Lietuvos vienuolijos: XX a. istorijos bruožai. Vilnius: Lietuvos istorijos institutas. 1997; Rinkevičiūtė L. Dievui ir Bažnyčiai. Trumpa Lietuvos moterų vienuolijų apžvalga. Marijampolė: Ardor. 1997. 40 Bronius Pušinis (1888 1967) w latach 1948 1957 był pełnomocnikiem Rady ds. Kultów Religijnych przy RM ZSRS na Litewską SRS. Od 1957 roku członek Sądy Najwyższego LSRS. Tininis. Ibid. P. 234 237. 41 Pismo skierowane do M. Gedvilasa przewodniczącego Rady Ministrów SRS z 8 VII 1948 // LCVA. F. R-181. Ap. 1. B. 23. L. 24 25.

106 42 Reakcje były różne: niektórzy składali stosowne zaświadczenia, że z danym dniem przestają być zakonnikami; innych aresztowano lub wywożono na Sybir; najwięcej było tych, których przyjmowano do poszczególnych diecezji i kierowano na różne placówki. Cywiński B. Ogniem próbowane,... i was prześladować będą. Warszawa: WSiP. 1994. T. 2. S. 146. 43 Mikłaszewicz. Ibid. S. 45, 70. 44 Władze radzieckie wydały tzw. list pasterski i umożliwiły spotkanie się biskupów na nadzwyczajnej konferencji, jednak oczekiwany przez władze apel do partyzantów się nie pojawił. Cywiński. Ibid. S. 148. 45 Tininis. Ibid. P. 72. Za nim cytuje też: Mikłaszewicz. Ibid. S. 98. Natomiast A. Anušauskas podaje liczbę 364 księży. Lietuva 1940 1990. Ibid. P. 373. 46 Kirstukas. Ibid. S. 19. 47 Sprawozdanie litewskiego pełnomocnika B. Pušinisa za III kwartał 1948 roku do przewodniczącego Rady ds. Kultów Religijnych I. Polańskiego // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 17. L. 29 (tłum własne). 48 Tajne pismo I. Polańskiego do B. Pušinisa z 24 VI 1949 // Ibid. B. 18. L. 30 31. 49 Sprawozdanie litewskiego pełnomocnika za II kwartał 1951 // Ibid. B. 29. L. 38. 50 Sprawozdanie litewskiego pełnomocnika za II kwartał 1952 // Ibid. F. R-754. Ap. 13. B. 377. L. 40. 51 Tekst z oryginału został nieco poprawiony i uzupełniony. Ks. Tadeusz Hoppe o Kalwarii Wileńskiej w roku 1950 // Ibid. F. R-181. Ap. 2. B. 42. L. 3 4. 52 Do Kurii Metropolitalnej w Wilnie z 5 V 1953 // VAKA (brak sygnatur). 53 Raport starszego inspektora V. Aperaitisa z 8 VI 1954 // LCVA. F. R-754. Ap. 13. B. 469. L. 9 10. 54 Protokół nr 61, z dnia 20 IV 1959 // LYA. F. 1771. Ap. 196. B. 98. L. 23. 55 Tajna notatka z 6 V 1959 o tzw. miejscach świętych znajdujących się na terenie Litewskiej SRS do przewodniczącego Rady ds. Kultów Religijnych A. Puzina // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 55. L. 17 21. 56 Protokół nr 61, z dnia 20 IV 1959 // LYA. F. 1771. Ap. 196. B. 98. L. 23 24. 57 Tajna notatka z 6 V 1959 o tzw. miejscach świętych // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 55. L. 19 20; Por. Mikłaszewicz. Ibid. S. 137. 58 Dokładna notatka J. Rugienisa z 1 VI 1959 o przebiegu katolickiego święta Trójcy // LCVA. F. R-754. Ap. 13. B. 642. L. 49 50. Przedstawił tu, jaki transport z danego rejonu wykorzystano dla przewozu wiernych do Kalwarii. W inne uroczystości zbierało się do 1000 pielgrzymów. O przebiegu świąt religijnych w tzw. miejscach świętych z 20 X 1961 // LYA. F. 1771. Ap. 208. B. 16. L. 80. 59 Tajna notatka do A. Puzina z 5 VIII 1960 // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 58. L. 11, 26 (tłum własne). 60 Tajna notatka do A. Puzina z 22 II 1961 // Ibid. B. 59. L. 29 30. 61 Tajna notatka do A. Puzina z 28 IV 1961 od J. Rugienisa // Ibid. L. 60. 62 Tajna notatka do A. Puzina z 5 I 1962 od J. Rugienisa // Ibid. B. 64. L. 121. 63 J. Rugienis O zamknięciu kościołów kalwaryjskiego i tzw. Dobrej Rady z 11 I 1962 // Ibid. L. 116 117. 64 Tajna notatka J. Rugienisa z 23 X 1962 // Ibid. L. 30. 65 Tajna notatka J. Rugienisa z 21 VI 1963 // Ibid. B. 66. L. 128. 66 List z Kurii Archidiecezji Wileńskiej z 15 II 1963 // VAKA. 67 Tajna notatka J. Rugienisa z 5 VIII 1963 // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 66. L. 67. Litewski pełnomocnik Rady ds. Kultów Religijnych J. Rugienis zaznaczył, że z 35 kaplic zostało 6, które znajdowały się przy zewnętrznej ścianie kościoła. Jedna (stacja XXXII) znajdowała się w samym kościele, w postaci kapliczek były cztery stacje (XXIX, XXX, XXXIV, XXXV), a dwie (XXXI i XXXIII) wmurowane w boczne zewnętrzne ściany kościoła [przypis autora A. Z.]. 68 Protokół o likwidacji Drogi Krzyżowej w Kalwarii Wileńskiej z dnia 13 XII 1962 // VAKA. 69 Tajna notatka J. Rugienisa z 21 VI 1963 // LCVA. F. R-181. Ap. 3. B. 66. L. 129. Według J. Rugienisa, wydarzenie to nie wywołało niezadowolenia ze strony ludności wierzącej. Ibid. 70 Ibid. 71 Sprawozdanie za 1963 // Ibid. B. 29. L. 38. 72 Sprawozdanie za rok 1964 // Ibid. B. 67. L. 27. 73 Wywiady przeprowadzone w 2008 r. do pracy magisterskiej: Zajankovska A. Kalwaria Wileńska