Bierność jest w psychologii najczęściej traktowana jako stan niepożądany

Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia Anonimowych Alkoholików Marcin Wnuk Wprowadzenie Bierność jest w psychologii najczęściej traktowana jako stan niepożądany oraz dezadaptacyjny, natomiast aktywność w celu wprowadzenia zmian i poprawy jakości życia jest postrzegana jako zjawisko pozytywne. Bierność i aktywność odgrywają kluczową rolę w radzeniu sobie z sytuacjami stresowymi. Religijne formy radzenia sobie ze stresem są specyficznymi sposobami konfrontowania się z sytuacjami trudnymi poprzez odniesienia do Boga oraz wiary, nie tylko w kontekście religijnym, ale również w perspektywie aktywności sfery duchowej jednostek (Manning-Walsh, 2005; Roesch, Ano, 2003). W literaturze przedmiotu istnieje podział na pozytywne i negatywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem (Pargament, Koenig, Perez, 2000). Na pozytywne religijne formy radzenia sobie ze stresem składa się poszukiwanie więzi z Bogiem, zabieganie o jego miłość i opiekę, układanie planów w łączności z Bogiem, itp. Wśród negatywnych sposobów radzenia sobie ze stresem można wymienić między innymi kwestionowanie Bożej mocy oraz Bożej miłości, poczucie bycia karanym za brak pobożności, poczucie opuszczenia przez Boga (Pargament, Koenig, Perez, 2000). Obie te formy konfrontowania się z sytuacjami stresowymi mają raczej charakter uniwersalny. Są one stosowane niezależnie od kręgu kulturowego, wyznania (Ai i in., 2005; Tarakeshwar, Pargament, Mahoney, 2003; Khan, Watson, 2006) oraz wieku badanych (Schanowitz, Nicassio, 2006; Pargament, i in., 1998). 199

200 Bierność społeczna Na podstawie rezultatów przeprowadzonych dotychczas badań można stwierdzić, iż religijne sposoby radzenia sobie odgrywają istotną rolę wśród populacji szczególnie narażonych na działanie czynników stresogennych, tak jak ma to miejsce w przypadku zgwałconych kobiet (Frazier i in., 2004), uchodźców wojennych (Ai i in., 2005), rodziców dzieci ze zdiagnozowanym nowotworem (Goldbeck, 2001), autyzmem (Tarakeshwar, Pargament, 2001), schizofrenią (Rammohan, Rao, Subbakrishna, 2002), weteranów wojennych (Witvliet i in., 2004), członków rodzin, w których miało miejsce zabójstwo (Thompson, Vardman, 1997) i innych. Szczególnego znaczenia nabierają one w zmaganiach z chorobami, zarówno o charakterze psychicznym (Pieper, 2004; Yangarber-Hicks, 2004; Rogers i in., 2002; Bosworth i in., 2003; Taylor, 2001), jak i somatycznym (Sherman i in., 2005; Tarakeshwar i in., 2006; Morgan, Gaston-Johansson, Mock, 2006; Fitchett i in., 1999; Gall, 2000; Nairn, Merluzzi, 2003). Motywem do zastosowania religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem może być trudna sytuacja, która wymusza u jednostki podjęcie działań celem zaadaptowania się do zaistniałych warunków (Pargament i in., 1994). Taką trudną sytuacją jest doświadczenie choroby, która zagraża nie tylko wartościom jednostki, ale często również jej dalszej egzystencji. Zaburzenia fizyczne i psychiczne zwiększają zaangażowanie w religijne sposoby radzenia sobie ze stresem, niezależnie od wcześniejszego zaangażowania religijnego tych osób (Ferraro, Kelley-Moore, 2001), czemu może towarzyszyć wyższy poziom jakości ich życia. Wyniki przeprowadzonych badań dotyczących związków religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem z jakością życia dają niejednoznaczne rezultaty. W badaniach pacjentów onkologicznych poddanych terapii skoncentrowanej na sferze duchowej okazało się, że korzystaniu z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem towarzyszy dobrostan fizyczny, mniejsze nasilenie objawów depresyjnych oraz lęku, podczas gdy częstsze stosowanie negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem jest związane z deficytem dobrostanu psychicznego, większym nasileniem depresji oraz lęku (Cole, 2005). W innych badaniach, przeprowadzonych wśród pacjentów doświadczających przewlekłego bólu, korzystanie z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem było korzystnie związane z wyższym poziomem afektu pozytywnego, podczas gdy pomiędzy negatywnymi religijnymi formami radzenia sobie ze stresem a afektem pozytywnym zależności nie zanotowano (Bush i in., 1999).

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... W jeszcze innym projekcie badawczym nie stwierdzono istnienia związków pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a depresją i satysfakcją z życia, podobnie jak negatywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie i satysfakcją z życia. Uzyskana pozytywna zależność pomiędzy negatywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a depresją była słaba (Fitchett i in., 1999). Alkoholizm jest postrzegany jako choroba chroniczna, postępująca i śmiertelna (Johnson, 1992; Woronowicz, 1998; Kinney, Leaton, 1996; Vaillant, Hiller-Strurmhöfel, 2000), mająca wielowymiarowy charakter (Wallace, 1989). Większość badań przeprowadzonych na populacji uzależnionych od alkoholu dowodzi, iż poziom jakości ich życia, szczególnie w sferze psychologicznej, fizycznej oraz społecznej jest znacząco obniżony, nie tylko w stosunku do jednostek niemających problemu z alkoholem, ale również w odniesieniu do populacji pacjentów przewlekle chorych (Miller, Russo,1997; Meyer i in., 2004; Foster i in., 1999; Foster, Marshall, Peters, 1997; DeHaes, van Knnipenburg, Neijt, 1990; Smith, Larson, 2004). Prawdopodobnie również w sferze duchowej można mówić o braku dobrostanu osób uzależnionych od alkoholu. Dokonuje się u nich stopniowa absolutyzacja wartości alkoholu, która determinuje ich świat wartości oraz sprawia, iż ich aktywność duchowo-religijna w procesie rozwoju choroby ubożeje, aż to stanu kompletnego zaniku. Na funkcjonowaniu oraz rozwoju sfery duchowej są skoncentrowane osoby uzależnione od alkoholu, które uczęszczają na spotkania grup samopomocy (Anonimowi Alkoholicy AA). Zgodnie z filozofią tego ruchu uczestniczenie w spotkaniach grup samopomocy oraz realizacja Programu 12 Kroków (Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji, 1986) daje możliwość uzyskania abstynencji, a także doświadczenia transformacji psychologiczno-duchowej (Brown, 1990; Zaworska-Nikoniuk, 2001), której efektem może być powrót do zdrowia oraz poprawa jakości życia (Anonimowi Alkoholicy, 2001). Weryfikacja empiryczna tego założenia wydaje się szczególnie trudna ze względu na to, iż wspólnota AA nie prowadzi żadnych statystyk powrotu do zdrowia oraz odnosi się sceptycznie do badań naukowych. O skuteczności AA może świadczyć fakt, iż w oparciu o stworzony przez nich Program 12 Kroków funkcjonują do dziś grupy samopomocy na całym świecie, wspierając swoich członków w radzeniu sobie z różnymi słabościami i ułomnościami (Scheridan, Radamacher, 1998; Woronowicz, 2001; Bernard, McKenzie, 2000). Również wyniki badań porównawczych potwierdzają, iż jakość 201

202 Bierność społeczna życia Anonimowych Alkoholików jest podobna do jakości życia osób przeciętnych, niemających problemu z alkoholem (Kairouz, Dube, 2000; Wnuk, 2006a), implikując tym samym obecność czynników odpowiedzialnych za prawdopodobną poprawę jakości ich życia w obszarze zaangażowania w tę formę pomocy. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami, zmiennymi związanymi pozytywnie z jakością życia Anonimowych Alkoholików są: abstynencja, długość pobytu w ruchu samopomocy oraz zaangażowanie w ruch samopomocy (Kairouz, Dube, 2000; Wnuk, 2006a; De Soto, O Donnell, De Soto, 1989; Kraemer i in., 2002; Moos i in., 2001; Cohn, Foster, Peters, 2003). Wśród elementów zaangażowania we wspólnotę Anonimowych Alkoholików kluczową rolę wydaje się odgrywać realizacja Programu 12 Kroków (Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji, 1986). Zaangażowanie w realizację tego programu jest związane z większą satysfakcją z życia oraz niższym poziomem negatywnego afektu osób uzależnionych od alkoholu (Wnuk, 2007a). Mimo iż w programie znajdują się odniesienia do Boga, jego charakter jest duchowy, a nie religijny. Właśnie dzięki swej duchowej, a nie religijnej istocie, która wyraża się w otwartości wobec postrzegania i rozumienia Boga jako siły wyższej, wspólnota Anonimowych Alkoholików sprawia, że funkcjonują w niej z powodzeniem ludzie różnych wyznań i nie dochodzi pomiędzy nimi do konfliktów natury religijnej. Ze względu na to, iż w Programie 12 Kroków znajdują się odniesienia do Boga, takie jak zwróciliśmy się do niego w pokorze, siła większa od nas samym, dążyliśmy do coraz doskonalszej więzi z Bogiem (Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji, 1986), można przypuszczać, że zaangażowaniu w jego realizację będzie towarzyszyło częste korzystanie z pozytywnych religijnych form radzenia sobie ze stresem. Dodatkowym argumentem na rzecz postawionej tezy jest fakt, iż osoby uzależnione, które podczas czynnego picia rozwinęły w sobie mechanizm nałogowej regulacji uczuć, mają problemy z korzystaniem z alternatywnych form radzenia sobie ze stresem (Mellibruda, 1998). Dzięki temu poprzez udział w spotkaniach wspólnoty AA uczą się spostrzegać otaczającą rzeczywistość oraz radzić sobie z nią przez pryzmat tworzącej się więzi z innymi ludźmi jako siłą większą od nich samych oraz Bogiem jako siłą wyższą od nich samych (Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji, 1986), co może powodować, iż religijne sposoby radzenia sobie ze stresem stają się dla nich jedną z bardziej znaczących form zmagania się z sytuacjami trudnymi.

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... Badania Analizując rezultaty badań wśród Anonimowych Alkoholików, można zauważyć obecność zmiennych pośredniczących o charakterze psychologicznym pomiędzy abstynencją oraz zaangażowaniem w ruch samopomocy a jakością życia. Zaangażowanie i pobyt w ruchu samopomocy sprzyja prawdopodobnie wzmocnieniu poczucia sensu życia, co przypuszczalnie jest przyczyną redukcji poczucia beznadziejności oraz sprzyja odczuwaniu szczęścia (Wnuk, 2006b). Również wyższy poziom nadziei spowodowany jak się sądzi dłuższym pobytem w ruchu samopomocy oraz dłuższą abstynencją wpływa prawdopodobnie na spadek poziomu negatywnego afektu wśród Anonimowych Alkoholików (Wnuk, 2007b). Hipotezy badawcze Realizacja Programu Dwunastu Kroków, długość pobytu w ruchu samopomocy oraz długość abstynencji są pozytywnie związane z korzystaniem z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, natomiast zależność pomiędzy tą grupą zmiennych a korzystaniem z negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem ma negatywny charakter. Korzystanie z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem jest pozytywnie związane z poczuciem jakości życia Anonimowych Alkoholików, podczas gdy stosowanie negatywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem jest negatywnie związane z ich poczuciem jakości życia. Metoda i osoby badane W badaniach wzięło udział siedemdziesięciu Anonimowych Alkoholików uczęszczających na spotkania kilku grup samopomocy w Poznaniu. Badani zostali dobrani w sposób losowy. Wszystkie osoby wyraziły zgodę na uczestnictwo w projekcie badawczym. Kwestionariusze były rozdawane przez psychologa przed mityngami grup, z których rekrutowane były osoby badane. Były one wypełniane przez respondentów indywidualnie w domu i zwracane psychologowi przed rozpoczęciem mityngu w kolejnym tygodniu. Spośród osób, które brały udział w badaniu, 73,9% stanowili mężczyźni, kobiet było 26,1%. 5,8% uczestników projektu miało wykształcenie podstawowe, 29% wykształcenie zawodowe, 46,4% wykształcenie średnie, 18,8% wykształcenie wyższe. Średnia wieku badanych wynosiła 46,1 lat (SD = 11,57). Średnia długość abstynencji 76 miesięcy (SD = 63,42), a średnia pobytu w ruchu samopomocy 203

204 Bierność społeczna 102 miesiące (SD = 71,38). 62,9% badanych korzysta z porad psychologa, natomiast 37,1% nie korzysta. Użyto następujących narzędzi badawczych: Drabinka Cantrila, Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu (PANAS), Skala do mierzenia religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem (RCOPE), jednopytaniowa skala dotycząca liczby zrealizowanych kroków, długości abstynencji i długości pobytu w ruchu samopomocy. Poczucie jakości życia było operacjonalizowane jako globalna ocena swojego życia i satysfakcji z niego płynącej oraz ilość pozytywnych i negatywnych stanów emocjonalnych doświadczanych przez respondentów w ciągu weekendu poprzedzającego badanie. Kognitywnym wskaźnikiem poczucia jakości życia była Drabinka Cantrilla, natomiast jego emocjonalny aspekt mierzyła Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu. Drabinka Cantrila jest powszechnie stosowana do pomiaru jakości życia. Składa się z jednego pytania. Respondent ocenia swoje ogólne zadowolenie z życia. W programie Cebula, prowadzonym przez Janusza Czapińskiego, po dwumiesięcznym odroczeniu uzyskano rzetelność 0,76 (Czapiński, 1992). W innym projekcie współczynnik rzetelności po przeprowadzeniu ponownego badania po dwóch latach wyniósł 0,65 (Kivett, Palmore, 1977). Skala Pozytywnego i Negatywnego Afektu składa się z 10 stwierdzeń, które odnoszą się do pozytywnych stanów emocjonalnych oraz 10, które dotyczą negatywnego afektu. Odpowiedzi udzielane są na pięciostopniowej skali od 1 odrobinę lub wcale, do bardzo często 5. W przytaczanym projekcie respondenci oceniali częstotliwość swoich stanów emocjonalnych w odniesieniu do ostatniego weekendu przed badaniem. Rzetelność skali waha się w zależności od danego projektu badawczego od α = 0,86 do α = 0,89 dla jej części odnoszącej się do pozytywnych stanów emocjonalnych, oraz od α = 0,84 do α = 0,85 w stosunku do jej części dotyczącej negatywnego afektu (Trawka, Derbis, 2006; Crawford, Henry, 2004). Rzetelność tego narzędzia badana metodą test-retest wśród studentów wyniosła 0,39 0,71 (Trawka, Derbis, 2006). W przytaczanym projekcie badawczym jej rzetelność wyniosła odpowiednio α = 0,90 dla pozytywnego afektu oraz α = 0,78 dla negatywnego afektu. Skala religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem składa się z 14 pytań. Połowa z nich odnosi się do korzystania z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, podczas gdy druga połowa pytań dotyczy negatywnych religijnych form zmagania się z sytuacjami stresowymi. Na każde z nich osoba badana odpowiada na 4 stopniowej skali w zależności od tego, na ile zgadza się lub

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... nie z danym stwierdzeniem. Rzetelność skali w zależności od badanej populacji wynosi α = 0,78 0,94 (Pargament, Koenig, Perez, 2000)). W realizowanym projekcie badawczym rzetelność wyniosła α = 0,83. Zaangażowanie w realizację Programu 12 Kroków mierzono za pomocą pytania dotyczącego subiektywnej oceny odnoszącej się do liczby zrealizowanych kroków spośród 12, z których składa się program. Wskaźnikiem długości abstynencji oraz długości pobytu w ruchu Anonimowych Alkoholików była odpowiednia liczba miesięcy. Wyniki Wartości współczynników korelacji pomiędzy zastosowanymi zmiennymi zostały umieszczone w Tabeli 1. Zanotowano istnienie słabego negatywnego związku pomiędzy negatywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a satysfakcją z życia oraz dodatniej zależności pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i satysfakcją z życia. Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem nie były związane ani z pozytywnym, ani negatywnym bilansem emocjonalnym. Okazało się również, iż długość abstynencji nie jest skorelowana z religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem, natomiast pomiędzy długością pobytu w ruchu samopomocy oraz zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków a pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem istnieje pozytywny związek o umiarkowanej sile. Tabela 1. Wartości współczynników korelacji (n = 70) 1. Satysfakcja z życia 2. Afekt pozytywny 0,15 3. Afekt negatywny 0,32** -0,25* 1 2 3 4 5 6 7 4. Negatywne, religijne -0,27* 0,04 0,11 sposoby radzenia sobie 5. Pozytywne, religijne 0,28* 0,22-0,19 0,01 sposoby radzenia sobie 6. Program 12 Kroków 0,53** 0,25 0,46** -0,01 0,41** 7. Długość pobytu 0,39** 0,09-0,29* -0,11 0,33** 0,48** w ruchu samopomocy 8. Długość abstynencji 0,50** 0,10-0,26* -0,11 0,23 0,54** 0,74** * p 0,05 ** p 0,01 205

206 Bierność społeczna Spośród trzech zastosowanych wskaźników jakości życia tylko pozytywny afekt nie był w sposób istotny statystycznie skorelowany z długością abstynencji, zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków oraz długością pobytu w ruchu samopomocy. Zanotowano istnienie słabych negatywnych związków pomiędzy długością abstynencji i długością pobytu w ruchu samopomocy a nasileniem afektu negatywnego, oraz ujemną umiarkowaną zależność pomiędzy zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków a afektem negatywnym. Pozytywne związki pomiędzy długością abstynencji, zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków i długością pobytu w ruchu samopomocy a poziomem satysfakcji z życia miały umiarkowaną siłę. Na bazie uzyskanych wartości współczynników korelacji parami (patrz Tabela 1) ostatnim etapem analiz była weryfikacja założenia, że korzystanie z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem pośredniczy pomiędzy długością pobytu w ruchu samopomocy oraz zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków a satysfakcją z życia. Do równania regresji wprowadzano równocześnie po 3 zmienne (zmienna niezależna, potencjalna zmienna pośrednicząca oraz zmienna zależna), których wzajemne związki zweryfikowano na wcześniejszym etapie analizy (patrz Tabela 1). Przeprowadzono 2 analizy regresji wielokrotnej. Dana zmienna występuje w roli pośredniczącej wówczas, kiedy jest ona związana ze zmienną zależną oraz zmienną niezależną. Kolejnym warunkiem jest istnienie związku między zmienną zależną i zmienną niezależną. Po wprowadzeniu wszystkich trzech zmiennych do równania regresji zmienna będąca mediatorem powinna pozostać predyktorem zmiennej zależnej, podczas gdy uzyskana wcześniej istotna statystycznie zależność pomiędzy zmienną niezależną a zmienną zależną powinna zostać zredukowana do poziomu nieistotnego statystycznie (Chevalier, 1999). W pierwszym przypadku do równania regresji wprowadzono długość pobytu w ruchu samopomocy jako zmienną niezależną, satysfakcję z życia jako zmienną zależną oraz pozytywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem jako potencjalną zmienną pośredniczącą. Po wprowadzeniu wszystkich trzech zmiennych do równania regresji okazało się, iż długość pobytu w ruchu samopomocy pozostawała nadal predyktorem satysfakcji z życia (beta = 0,410; F = 12,33; p < 0,01), podczas gdy siła związku pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem i satysfakcją z życia (patrz Tabela 1) została zredukowana do poziomu nieistotnego statystycznie (beta = 0,167; p = 0,181). Był to dowód na to, iż długość

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... pobytu w ruchu samopomocy jest prawdopodobną zmienną pośredniczącą pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a satysfakcją z życia. W sytuacji, gdy jako zmienną niezależną w modelu wykorzystano zaangażowanie w realizację Programu 12 Kroków, okazało się, iż zmienna ta pełni prawdopodobnie rolę pośredniczącą pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a satysfakcją z życia. Po umieszczeniu wszystkich trzech elementów w równaniu regresji zaangażowanie w realizację Programu 12 Kroków pozostawało predyktorem satysfakcji z życia (beta = 0,523; F = 16,90; p < 0,01), podczas gdy siła związku pomiędzy pozytywnymi religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a satysfakcją z życia (patrz Tabela 1) została zredukowana do poziomu nieistotnego statystycznie (beta = 0,229; p = 0,098). Wnioski Hipoteza pierwsza zyskała na podstawie otrzymanych wyników częściowe potwierdzenie. Osoby uzależnione, których pobyt w ruchu samopomocy jest dłuższy, częściej korzystają z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, natomiast częstotliwość stosowania negatywnych religijnych form radzenia sobie ze stresem nie ma związku z długością pobytu we wspólnocie Anonimowych Alkoholików. Podobna prawidłowość została odkryta w odniesieniu do związków między religijnymi sposobami radzenia sobie ze stresem a zaangażowaniem w realizację Programu 12 Kroków. Większemu zaangażowaniu towarzyszy większa częstotliwość stosowania pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie z zaistniałymi sytuacjami życiowymi, podczas gdy realizacja Programu 12 Kroków jest niezależna od tego, jak często Anonimowi Alkoholicy korzystają z negatywnych religijnych form radzenia sobie ze stresem. Uzyskane wyniki potwierdzają, iż religijne sposoby radzenia sobie ze stresem nie są związane z długością abstynencji, co oznacza, iż członkowie grup samopomocy korzystają z podobną częstotliwością z tych sposobów radzenia sobie, niezależnie od czasu trwania abstynencji. Również hipoteza druga została tylko częściowo potwierdzona. Wyższemu poziomowi satysfakcji z życia Anonimowych Alkoholików towarzyszy częstsze korzystanie z pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem oraz rzadsze odwoływanie się do negatywnych religijnych form konfrontowania się z sytuacjami 207

208 Bierność społeczna trudnymi. W przypadku relacji pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem i satysfakcji z życia ma ona charakter pośredni, ponieważ istotną rolę pośredniczącą pełni w niej długość pobytu w ruchu samopomocy oraz zaangażowanie w realizację Programu 12 Kroków. W przeciwieństwie dla poznawczego wskaźnika poczucia jakości życia w postaci satysfakcji z życia nie zanotowano istnienia istotnych statystycznie związków pomiędzy afektywnymi wskaźnikami poczucia jakości życia a religijnymi sposobami radzenia sobie. Brak spójności może być spowodowany faktem, iż stosowane wskaźniki wywodzą się z dwóch historycznych podejść do problematyki szczęścia i dobrostanu (Czapiński, 2004; Ryan, Deci, 2001; Vittero, 2005). W nurcie hedonistycznym, w którym głównym wskaźnikiem szczęścia jest ilość emocji związanych z przyjemnością, częstym wskaźnikiem tej zmiennej jest ilość pozytywnych i negatywnych emocji. W paradygmacie eudajmonistycznym stosowane miary poczucia jakości życia mają częściej poznawczy charakter i są związane z oceną życia z punktu widzenia celów i wartości jednostki, która tylko w niewielkiej mierze wydaje się być zależna od bilansu emocjonalnego badanych. Słuszność przytoczonej konstatacji znajduje pewne potwierdzenie w otrzymanych wynikach. Nie zanotowano związku pomiędzy satysfakcją z życia a poziomem afektu pozytywnego, podczas gdy uzyskana ujemna zależność pomiędzy poziomem afektu negatywnego i satysfakcją z życia była słaba. Najistotniejszym osiągnięciem przeprowadzonego projektu badawczego jest odkrycie mechanizmu prowadzącego do większej satysfakcji z życia Anonimowych Alkoholików poprzez stosowanie pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem, w którym pośredniczącą rolę odgrywa zaangażowanie w realizację Programu 12 Kroków oraz długość pobytu w ruchu samopomocy. Badania te miały charakter poprzeczny, a zatem tylko z pewną dozą prawdopodobieństwa możemy wskazywać na kierunek relacji wyróżnionych zmiennych oraz wyjaśniać ich zależność w formie przyczynowo-skutkowej. Wydaje się, iż korzystanie z pozytywnych religijnych form radzenia sobie ze stresem wśród Anonimowych Alkoholików jest źródłem większego zaangażowania w realizację Programu 12 Kroków oraz dłuższego pobytu w ruchu samopomocy, co z kolei prawdopodobnie powoduje wyższy poziom ich satysfakcji z życia. Pozytywne religijne sposoby radzenia sobie ze stresem wydają się istotnym elementem przezwyciężania przez członków wspólnoty Anonimowych Alkoholików trudnych sytuacji, sprzyjając ich

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... zaangażowaniu w realizację Programu 12 Kroków oraz długości pobytu w ruchu samopomocy, co stwarza im możliwość poprawy własnej satysfakcji z życia. Oprócz wcześniej zidentyfikowanych mechanizmów poprawy poczucia jakości życia, w których oprócz abstynencji, pobytu w ruchu samopomocy oraz zaangażowania w realizację Programu 12 Kroków istotną rolę odgrywało poczucie sensu życia, nadziei oraz duchowość (Wnuk, 2006b; 2007a; 2007b), został dołączony kolejny element w postaci pozytywnych religijnych sposobów radzenia sobie ze stresem. Tego typu formy radzenia sobie ze stresem są związane z satysfakcją z życia wśród tej grupy badanych. Inną zmienną, która przypuszczalnie za pośrednictwem zaangażowania w realizację Programu 12 Kroków decyduje o niższym poziomie afektu negatywnego i wyższym poziomie satysfakcji z życia, jest duchowość (Wnuk, 2007a). Również nadzieja wydaje się wpływać pozytywnie na poziom zaangażowania w realizację Programu 12 Kroków, co z kolei sprzyja redukcji afektu negatywnego wśród osób uzależnionych od alkoholu, będących członkami ruchu samopomocy (Wnuk, 2007b). Dalsze badania w kierunku identyfikacji mechanizmów powrotu do zdrowia osób uzależnionych od alkoholu poprzez zaangażowanie w grupy samopomocy w sytuacji, kiedy coraz częstszym problemem stają się inne formy uzależnienia, takie jak erotomania, pracoholizm, hazard itd., mogłyby ułatwić projektowanie programów terapeutycznych adresowanych do tego typu populacji. Przeprowadzenie badań o charakterze podłużnym dałoby możliwość weryfikacji zasadności odkrytych mechanizmów oraz ich wartości eksplanacyjnej w odniesieniu do osób uzależnionych od alkoholu, będących członkami ruchu samopomocy. Wskazane jest stosowanie w nich różnorodnych wskaźników jakości życia, a w roli zmiennych osobowościowych testowanie coraz to nowych zmiennych. Bibliografia : Ai, A.L., Tice, T.N., Huang, B., Ishisaka, A. (2005). Wartime faith-based reactions among Kosovar and Bosnian refugees in the United States. Mental Health, Religion and Culture, 8(4), 292 308. Anonimowi Alkoholicy (2001). Warszawa: Fundacja Biura Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce. Bernard, H.S., McKenzie, K.R. (2000). Podstawy terapii grupowej. Gdańsk: GWP. Bosworth, H.B., Park, K.S., McQuoid, D.R., Halys, J.C., Steffens, D.C. (2003). The impact religious practice and religious coping on geriatric depression. International Journal of Geriatric Psychiatry, 18, 905 914. Brown, S. (1990). Leczenie alkoholików. Rozwojowy model powrotu do zdrowia. Warszawa: PZWL. 209

Bierność społeczna Bush, E.G., Rye, M.S., Brant, C.R., Emery, E., Pargament, K.I., Riessinger, C.A. (1999). Religious coping with chronic pain. Applied Psychophysiology and Bioffedback, 24 (4), 249 260. Chevalier, S.A. (1999). Illustrations of the basic concepts involved in testing for moderator/mediator variable effects. Paper presented at the annual meeting of the Southwest Educational Research Association: San Antonio, January 21 23. Cohn, T.J., Foster, J.H., Peters, T.J. (2003). Sequential studies of sleep disturbance and quality of life in abstaining alcoholics. Addiction Biology, 8, 455 462. Cole, B.S. (2005). Spiritually-focused psychotherapy for people diagnosed with cancer: A pilot outcome study. Mental Health, Religion and Culture, 8 (3), 217 226. Crawford, J.R., Henry, J.D. (2004). The Positive and Negative Affect Schedule (PA- NAS): Construct validity, measurement properties and normative data in a large non-clinical sample. British Journal of Clinical Psychology, 43, 245 265. Czapiński, J. (1992). Psychologia szczęścia: przegląd badań teorii cebulowej. Warszawa Poznań: Akademos. Czapiński, J. (2004). Psychologia pozytywna. Nauka o szczęściu, zdrowiu, sile i cnotach człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. De Soto, C.B., O Donnell, W.E., De Soto, J.L. (1989). Long-term recovery in alcoholics. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 13 (5), 693 697. DeHaes, J., van Knnipenburg, F., Neijt, J. (1990). Measuring psychological and physical distress in cancer patients: structure and applications of the Rotterdam Symptom Checklist. British Journal of Cancer, 62, 1034 1038. Dwanaście Kroków i Dwanaście Tradycji (1986). Warszawa: Fundacja Biura Służby Krajowej Anonimowych Alkoholików w Polsce. Ferraro, K.F., Kelley-Moore, J.A. (2001). Religious seeking among affiliates and non-affiliates: do mental and physical health problems spur religious coping? Review of Religious Coping, 42 (3), 229 251. Fitchett, G., Rybarczyk, B.D., DeMarco, G.A., Nicholas, J.J. (1999). The role of religion in medical rehabilitation outcomes: A longitudinal study. Rehabilitation Psychology, 44 (4), 333 353. Foster, J.H., Marshall, E.J., Peters, T.J. (1997). Comparison of the Quality of Life of cancer patients and alcohol dependents. Quality of Life Research, 6, 646 (published abstract). Foster, J.H., Powell, J.E., Marshall, E.J., Peters, T.J. (1999). Quality of life in alcohol-dependent subject - review. Quality of Life Research, 8, 255 261. Frazier, P., Tashiro, T., Berman, M., Steger, M., Long, J. (2004). Correlates of levels and patterns of positive life changes following sexual assault. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 72 (1), 19 30. Gall, T.L. (2000). Integrating religious resources within general model of stress and coping: long-term adjustment to cancer. Journal of Religion and Health, 39 (2), 167 182. Goldbeck, L. (2001). Parental coping with the diagnosis of childhood cancer: gender effects, dissimilarity within couplesand quality of life. Psycho-oncology, 10, 325 335. Johnson, E.V. (1992). Od jutra nie piję: praktyczne uwagi na temat leczenia uzależnień. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Polskie Towarzystwo Psychologiczne. Kairouz, S., Dube, L. (2000). Abstinence and well-being among members of Alcoholics Anonymous: Personal experience and social perceptions. Journal of Social Psychology, 140, 565 579. 210

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... Khan, Z.H., Watson, P.J. (2006). Construction of the Pakistiani Religious Coping Practises Scale: correlation with religious coping, religious orientation and reactions to stress among Muslim uniwersity students. The International Journal for the Psychology of Religion, 16 (2), 101 112. Kinney, J., Leaton, G. (1996). Zrozumieć alkohol. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Kivett, E., Palmore, E. (1977). Change in Life Satisfaction: A Longitudinal Study of Persons Aged 46-70. Journal of Gerontology, 32 (3), 311 316. Kraemer, K.L., Maisto, S.A., Conigliaro, J., McNeil, M., Gordon, A.J., Kellez, M.E. (2002). Decreased alcohol consumption in outpatient drinkers is associated with improved quality of life and fewer alcohol-related consequences. Journal of General Internal Medicine, 17, 382 386. Manning-Walsh, J. (2005). Effect on quality of life and life satisfaction in women with breast cancer. Journal of Holistic Nursing, 23 (2), 120 140. Mellibruda, J. (1998). Psychologiczne mechanizmy uzależnienia i koncepcje psychoterapii. Przegląd Psychologiczny, 41 (3/4), 13 59. Meyer, H., Rumpf, H.J., Hapke, U., John, U. (2004). Impact of psychiatrics disorder in the general population: satisfaction with life and the influence of comorbidity and disorder duration. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 39, 435 441. Miller, G.A., Russo, T.J. (1997) Alcoholism, spiritual wellbeing and need to transcendence. Social Psychology, 140 (5), 565 579. Moos, R., Schaefer, J., Andrassy, J., Moos, B. (2001). Outpatient mental health care, self-help groups, and patients one-year treatment outcomes. Journal of Clinical Psychology, 57 (3), 273 287. Morgan, P.D., Gaston-Johansson, F., Mock, V. (2006). Spiritual well-being, religious coping and quality of life of African American breast cancer treatment: A pilot study. The Association of Black Nursing Faculty Journal, 17 (2), 73 77. Nairn, R.C., Merluzzi, T. (2003). The role of religious coping in adjustment to cancer. Psycho-oncology, 12, 428 441. Pargament, K.I., Ishler, K., Dubow, E.F., Stanik, P., Rouiller, R., Crowe, P, Cullman, E.P, Albert, M., Royster, B.J. (1994). Methods of religious coping with the gulf war: cross-sectional and longitudinal analyses. Journal for the Scientific Study of Religion, 33 (4), 347 361. Pargament, K.I., Koenig, H.G., Perez, L.M. (2000). The many methods of religious coping: development and initial validation of RCOPE. Journal of Clinical Psychology, 56 (4), 519 543. Pargament, K.I., Zinnbauer, B.J., Scott, A.B., Butter, E.M., Zerowin, J., Stanik, P. (1998). Red flags and religious coping: identifying some religious warning signs among people in crisis. Journal of Clinical Psychology, 54 (1), 77 89. Pieper, Z.T. (2004). Religious coping in highly religious psychiatric inpatients. Mental Health, Religion and Culture, 7 (4), 349 363. Rammohan, A., Rao, K., Subbakrishna, D.K. (2002). Religious coping and psychological wellbeing in carers of relatives with schizophrenia. Acta Psychiatrica Scandinavica, 105, 352 363. Roesch, S.C., Ano, G. (2003). Testing an attribution and coping model of stress: religion as an orienting system. Journal of Psychology and Christianity, 22 (3), 197 209. Rogers, S.A., Poey, E.L., Reger, G.M., Tepper, L., Coleman, E.M. (2002). Religious coping among those with persistent mental illness. The International Journal for Psychology of Religion, 12 (3), 161 175. 211

Bierność społeczna Ryan, R.M., Deci, E.L. (2001). On happiness and human potentials: A review of research on hedonic and eudaimonic research. Annual Review of Psychology, 52, 141 166. Schanowitz, J.Y., Nicassio, P.M. (2006). Predictors of positive psychosocial functioning of older adults in residential care facilities. Journal of Bevavioral Medicine, 29 (2), 191 201. Scheridan, H.L., Radamacher, S.A. (1998). Psychologia zdrowia: wyzwanie dla biomedycznego modelu zdrowia. Warszawa: Instytut Psychologii Zdrowia. Sherman, A.C., Simonton, S., Latif, U., Spohn, R., Trico, G. (2005). Religious struggle and religious comfort in response to illness: health outcomes among stem cell transplant patients. Journal of Behavioral Medicine, 28 (4), 359 367. Smith, K.W., Larson, M.J. (2004). Quality of life assessment by adult substance abusers receiving publicly funded treatment in Massachusetts. The American Journal of Drug and Alcohol Abuse, 29 (2), 323 335. Tarakeshwar, N., Pargament, K.I. (2001). Religious coping in families of children with autism. Focus on Autism and Other Developmental Disabilities, 16 (4), 247 260. Tarakeshwar, N., Pargament, K.I., Mahoney, A. (2003). Initial development of a measure of religious coping among Hindus. Journal of Community Psychology, 31 (6), 607 628. Tarakeshwar, N., Vanderwerker, L.C., Paulk, E., Pearce, M.J., Kasl, S.V., Prigerson, H.G. (2006). Religious coping is associated with the quality of life of patients with advanced cancer. Journal of Palliative Medicine, 9 (3), 646 657. Taylor, N.M. (2001). Utilizing religious schemas to cope with mental illness. Journal of Religion and Health, 40 (3), 383 388. Thompson, M.P., Vardman, P.J. (1997). The role of religion in coping with the loss of a family member to homicide. Journal of Scientific Study of Religion, 36 (1), 44 51. Trawka, K., Derbis, R. (2006). Samoocena, afekt i nastrój jako wyznaczniki jakości życia. Psychologia Jakości Życia, 5 (1), 1 22. Vaillant, G.E., Hiller-Strurmhöfel, S. (2000). Picie alkoholu w różnych okresach życia. W: R. Durda (red.), Alkohol a zdrowie. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Vittero, J. (2005). Forgiveness and happiness. The differing contexts of forgiveness using the distinction between hedonic and eudaimonic happiness. Journal of Happiness Studies, 6, 1 13. Wallace, J. (1989). Alkoholizm. Nowe spojrzenie na chorobę. Warszawa: Polskie Towarzystwo Psychologiczne, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Studium Pomocy Psychologicznej. Witvliet, C.V.O., Phipps, K.A., Feldman, M.E., Beckham, J.C. (2004). Posttraumatic mental and physical health and religious coping in military veterans. Journal of Traumatic Stress, 17 (3), 269 273. Wnuk, M. (2006a). Poczucie jakości życia Anonimowych Alkoholików. Psychologia Jakości Życia, 5 (1), 49 62. Wnuk, M. (2006b). Zaangażowanie w ruch samopomocy a poczucie jakości życia osób uzależnionych od alkoholu. Mediacyjna rola poczucia sensu życia. Alkoholizm i Narkomania, 19 (4), 357 378. Wnuk, M. (2007a). Duchowy charakter Programu 12 Kroków a jakość życia Anonimowych Alkoholików. Alkoholizm i Narkomania, 20 (3), 289 301. Wnuk, M. (2007b). Nadzieja a poczucie jakości życia członków grup samopomocy. Doniesienie z badań. Odczyt na konferencji Jakość życia współczesnego 212

Marcin Wnuk Religijne sposoby radzenia sobie ze stresem a poczucie jakości życia... człowieka wartości cywilizacji zachodniej: możliwości rozwoju i ograniczenia. Opole 24 25 maj 2007. Woronowicz, B.T. (1998). Alkoholizm jest chorobą. Warszawa: Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Woronowicz, B.T. (2001). Bez tajemnic o uzależnieniach i ich leczeniu. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. Yangarber-Hicks, N. (2004). Religious coping styles and recovery from serious mental illnesses. Journal of Psychology and Theology, 32 (4), 305 317. Zaworska-Nikoniuk, D. (2001). Metody pomocy i samopomocy w uzależnieniach. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Akapit. 213