Identyfikacja charakteru krajobrazu jako nowa procedura wspomagająca proces planowania przestrzennego

Dworniczak Ł., 2012, Identyfikacja charakteru krajobrazu jako nowa procedura wspomagająca proces planowania przestrzennego, T.XXXII, 15-25 Identyfikacja charakteru krajobrazu jako nowa procedura wspomagająca proces planowania przestrzennego Identification of landscape character as a new procedure to assist the process of spatial planning Łukasz Dworniczak Wydział Architektury Politechnika Wrocławska Adres email: lukasz.dworniczak@gmail.com Abstract: Article presents modern research tools of landscape character in the context of provisions of the European Landscape Convention used nowadays in Europe. Among them an important place occupies landscape atlases, which are supportive tool for the spatial management processes in many countries. Implementation of these results may contribute to a combination of comprehensive landscape research with the requirements of education, social participation and building local identity. This process can also create new tools that streamline the process of spatial planning in Poland. Słowa kluczowe: identyfikacja charakteru krajobrazu, Europejska Konwencja Krajobrazowa Key words: identification of landscape character, European Landscape Convention Wstęp Podstawą wdrażania zagadnień krajobrazowych do polityki gospodarowania przestrzenią jest gruntowne rozpoznanie krajobrazu jego zasobów i zachodzących w nim procesów. Mimo znacznego dorobku polskich badaczy fizjografii urbanistycznej w latach 70. i 80. oraz krajobrazu kulturowego i naturalnego w ostatnich dekadach, w Polsce wciąż nie udaje się zrealizować celów Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (EKK), ratyfikowanej w 2004 roku. Po prawie dziesięciu latach, problematykę tą poruszono w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030: Konsekwentna realizacja celów Konwencji dotyczących wzajemnych relacji człowiek krajobraz w ramach przestrzennego zagospodarowania kraju i regionów, a także na szczeblu lokalnym wymaga, aby wdrożenie EKK obejmowało trzy poziomy działań: rozpoznanie zasobów, gospodarowanie nimi i edukację wspomagającą (s. 127). W ostatnich latach ożywiona dyskusja na temat ochrony i zarządzania krajobrazem prowadzona jest na najwyższych szczeblach administracji publicznej (Debata publiczna pt.: Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny (2011) oraz konsultacje 15

Ł. Dworniczak Projektu Ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu - 2013). Również samorządy lokalne coraz częściej dostrzegają konieczność włączania zagadnień krajobrazowych do swoich działań (Dobrym przykładem są tutaj Projekt Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020 i Planu Przestrzennego Zagospodarowania Województwa Dolnośląskiego (2010). W dokumentach tych krajobraz ujmowany jest jako jedna z istotniejszych determinant rozwoju regionu). W związku z powyższym istnieje potrzeba wdrażania kompleksowych badań krajobrazu, które będą odpowiadać na współczesne wyzwania. W kontekście procesu planowania przestrzennego pomocne mogą być doświadczenia krajów i regionów, które opracowały własne procedury identyfikacji charakteru krajobrazu Teoretyczne postawy identyfikacji charakteru krajobrazu Pojęcie charakter krajobrazu upowszechniło się na wyspach brytyjskich, głównie za sprawą instytucji rządowych w Anglii (Countryside Agency) i Szkocji (Scottish Natural Heritage), które podejmują wiele starań na rzecz ochrony i zrównoważonego kształtowania krajobrazu traktowanego jako dziedzictwo narodowe. Początki tych działań sięgają lat 30. i 40. XX wieku, kiedy rozpoczęto wytyczanie zielonych pierścieni wokół miast. Z czasem w Wielkiej Brytanii identyfikacja charakteru krajobrazu stała się nieodzownym elementem polityki rozwoju regionalnego, planowania przestrzennego, zagospodarowania terenu i ochrony przyrody (Wascher 2006). W opracowaniu Landscape Character Assessment Guidance for England and Scotland charakter krajobrazu zdefiniowano jako: swoisty i wyrazisty układ elementów krajobrazu, który sprawia, że dany krajobraz jest odmienny od pozostałych. Charakter krajobrazu wynika ze szczególnej kombinacji cech przyrodniczych i antropogenicznych takich, jak: budowa geologiczna, formy rzeźby terenu, gleby, roślinność, układ pól i sieci osadniczej, użytkowanie ziemi (Swanwick 2002 za: Majchrowska 2006). W tym ujęciu, szczególnie ważny jest szeroki ogląd i rozpoznanie krajobrazu, będącego mozaiką zasobów przyrodniczych i kulturowych, przy czym istotna jest również rola percepcji i estetyki krajobrazu (ryc. 1). Celem brytyjskiej procedury oceny charakteru krajobrazu (Landscape Character Assessment LCA) jest przede wszystkim wskazanie wartości, potencjału oraz unikalnych cech budujących tożsamość Ryc. 1. Cechy identyfikujące krajobraz w ujęciu geograficznym (miejsce) oraz w odbiorze indywidualnym (ludzie). Źródło: opracowanie własne na podstawie Swanwick 2002 Fig. 1. Features identifying the geographical landscape (place) and in the reception of an individual (people). Source: Autor s study based on Swanwick 2002 16

Identyfikacja charakteru krajobrazu... miejsca, a nie tylko ocena lub waloryzacja analizowanego terenu. LCA obejmuje kompleksowe i interdyscyplinarne badania w wielu skalach, ukierunkowane na praktyczne wdrożenie. Im bardziej szczegółowo analizowane są komponenty, tym mniejsza staje się powtarzalność cech lub ich układów, co prowadzi do rozpoznania charakteru poszczególnych jednostek, czyli regionalizacji. Na obszarze Anglii wyznaczono 159 makrojednostek krajobrazowych na szczeblu kraju (National/Regional Level), które dzielą się kolejno na mezojednostki o randze ponadlokalnej (County/District Level) oraz na jednostki lokalne (Local Level) (Dworniczak 2013). Wykonywane są też dalsze podziały na podjednostki, jeśli wynikają one z konkretnych, na przykład funkcjonalnych, potrzeb rozwoju przestrzennego. Dostosowanie metodyki analiz do skali opracowań i specyfiki regionu ułatwia późniejszy monitoring krajobrazów (Jaworek 2012). Równolegle na Wyspach Brytyjskich wdrożono niezależny system ocen historycznego charakteru krajobrazu (Historic Landscape Character HLC), który uzupełnia poprzednia procedurę, koncentrując się na rozpoznaniu zasobów kulturowych (Visser 2010). LCA i HLC zmierzają do znalezienia rozwiązań systemowych w zakresie określania tożsamości lokalnej oraz wyróżników świadczących o unikalności danego miejsca, wspomagając jednocześnie decydentów i praktyków odpowiedzialnych za ochronę i kształtowanie krajobrazów. Bardzo ważnym elementem obu narzędzi jest powszechne udostępniane ich wyników poprzez: - narzędzia identyfikacji charakteru krajobrazu (bazy danych, arkusze opisu krajobrazu); - analizy krajobrazowe (mapy i karty krajobrazu, studia badawcze); - instrukcje i poradniki dla urzędników i mieszkańców oraz - narzędzia promocji i edukacji krajobrazowej (programy partycypacji społecznej, strony www, multimedia). Podkreślane są trzy, nierozerwalne etapy badania krajobrazu: identyfikacji, oceny i wnioskowania (Te trzy etapy badania zbieżne są z metodami analiz krajobrazowych propagowanych przez Bogdanowskiego (1976, 1998) oraz zasadą sporządzania większości opracowań planistycznych w Polsce). Mając wiedzę o danym krajobrazie i jego zasobach na kolejnym etapie podejmowane są decyzje planistyczne. W powyższych działaniach kluczowym założeniem jest, to iż ich podmiotem czyli obszarem podejmowanych badań, są jednostki krajobrazowe, a nie jednostki administracyjne. Pozwala to na pełne uchwycenie ciągłości i klinalnego charakteru krajobrazów transgranicznych. Rezultatem wdrażania procedur LCA i HLC są przede wszystkim precyzyjne wnioski do strategii i planów zagospodarowania przestrzennego, będące szczególnie pomocne w procesie inwestycyjnym. W Wielkiej Brytanii jeszcze przed powstaniem EKK wypracowano spójny, wręcz modelowy system zarządzania krajobrazem, w tym mapowania krajobrazów. W kontynentalnej części Europy większość krajów rozwija niezależnie własne kierunki poszukiwań, co wynika ze sporego zróżnicowania i fragmentacji krajobrazów oraz po części ze względów instytucjonalnych. W ostatnich latach powstały liczne autorskie typologie i atlasy krajobrazowe (Belgia, Chorwacja, Czechy, Słowacja, Węgry), wykorzystujące interaktywne bazy danych i narzędzia GIS. W zależności od szkoły lub specjalizacji badaczy, w proponowanych typologiach dominuje ujęcie przyrodnicze bądź kulturowe. Większość naukowców zgodnie definiuje osiem kluczowych czynników wpływających na charakter krajobrazu (Wascher i in. 2006, Kolejka, Lipský 2008). Są to (ryc. 2): - klimat i budowa geologiczna, ukształtowanie terenu, wody, gleby (czynniki abiotyczne); - szata roślinna oraz świat zwierzęcy (czynniki biotyczne); - użytkowanie terenu i kompozycja lub kanon miejsca (czynniki kulturowe). Holistyczne postrzeganie krajobrazu skutkuje dopełnieniem tradycyjnego ujęcia opartego na komponentach środowiskowych, abiotycznych i biotycznych, o elementy kulturowe. Sporządzane w ostatnich latach mapy krajobrazu coraz częściej mają kompleksowy charakter poprzez bardziej dokładne ujęcie komponentów antropogenicznych. Ujęcie to jest szczególnie ważne dla badania krajobrazu na kontynencie europejskim silnie przekształconym przez człowieka. 17

Ł. Dworniczak Ryc. 2. Geokomponenty krajobrazu wg. współcześnie prowadzonych badań krajobrazu Źródło: opracowanie własne na podstawie Kolejka, Lipský 2008 Fig. 2. Components of landscape in contemporary research landscape Source: Autor s study based on Kolejka, Lipský 2008 W Polsce kompleksowe ujęcie analiz krajobrazowych odzwierciedla częste nawiązywanie do metody Bogdanowskiego (JARK-WAK), który zakładał delimitację jednostek architektoniczno-krajobrazowych, poprzez wydzielenie obszarów o jednolitej: rzeźbie terenu, formach pokrycia terenu oraz genezie kulturowej (Kistowski 2007, Chmielewski 2012, Myczkowski 2013). Istotą metody JARK-WAK jest praca w wielu skalach i precyzyjne formułowanie wniosków planistycznych lub projektowych (Bogdanowski 1976). Bogdanowski zakładał dostosowanie metodyki do skali i wymogów opracowania. W ośrodku krakowskim opracowano również narzędzia dokumentacji krajobrazu (Karta dziedzictwa kulturowego miejscowości) analogiczne do wykorzystywanych w Wielkiej Brytanii. Zestawienie elementów naturalnych i antropogenicznych oraz ich synteza w ramach homogenicznych jednostek, pozwalają na bardziej dokładny opis zasobów konkretnego krajobrazu. Metoda ta może być szczególnie pomocna w zarządzaniu przestrzenią w skali gminy lub obszaru funkcjonalnego, gdyż ułatwia opis uwarunkowań i formułowanie wniosków planistycznych. Analizując mapy krajobrazów sporządzone w skali kontynentu, kraju i regionu, widać że optymalne dla odwzorowania czynników kulturowych są opracowania bardziej szczegółowe (tabela 1). Potwierdza to podgląd Wolskiego (2009) o dysproporcjach pomiędzy prezentacją zasobów naturalnych i kulturowych, w zależności od skali opracowania. Badanie lub odwzorowanie udziału wszystkich komponentów krajobrazu daje najpełniejszy obraz jego charakteru, niemniej współcześnie najczęściej analizowane jest ukształtowanie i użytkowanie terenu w związku z dostępnością tych informacji w publicznych bazach danych. Przegląd ogólnodostępnych danych i źródeł można znaleźć w licznych publikacjach, przy czym większość badaczy podkreśla szerokie zastosowanie tych narzędzi (Drużkowski 2005, Kistowski 2005, Richling 2005, Wascher 2005, Antrop, van Eetvelde 2009, Chmielewski 2012). Informacje zgromadzone w bazach danych CORINE Land Cover (CLC) Europejskiej Agencji Środowiska (EEA) dokumentują szybkie oraz wielkoskalowe zmiany pokrycia i użytkowania ziemi na Kontynencie europejskim. Do tego narzędzia informatyczne dają wielkie możliwości mapowania i szybkiego wdrażania wyników badań w ramach opracowań w różnych skalach - na wielu szczeblach planowania przestrzennego. 18

Identyfikacja charakteru krajobrazu... Tab. 1. Uwzględnione geokomponenty w wybranych mapach krajobrazu (opracowanie własne) Tab. 1. Landscape components in selected landscape maps (autor s study) Uwzględnione komponenty krajobrazu Nazwa opracowania / metody (źródło), skala opracowania Klimat Geologia Ukszt. terenu Hydrologia Gleby Roślinność Fauna Użytkowanie terenu Zabudowa Geneza zabudowy Mapa krajobrazu Europy - LANMAP2 (2005) 1 : 2 000 000 Mapa krajobrazu Belgii (Antrop, Van Eetvelde 2009), 1 : 500 000 Mapa charakteru krajobrazu Republiki Czeskiej (Hrnčiarová i in. 2010), 1 : 500 000 Mapa krajobrazu naturalnego Polski (Richling 2005), 1 : 500 000 Mapa krajobrazowe Województwa Pomorskiego (Kistowski 2007), 1 : 200 000 Mapa jednostek przyrodniczo-krajobrazowych Województwa Mazowieckiego (Brzeszkiewicz-Kowalska (red.) 2011), 1 : 100 000 Mapa jednostek przyrodniczo krajobrazowych Roztocza i Równiny Biłgorajskiej (Chmielewski, Sowińska 2007), 1 : 50 000 Opracowania wg. metody JARK-WAK (Bogdanowski 1976), oprac. w różnych skalach x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x x Identyfikacja charakteru krajobrazu w praktyce studia przypadków Projekt The European Landscape Character Initiative (ELCAI) uruchomiony w roku ogłoszenia EKK był próbą przeniesienia doświadczeń brytyjskich na grunt wspólnotowy, podobnie jak uprzednio w Wielkiej Brytanii, w celu oceny charakteru krajobrazu. Wstępny etap prac obejmował studium identyfikacji krajobrazu w skali całego kontynentu (2002 2006). Poszukując najlepszych rozwiązań metodycznych przeanalizowano 51 atlasów lub map krajobrazowych wykonanych w poszczególnych krajach (Wascher 2005). Następnie zidentyfikowano główne bariery w zarządzaniu krajobrazem związane z rozbieżnościami definicji i ujęć badawczych oraz dynamicznym wzrostem udziału terenów przekształconych w strukturze użytkowania ziemi w ostatnich latach (Wascher i in. 2006). W ramach projektu ELCAI sporządzono również Mapę krajobrazu Europy (The European Landscape Map LANMAP2), wykorzystując techniki modelowania przestrzennego oparte na bazach danych CLC2000 i CORILIS (ryc. 3). System kartowania LANMAP2 obejmuje cztery rodzaje informacji: klimat (bazy danych: EnS, BRME), topografię (bazy danych: GTOPO3O), gleby (bazy danych: ESDB, FAO soil map) oraz użytkowanie i pokrycie terenu (bazy danych: CORINE, PELCOM, GLC2000 land cover), dla obszaru Europy, Zakaukazia i Turcji. Zasoby te, uznano za kluczowe dla wyznaczenia charakteru 19

Ł. Dworniczak krajobrazu w skali całego kontynentu. Były one jednocześnie najlepiej zidentyfikowane w ramach wymienionych źródeł. Klasyfikacja poszczególnych krajobrazów oraz ich symbole, opierają się na kombinacji wyróżnionych kategorii: klimatu, topografii, gleb oraz użytkowania terenu (tab. 2). W ten sposób na terenie Europy wskazano ponad 350 unikalnych typów krajobrazu. Mapa LANMAP2 jest dobrym punktem wyjścia do opracowań bardziej szczegółowych map w skali krajów lub regionów. Z polskiego punktu widzenia bardzo ciekawym przykładem jest Atlas krajobrazowy Republiki Czeskiej (Atlas krajiny České republiky Hrnčiarová i in. 2010), powstały z inicjatywy tamtejszego Ministerstwa Środowiska. Podobnie jak w atlasach geograficznych, przedstawiono w nim blisko 1100 map szczegółowych, diagramów i zestawień statystycznych. Ponad 300 autorów położyło szczególny nacisk na syntezę danych, które prezentują mapy krajobrazu w różnych ujęciach. Celem atlasu jest przedstawienie: - metod badań i interpretacji krajobrazu; - struktury krajobrazu oraz dynamiki zmian w nim zachodzących; - dokumentacji historycznych krajobrazów zgodnie ze stanem współczesnej wiedzy; - wielowątkowych, czytelnych w odbiorze informacji o krajobrazie Czech i jego zasobach (schematy, przekroje, wizualizacje, zdjęcia lotnicze); - implementacji zagadnień krajobrazowych na wszystkich szczeblach planowania przestrzennego (Kolejka, Lipský 2007). W powyższym opracowaniu, krajobraz jest motywem przewodnim dla przedstawienia informacji, które zwarto w dziewięciu rozdziałach. Pierwszy z nich stanowi wstęp metodyczny wprowadzający krajobraz jako obiekt badań, w którym szeroko opisano cele i zakres badań krajobrazu. Kolejna część przedstawia szeroki kontekst geograficzny w skali Europy. Trzy następne rozdziały, bazując na informacjach dotyczących użytkowania terenu, przedstawiają: krajobraz kulturowy w ujęciu historycznym, krajobraz przyrodniczy i współczesny krajobraz kulturowy. Atlas uzupełniają trzy rozdziały ujmujące krajobraz jako: dziedzictwo, środowisko życia oraz temat sztuki, będące syntezą najważniejszych zagadnień krajobrazowych w kontekście społecznym. Czeski atlas krajobrazowy, wyróżnia szczegółowa inwentaryzacja wielu zasobów, m.in. typów zabudowy Tab. 2. Mapa charakteru krajobrazu Europy (LANMAP2) kryteria kartowania wraz z systemem oznaczeń (opracowanie własne na podstawie: Mücher i in. 2003) Tab. 2. Criteria for mapping of European Landscape Map (LANMAP2) with code system (autor s study based Mücher et al. 2003) Strefy klimatyczne (X) Topografia (y) Typy podłoża (z) Typy użytkowania terenu (xx) Arktyczna (K) Borealna (B) Niziny (l) Wyżyny (h) Skały (r) Osady (s) Tereny przekształcone (sztuczne) (af) Tereny gruntów ornych (al) Atlantycka (A) Alpejska (Z) Śródziemnomorska (M) Kontynentalna (C) Anatolijska (T) Stepy (S) Góry (m) Wysokie góry (n) Alpy (a) Materiał organiczny (o) Niesklasyfikowane (x) Przykładowy symbol krajobrazu: Chs_al (Xyz _xx) Tereny upraw trwałych (pc) Tereny pastwisk (pa) Tereny rolnicze (heterogeniczne) (ha) Tereny lasów (fo) Tereny półnaturalne - porośnięte krzewami i roślinami zielnymi (sh) Tereny otwarte z roślinnością lub bez (op) Tereny podmokłe (we) Tereny wód (wa) 20

Identyfikacja charakteru krajobrazu... Ryc. 3. Typy krajobrazu Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego i okolic wg. LANMAP2 (opracowanie własne na podstawie: Mücher i in. 2003) Fig. 3. Types of landscape Wroclaw Functional Area and the surrounding area by LANMAP2 (autor s study based Mücher et al. 2003) i genezy wszystkich (!) miast i wsi, oraz synteza tych informacji. Poszczególne zestawienia (tabele, schematy, diagramy) zawierają przystępny opis zjawisk wraz z komentarzami, a także wnioskami dotyczącymi gospodarki przestrzennej. Metoda identyfikacji charakteru współczesnego krajobrazu bazuje na ogólnodostępnych cyfrowych mapach pokrycia terenu (CORINE Land Cover). Na ich podstawie dokonano szeregu kartowań, opracowując m.in. mapy: przekształcenia krajobrazu, zmian w użytkowaniu ziemi oraz typów i podtypów krajobrazu współczesnego Republiki Czeskiej (Hrnčiarová i in. 2010, tab. 3). Podsumowaniem atlasu jest mapa charakteru krajobrazu, wykonana zgodnie ze współczesnymi standardami, z uwzględnieniem możliwie jak największej liczby geokomponentów w tym przypadku podstawowymi kategoriami są: ukształtowanie i użytkowanie terenu oraz geneza krajobrazu osadniczego (tab. 4). Istotą badań krajobrazu jest jego opis, ocena i formułowanie wniosków, sam Atlas krajobrazowy może mieć zastosowanie w gospodarce przestrzennej oraz partycypacji społecznej (edukacja, promocja krajobrazu). Podobnie, szerokie ujęcie zaprezentowane jest w Zaleceniu Komitetu Ministrów państw członkowskich UE w sprawie wytycznych dotyczących wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej: termin identyfikacja należy rozumieć w szerokim znaczeniu, jako wyraz tego wstępnego wymogu; składa się on z fazy rozumienia i analizy specyficznych cech (opis) oraz fazy identyfikacji problemu jakości (ocena), różnego w zależności od złożoności sytuacji i standardów. Termin ten nie powinien być interpretowany w sposób uproszczony, ani ograniczać się do spisu krajobrazów, ale powinien być powiązany z określeniem standardów jakości krajobrazu (Zalecenie CM/Rec(2008)3). Tak więc, waloryzacja wykonania po inwentaryzacji zasobów krajobrazu, pozwala na wskazanie elementów 21

Ł. Dworniczak Tab. 3. Typy i podtypy krajobrazu współczesnego Czech oparty na klasyfikacji użytkowania terenu (źródło: Hrnčiarová i in. 2010) Tab. 3. Types and subtypes of the contemporary landscape in Czech Republic by land cover (source: Hrnčiarová et al. 2010) Krajobraz z dominacją lasów: Lasy Lasy z terenami podmokłymi Lasy z polami Lasy z łąkami i polami Lasy z osadnictwem i polami Lasy z łąkami Lasy z polami i łąkami Lasy z osadnictwem i łąkami Lasy z łąkami i wodami Krajobraz z dominacją łąk: Łąki z lasami Łąki z lasami i polami Łąki z lasami, polami i osadnictwem Łąki z lasami i osadnictwem wyróżniających, tworzących charakter krajobrazu, i / lub degradujących krajobraz. Podsumowaniem takiej analizy jest określenie metod ochrony bądź rewaloryzacji cennych zasobów oraz eliminacji elementów negatywnych. Wnioski te powinny mieć zastosowanie w dokumentach planistycznych na wszystkich szczeblach. Wdrażanie badań krajobrazowych do procesu planowania przestrzennego w Polsce Kompleksowe badania krajobrazu przedstawione powyżej mogą mieć szerokie zastosowanie w procedurach planowania przestrzeni w różnych skalach. Komponenty naturalne i kulturowe stanowią uwarunkowania wszystkich dokumentów planistycznych oraz wielu opracowań pomocniczych (np. program ochrony środowiska gminy lub studium krajobrazu kulturowego gminy). Podobne zbieżności wykazuje również sama metodyka tych prac, obejmując trzy etapy: opisu, oceny oraz wnioskowania. Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym w Art. 10. regulującym zakres Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego (SUiKZP) mówi o uwzględnianiu uwarunkowań (inwentaryzacja zasobów) i kierunkach zmian (wnioski), zatem w praktyce planistycznej uwzględnione mogą być wszystkie komponenty krajobrazu. Należy podkreślić, że odrębnym problemem jest brak standaryzacji analiz uwarunkowań w planowaniu przestrzennym, zwłaszcza oceny zasobów pozwalających na monitoring wskaźników zmian w dłuższym horyzoncie czasowym oraz zdefiniowaniu odpowiednich standardów planistycznych. Pomimo braku precyzyjnych rozporządzeń, obowiązujące prawo stwarza teoretyczne możliwość właściwej ochrony, gospodarowania i planowania krajobrazu. Niestety samorządy na poziomie lokalnym postrzegają tę problematykę wyłącznie w skali własnych granic administracyjnych, podczas gdy istotnym jest zachowanie szerokiego (wielkoprzestrzennego) spojrzenia na krajobraz oraz zachodzące w nim procesy. Takie podejście jest szczególnie ważne w skali regionu obszaru obejmującego kilkakilkanaście gmin, a zarazem dużo mniejszej niż obszar województwa. Rozpiętość skali między Planem przestrzennego zagospodarowania województwa, a SUiKZP gminy jest zbyt duża. Wciąż brakuje prawnego uregulowania opracowań planistycznych, które obejmowałyby 22 Łąki z polami Łąki z polami i lasami Łąki z polami i osadnictwem Krajobraz z dominacją sadów: Sady owocowe z lasami, polami i łąkami Winnice z łąkami, polami i sadami Krajobraz z dominacją pól: Pola Pola z terenami przemysłowymi Pola z lasami Pola z łąkami i lasami Pola z łąkami, lasami i osadnictwem Pola z osadnictwem i lasami Pola z lasami, wodami i łąkami Pola z łąkami Pola z lasami i łąkami Pola z osadnictwem i łąkami Pola z osadnictwem Pola z sadami Pola z terenami kopalnianymi Pola z osadnictwem i winnicami Krajobraz terenów zurbanizowanych: Osadnictwo z terenami przemysłowymi Osadnictwo z łąkami i polami Tereny górnicze z łąkami

Identyfikacja charakteru krajobrazu... Tab. 4. Kryteria delimitacji charakteru krajobrazu Republiki Czeskiej (źródło: opracowanie własne za: Hrnčiarová i in. 2010) Tab. 4. Criteria for delimitation of the character landscape map of Czech Republic (source: Autor s study based on: Hrnčiarová et al. 2010) Typy krajobrazu osadniczego (X) Krajobraz prehistorycznego i starożytnego osadnictwa regionu hercyńsko-środkowoeuropejskiego (1), Krajobraz prehistorycznego i starożytnego osadnictwa regionu panońskiego (2), Krajobraz wczesnośredniowiecznego osadnictwa regionu hercyńskiego (3), Krajobraz wczesnośredniowiecznego osadnictwa regionu karpackiego (4), Krajobraz późnośredniowiecznego osadnictwa regionu hercyńskiego (5), Krajobraz współczesnego osadnictwa regionu hercyńskiego (6), Krajobraz współczesnego osadnictwa regionu karpackiego (7). Typy użytkowania terenu (Y) Krajobraz rolniczy (Z), Krajobraz rolno-leśny (M), Krajobraz leśny (L), Krajobraz stawów rybnych (R), Krajobraz łąk górskich (H). Typy ukształtowania terenu (Z) Krajobraz płaskowyżu i małych wzniesień (1); Krajobraz terenów pagórkowatych i gór wypiętrzeń hercyńskich (2); Krajobraz pagórkowatych i gór wypiętrzeń karpackich (3); oraz 15 innych rzadkich typów ukształtowania terenu (4-18). Przykładowy symbol krajobrazu: 3M2 (XYZ) Tab. 5. Polski system planowania przestrzennego (źródło: opracowanie własne) Tab. 5. Polish system of spatial planning (source: author s study) Poziom Narzędzia planowania przestrzennego Skala opracowania krajowy Koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju 1 : 2 500 000 wojewódzki Plan przestrzennego zagospodarowania województwa 1 : 200 000 regionalny gminny Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy 1 : 10 000 osiedlowy Miejscowy Plan Zagospodarowania Przestrzennego 1 : 5 000 skalę ponadlokalną i mogły by wspomagać planowanie przestrzenne na szczeblu lokalnym kilku sąsiadujących gmin. Takimi dokumentami mogą być Plany zagospodarowania dla Obszarów Funkcjonalnych proponowane w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (KPZK 2030) lub atlasy krajobrazowe dla wybranych obszarów lub regionów. Warunkiem skutecznego wdrażania wyników takich badań krajobrazowych jest przedstawienie wniosków możliwych do realizacji również na poziomie lokalnym. Przyjęcie skali 1:25 000 lub 1:50 000 dla tego typu opracowań stwarza odpowiedni kontekst i pozwala na szerokie ujęcie problemu przy zachowaniu precyzji kartowania (Dworniczak 2013), pozwalając na: - precyzyjną delimitację krajobrazów i dokładne formułowanie wniosków; - przedstawienie zaleceń w postaci szczegółowych planów krajobrazowych obejmujących wybrane zagadnienia; - uwzględnienie działań strategicznych w skali regionalnej (ponadlokalnej); - koordynację wybranych działań w obrębie kilku jednostek samorządowych. Narzędzia krajobrazowe stosowane w Europie, w tym opisane powyżej, są wdrażane w konkretnych celach, gdyż poza przesłankami naukowo-poznawczymi, mogą realizować aspiracje społeczności 23

Ł. Dworniczak lokalnych. Oprócz podkreślenia wagi zasobów przyrodniczych i kulturowych, ważne są również argumenty społeczne, gospodarcze i techniczne, których realizacja służyć może rozmaitym celom, takim jak m.in.: - formułowanie wspólnych celów krajobrazowych; - usprawnienie procesów gospodarowania przestrzenią np. przez ujednolicenie zapisów i oznaczeń w planach; - promocja (budowanie) tożsamości lokalnej oraz edukacja przyrodnicza i kulturowa; - wycena krajobrazu; - wypracowanie odpowiednich mechanizmów finansowych. Wykonane studia ukazują również konieczność włączania społeczności lokalnych w proces identyfikacji charakteru krajobrazu. Wydaje się to istotne w kontekście ustawowych wymogów realizacji partycypacji społecznej na etapach planowania przestrzeni. Atrakcyjne sformułowanie idei (zgodnie z zasadą SMART) oraz wskazanie korzyści płynących z wdrażania badań krajobrazowych, jest być może bardziej skutecznym rozwiązaniem niż powoływanie nowych, obligatoryjnych narzędzi planistycznych. W czasach komercjalizacji badań, warto również podjąć dyskusję nad argumentami finansowymi w opracowaniach krajobrazowych na wzór metody wyceny usług ekosystemów (TEEB), w szczególności wyceny krajobrazu popartej konkretnymi wyliczeniami pieniężnymi. Literatura Antrop M., van Eetvelde V. 2009: A stepwise multi-scaled landscape typology and characterisation for trans-regional integration, applied on the federal state of Belgium. Landscape and Urban Planning 91: 160-170. Bogdanowski J. 1976: Kompozycja i planowanie w architekturze krajobrazu. Wydawnictwo PAN, Kraków. Bogdanowski J. (red.) 1998: Ochrona wartości krajobrazu i środowiska kulturowego w studium do planu i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy. Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie. Studia i materiały. Krajobrazy, t. 18 (30), Warszawa. Brzeszkiewicz-Kowalska (red.) 2011: Opracowanie ekofizjograficzne do Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego. Analizy i Studia. Zeszyt 5(30). Chmielewski T. J. 2012: Diagnozowanie i projektowanie stylu krajobrazu. Problemy Ekologii Krajobrazu 33: 43-71. Dworniczak Ł. 2013: Ochrona i gospodarowanie krajobrazem Wrocławskiego Obszaru Funkcjonalnego w świetle Europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Rozprawa doktorska. Wydział Architektury, Politechnika Wrocławska. Hrnčiarová T., Mackovčin, P., Zvara, I. (red.) 2010: Atlas krajiny České republiky, MŽP Průhonice, VÚKOZ. Jaworek J. 2012: Ocena historycznych cech krajobrazu jako podstawa dla ich ochrony w gospodarowaniu i planowaniu. w: Czasopismo Techniczne, Architektura, 7-A / 29: 57-66. Kistowski M. 2005: Przegląd wybranych podejść metodycznych w zakresie analizy i oceny wpływu człowieka na środowisko przyrodnicze. Problemy Ekologii Krajobrazu 17: 60-70. Kistowski M. 2007: Metoda delimitacji i oceny wartości wizualno-estetycznej jednostek krajobrazowych i jej zastosowanie dla obszaru województwa pomorskiego. w: Znaczenie badań krajobrazowych dla zrównoważonego rozwoju. Profesorowi Andrzejowi Richlingowi w 70. rocznicę urodzin i 45-lecie pracy naukowej. Uniwersytet Warszawski, Warszawa, ss.: 677-695. 24

Identyfikacja charakteru krajobrazu... Kolejka J, Lipský Z. 2007: Landscape maps in the Czech Republic in connection with world and European development. Journal of Landscape Ecology. Czech -IALE, Praha. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 2011: Uchwała Nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r. w sprawie przyjęcia Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030. Majchrowska A. 2006: Europejska Konwencja Krajobrazowa impulsem dla badań interdyscyplinarnych. Problemy Ekologii Krajobrazu 16: 49-59. Myczkowski Z. 2012: Idea Czerwonej Księgi Krajobrazu Polski w kontekście możliwości wdrożenia. Europejskiej Konwencji Krajobrazowej do Koncepcji Przestrzennego. Zagospodarowania Kraju. Wdrażanie Europejskiej Konwencji Krajobrazowej w Polsce. Materiały pokonferencyjne, GDOŚ Warszawa ss.: 9-27. Myczkowski Z. 2013: Kryteria waloryzacji krajobrazów Polski propozycja systematyki. Identyfikacja i waloryzacja krajobrazów wdrażanie europejskiej Konwencji Krajobrazowej. Materiały pokonferencyjne, GDOŚ Warszawa ss: 64-73. Mücher C.A., Bunce R.G.H., Jongman R.H.G., Klijn J.A., Koomen A., Metzger M. Wascher D.M. 2003: Identification and Characterisation of Environments and Landscapes in Europe. Alterra Report 832. Ochrona krajobrazu przyrodniczego i kulturowego a rozwój cywilizacyjny, 2011: Biuletyn Forum Debaty Publicznej 3, Warszawa. Projekt Ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, 2013: Sejm Rzeczypospolitej Polskiej, druk 1525. Projekt Zmiany Planu Zagospodarowania Województwa Dolnośląskiego, 2010: Materiały Wojewódzkiego Biura Urbanistycznego we Wrocławiu. Richling A. 2005: Założenia typologii krajobrazu naturalnego Polski, [w:] Richling A., Ostaszewska K. (red.), Geografia fizyczna Polski, PWN Warszawa ss.:296-298. Swanwick C. (red.) 2002: Landscape Character Assessment. Guidance for England and Scotland. The Countryside Agency, Scottish Natural Heritage. Wascher, D. M. (red.) 2005: European Landscape Character Areas Typologies, Cartography and Indicators for the Assessment of Sustainable Landscapes. Final Project Report as deliverable from the EU s accompanying measure project European Landscape Character Assessment Initiative (ELCAI). Alterra Report 1254. Wascher D. M, Perez-Soba M, Mücher S. 2006: Landscape Character Assessment as a Basis for Planning and Designing Sustainable Land Use in Europe, Alterra, Wageningen. Wolski P. 2009: Polska architektura krajobrazu w 2009 roku. Architektura Krajobrazu 23: 4-11. Visser S. 2010: Cultural landscapes in the mirror. What information systems reveal about information mamagement and cultural landscape research. w: Bloemers T., Kars H., Van der Valk A. (red.). The Cultural Landscape & Heritage Paradox: Protection and Development of the Dutch Archaeological-Historical Landscape and its European Dimension. University Press, Amsterdam; ss.: 613-614. Zalecenie CM/Rec(2008)3: Zalecenie Komitetu Ministrów dla państw członkowskich w sprawie wytycznych dotyczących wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej przyjęte przez Komitet Ministrów w dniu 6 lutego 2008 r. na 1017 posiedzeniu Zastępców Ministrów. 25