Karol Pachnik Tymczasowe aresztowanie na poczet grzywny Glosa do postanowienia składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego 1 z dnia 20 września 2007 r. (I KZP 28/07) 2 Zaliczenie, według reguł wynikających z art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k., okresu aresztowania na poczet kar orzeczonych wobec skazanego w tej samej lub w innej sprawie wyklucza późniejsze skuteczne wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie i zadośćuczynienie na podstawie przepisów rozdziału 58 Kodeksu postępowania karnego, za ten sam okres, jak również wcześniejsze uzyskanie odszkodowania i zadośćuczynienia w tym trybie wyklucza zaliczenie tego okresu tymczasowego aresztowania na poczet tych kar. Komentowanym orzeczeniem Sąd Najwyższy rozstrzygał wątpliwości składu zwykłego Sądu Najwyższego Izby Karnej wyrażone w pytaniu prawnym: Czy w wypadku zaliczenia na podstawie art. 417 k.p.k. i zgodnie z regułami określonymi w art. 63 k.k. na poczet orzeczonej kary grzywny okresu tymczasowego aresztowania odbytego w innej sprawie, roszczenie o zasądzenie odszkodowania i zadośćuczynienie za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie uznać należy za zrekompensowane czy też, uwzględniając przepisy art. 553 k.p.k. (a contrario) oraz zasady orzekania odszkodowania w wysokości odzwierciedlającej zarówno realnie poniesioną stratę i utraconą korzyść, jak i zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 552 1 i 4 k.p.k., a także art. 417 1 2 k.c.), roszczenie takie przysługuje w zakresie, w którym wysokość kwoty należnego odszkodowania i zadośćuczynienia przewyższałaby kwotę orzeczonej kary grzywny? Stan faktyczny Adam W. wystąpił z wnioskiem o odszkodowanie i zadośćuczynienie w łącznej wysokości 650 000 zł za niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie w okresie od 20 września
1994 r. do 11 stycznia 1995 r. Sąd Okręgowy, rozpoznający sprawę w pierwszej instancji, oddalił powództwo, argumentując, że wprawdzie tymczasowe aresztowanie wnioskodawcy było niewątpliwie niesłuszne w rozumieniu art. 552 4 k.p.k., ale wobec zaliczenia całego okresu tego tymczasowego aresztowania na poczet kary grzywny orzeczonej wyrokiem Sądu Rejonowego z 16 czerwca 2005 r., w sprawie II K 114/2005, w której postępowanie toczyło się równolegle spowodowana nim szkoda i krzywda zostały pokrzywdzonemu w pełni zrekompensowane. Powód złożył apelację, a wyrokiem z 5 października 2006 r., wydanym w sprawie II AKa 68/06, Sąd Apelacyjny w Rzeszowie zaskarżony wyrok utrzymał w mocy. W wyniku kasacji sprawa trafiła pod rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego, który przedstawił pytanie prawne powiększonemu składowi. Komentarz Sąd Najwyższy odmówił podjęcia uchwały. Przedmiotem glosy nie jest samo rozstrzygnięcie o odmowie podjęcia uchwały. W tym aspekcie można podzielić pogląd Sądu Najwyższego o braku przesłanek formalnych do zajęcia stanowiska. Jednak jest to nie tyle wypadkowa jednolitego rozumienia w ujęciu jurydycznym poruszanej pytaniem prawnym problematyki, co błędna konstrukcja uzasadnienia pytania prawnego, a przynajmniej konstrukcja odmienna od oczekiwań ujawnionych w uzasadnieniu postanowienia. Sąd Najwyższy w składzie zwykłym nie wykazał należycie zdaniem powiększonego składu Sądu Najwyższego że zachodziły warunki do przekazania sprawy powiększonemu składowi Sądu Najwyższego, stąd ów skład odmówił odpowiedzi na pytanie prawne. Jednocześnie jednak Sąd zawarł w uzasadnieniu postanowienia swoje stanowisko odnośnie do pytania prawnego. Właśnie ta teza, a nie rozstrzygnięcie sądu, jest przedmiotem niniejszego komentarza. Przed przystąpieniem do szczegółowych rozważań warto zwrócić uwagę na skład sędziowski wydający orzeczenie. Zauważalnym problemem było umieszczenie w składzie sędziego delegowanego z Wojskowego Sądu Okręgowego. Trzeba mieć na uwadze, że omawiane postanowienie zapadło jeszcze przed uchwałą pełnego składu Sądu Najwyższego, dopuszczającą delegowanie sędziów w imieniu Ministra Sprawiedliwości tak przez sekretarza, jak i podsekretarza stanu 3. Doniosłość prawną w owym czasie miał wyrok Sądu Najwyższego sprzeciwiający się takiej praktyce 4, choć trzeba przyznać, że wyko-nywanie uprawnień do delegowania -sędziów z upoważnienia Ministra Sprawiedliwości, a nie przez ministra osobiście, zdarzało się często. W odniesieniu do sędziów sądów wojskowych robił to także Dyrektor Departamentu Kadr i Szkolnictwa Wojskowego Ministerstwa Obrony Narodowej 5. Przechodząc do głównego nurtu rozważań, trzeba stwierdzić, że Sąd Najwyższy dokonał swoistej interpretacji prawa, zacierając pojęcie odpowiedzialności odszkodowawczej i kreując odpowiedzialność zawartą w Kodeksie postępowania karnego, jako tryb zupełnie autonomiczny 6, czerpiący jedynie z podobieństw do prawa cywilnego w zakresie nieuregulowanym 7. Jedynym uzasadnieniem takiego poglądu jest, jak się wydaje, występowanie w Kodeksie postępowania
karnego instytucji zaliczenia na poczet orzeczonej kary okresu rzeczywistego pozbawienia wolności z art. 63 k.k. i art. 417 k.p.k. 8. Analizując zachodzącą zdaniem Sądu Najwyższego konsumpcję roszczenia odszkodowawczego, zauważyć trzeba, że dotychczas w przypadku skazania za przestępstwa: spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przeciwko bezpieczeństwu w komunikacji, przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi gospodarczemu lub przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową sąd, na wniosek uprawnionego podmiotu, musiał orzec obowiązek naprawienia szkody. Oznaczało to co było zgodne ze stanowiskiem judykatury że sąd nie mógł odmówić ustalenia w orzeczeniu obowiązku naprawienia szkody, jeżeli złożono wniosek, istniały podstawy do skazania, a szkoda została określona i udowodniona 9. Nie miało tu znaczenia, czy pokrzywdzony dochodził (również skutecznie) środków odszkodowawczych na drodze postępowania cywilnego. Nawet wypłacenie przez ubezpieczyciela odszkodowania za szkody spowodowane ruchem pojazdów mechanicznych nie wyłączało orzeczenia o środkach karnych 10. Skoro więc uprzednie orzeczenie w przedmiocie odszkodowania nie wyłączało możliwości orzeczenia środków karnych, a pod pewnymi warunkami nakazywało takie zachowanie, wydaje się, że również pierwotne orzeczenie o środkach karnych nie powinno wyłączać dochodzenia roszczenia na drodze cywilnej 11. W kontekście omawianego orzeczenia uwidacznia się sprzeczność w rozumowaniu Sądu, który w sytuacji odwrotnej niż w stanie faktycznym omawianej tu sprawy wskazuje na konieczność wydawania orzeczeń o określonej treści (orzeczenie środka karnego), akcentując obowiązek orzeczenia środka karnego pomimo wyczerpania roszczenia na gruncie prawa cywilnego. Ze stanowiskiem zaprezentowanym w glosowanym orzeczeniu nie można się zgodzić. Sąd, co jest niedopuszczalne 12, dąży do wypełniania roli prawodawcy. Stosuje przy tym wykładnię systemową i odwołuje się do przyjętej praktyki 13 stosowania prawa. Norma prawna wynikająca z art. 552 k.p.k. jest jasna i nie wymaga zabiegów interpretacyjnych. Co więcej, w jej treści nie ma miejsca na wyjątki. Możliwe jest natomiast uznanie, że ustawodawca wprowadził bonifikatę dla osób niesłusznie pozbawionych wolności w postaci treści art. 417 k.p.k. Takiej interpretacji nie sprzeciwia się wykładnia logiczno-językowa. Nie ma ponadto podstawy prawnej pozwalającej na nakładanie na siebie zakresów norm prawnych, jak uczynił to Sąd w tezie glosowanego orzeczenia. Rozstrzygnięcie jedynie w oparciu o argument słuszności (a zatem pogląd na rozumienie kwestii prawnych) i w odniesieniu do innych orzeczeń Sądu Najwyższego, które nie są źródłami prawa 14, nie może zostać uznane za zadowalające. Co więcej, nie można zapominać o treści art. 77 Konstytucji RP. Realizacja gwarancji wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy
publicznej powinna zapewniać istnienie odnoszącego się co najmniej do gwarantowanego minimum zespołu norm prawnych regulujących daną materię. Zapisanie określonych gwarancji w Konstytucji RP ma też to znaczenie, że w przypadku zaniechania legislacyjnego ustawodawcy możliwe jest dochodzenie roszczenia w oparciu o zasadę bezpośredniego stosowania przepisów Ustawy Zasadniczej zgodnie z artykułem 8 ust. 2 Konstytucji RP. W przypadku braku regulacji ustalających wzajemny stosunek różnych przepisów można by zatem dokonać swoistej subsumcji 15, jednak celem jej powinno być wypełnienie gwarancji konstytucyjnych, co z pewnością nie miało miejsca w omawianym postanowieniu. Jako błędne w rozumowaniu Sądu można określić przyjęcie, że między obowiązkiem z art. 63 k.k. i 417 k.p.k. oraz art. 552 1 i 4 k.p.k., w aspekcie sposobu rekompensowania szkód i krzywd wynikłych z niesłusznego tymczasowego aresztowania, zachodzi logiczny związek zwany alternatywą rozłączną. Dokonana tu wykładnia systemowa nie znajduje bowiem poparcia w wykładni językowej. Co istotne, samo zadośćuczynienie, wobec niewspółmierności szkody niemajątkowej, ma zrównoważyć negatywne przeżycia pokrzywdzonego. Takie stwierdzenie determinuje obowiązek ustalenia zakresu tych negatywnych przeżyć oraz formy zadośćuczynienia i jego wyso-kości 16. Konsumpcja zadośćuczynienia powinna być rozpatrywana w odrębności od konsumpcji odszkodowania, przysługują one obok siebie, co wyraźnie wynika z treści art. 552 k.p.k. Na koniec zauważyć trzeba, że racjonalizowanie prawa nie jest rolą sądów. Sądy powinny stosować prawo w jego treści nadanej przez organy władzy ustawodawczej, co wynika z podziału kompetencji w systemie trójpodziału władzy. Próba tworzenia norm prawnych w oparciu o praktykę stosowania prawa powinna się spotkać z krytyką. PRZYPISY 1 2 3 4 5 W składzie: Przewodniczący: Prezes SN Lech Paprzycki; Sędziowie: SN Małgorzata Gierszon, SN Wiesław Kozielewicz, SN Rafał Malarski, SN Roman Sądej, SN Andrzej Siuchniński (sprawozdawca), WSO del. do SN Tomasz Artymiuk. OSNKW 2007, nr 10, poz. 70, LexPolonica nr 1589178. Uchwała pełnego składu Sądu Najwyższego z 14 listopada 2007 r., BSA I-4110-5/2007, Biuletyn Sądu Najwyższego 2007, nr 11, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2008, nr 2 poz. 33, OSNC 2008, nr 4, poz. 42, OSNKW 2007, nr 12, poz. 85, OSNKW 2008, nr 3 poz. 23. Uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z 17 lipca 2007 r., III CZP 81/07, Biuletyn Sądu Najwyższego 2007, nr 7, OSNC 2007, nr 10, poz. 154. Praktyka ta została uznana: za zgodną z prawem w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego uchwała składu siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego Izba Karna z 27 stycznia 2009 r., I KZP 23/08, Biuletyn Prawa Karnego 2009, nr 1, OSNKW 2009, nr 2, poz. 11, OSNKW 2009, nr 3, poz. 19; za niezgodną w określonych okolicznościach postanowienie Sądu Najwyższego Izba Karna z 27 stycznia 2009 r., I KZP 24/08, OSNKW 2009, nr 2, poz. 12, s. 2; za niezgodną, ale niemającą wpływu na trwałość orzeczenia uchwała
6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Sądu Najwyższego Izba Karna z 28 października 2009 r., I KZP 19/09, OSNKW 2009, nr 11, poz. 92, s. 16; i za niezgodną z prawem w świetle wielu orzeczeń Izby Wojskowej Sądu Najwyższego: wyrok Sądu Najwyższego Izba Wojskowa z 15 lutego 2008 r., WA 3/08, Biuletyn Prawa Karnego 2008, nr 4; postanowienie Sądu Najwyższego Izba Wojskowa z 29 listopada 2007 r., WZ 41/07, Biuletyn Prawa Karnego 2008, nr 2, wyrok Sądu Najwyższego Izba Wojskowa z 12 grudnia 2007 r., WA 36/07, LexPolonica nr 2155998. Z uzasadnienia postanowienia: Uzasadniony jest zatem pogląd, że ustawodawca, w przepisach prawa karnego (art. 417 k.p.k. i art. 63 k.k.), stworzył swoistą instytucję rekompensaty szkody na skutek «niewątpliwie niesłusznego tymczasowego aresztowania», stanowiącą rodzaj restytucji, której zastosowanie wyklucza późniejsze wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie za okres rzeczywistego pozbawienia wolności, który został zaliczony na poczet kary. Pojęcie odpowiedzialności odszkodowawczej bogato omawia M. Kaliński, w: System Prawa Prywatnego, t. 6, Prawo zobowiązań część ogólna, red. A. Olejniczak, Warszawa 2009, s. 13 16. Z uzasadnienia postanowienia: «zaliczenie», jako forma rekompensaty szkody, odrębna w porównaniu z innymi gałęziami prawa i nieznana prawu cywilnemu, z uwagi na inny charakter stosunków, które ta gałąź prawa reguluje, wyklucza skuteczne skorzystanie z materialnej formy naprawienia szkody przewidzianej w rozdziale 58 k.p.k.. Wyrok Sądu Najwyższego z 21 listopada 2002 r., III KKN 269/00, Krakowskie Zeszyty Sądowe 2003, nr 7 8, poz. 13; Prokuratura i Prawo 2003, nr 7 8, poz. 4 dodatek. Uchwała Sądu Najwyższego Izba Karna z 20 czerwca 2000 r., I KZP 5/00, Biuletyn Sądu Najwyższego 2000, nr 6, s. 16. Tak też Z. Sienkiewicz, M. Bojarski, M. Filar, W. Filipkowski, O. Górniok, P. Hofmański, M. Kalitowski, A. Kamieński., E. Pływaczewski, W. Radecki, Z. Sienkiewicz, Z. Siwik, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, L. Wilk, L.K. Paprzycki., R.A. Stefański, Kodeks karny. Komentarz, red. O. Górniok, Warszawa 2006. Zob. art. 10 Konstytucji RP. Zmiana w art. 417 k.p.k. stanowi tylko o jego dostosowaniu do wypracowanej już od dawna w orzecznictwie praktyki. Por. art. 87 Konstytucji RP. Zob. P. Dzienis, Odpowiedzialność cywilna władzy publicznej, Warszawa 2006, s. 139. P. Cioch, Odpowiedzialność Skarbu Państwa z tytułu niesłusznego skazania, Warszawa 2007, s. 111.