Olgierd Bogucki Katedra Teorii i Filozofii Prawa Uniwersytet Szczeciński Problem zakończenia procesu wykładni prawa w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego I.1. Z punktu widzenia normatywnej koncepcji wykładni prawa akceptowanej w określonej kulturze prawnej niezwykle istotnym zagadnieniem jest to, w jakiej sytuacji należy zakończyć proces interpretacyjny. Ponieważ można uznać, że na gruncie polskiej kultury prawnej nie budzi wątpliwości fakt, iż zastosowanie językowych dyrektyw wykładni stanowi konieczny element wykładni, zagadnienie to sprowadza się w zasadzie do pytania o to, czy wykładnia pozajęzykowa, a w szczególności wykładnia funkcjonalna, traktowana jest jako konieczny element wykładni. W istocie więc zagadnienie to sprowadza się do pytania o stosunek do treści wyrażanej przez paremię interpretatio cessat in claris (clara non sunt interpretanda w znaczeniu antykontynuacyjnym) 1. Niniejsze opracowanie ma na celu prezentację wyników badań empirycznych orzecznictwa Sądu Najwyższego w omawianym zakresie, a także krytyczną analizę niektórych formułowanych we wskazanym orzecznictwie poglądów. Główne pytanie badawcze brzmi więc czy w orzecznictwie Sądu Najwyższego wykładnia pozajęzykowa, a w szczególności wykładnia funkcjonalna, traktowana jest jako konieczny element wykładni co sprowadza się do pytania o stosunek orzecznictwa Sądu Najwyższego do treści wyrażanej przez paremię interpretatio cessat in claris (clara non sunt interpretanda w znaczeniu antykontynuacyjnym). 1 Na temat odróżnienia antyinicjującego i antykontynuacyjnego rozumienia paremii clara non sunt interpretanda zob. O. Bogucki, M Zieliński, Wykładnia prawa we współczesnym orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, (w:) Orzecznictwo sądowe w sprawach karnych. Aspekty europejskie i unijne, red. L. Gardocki, J. Godyń, M. Hudzik, L.K. Paprzycki, Warszawa 2008, s.75.
2. W tym miejscu kilka uwag należy poświęcić kwestiom metodologicznym. Empiryczną bazą wyjściową dla omawianych tutaj badań były orzeczenia (wraz z uzasadnieniami) Sądu Najwyższego wydane w latach 1990-2008, a następnie opublikowane w urzędowych zbiorach Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Karna i Izba Wojskowa, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, przy czym w przypadku tego zbioru uwzględniono tylko uchwały 2. Z tak określonej bazy empirycznej wyselekcjonowano tylko takie orzeczenia, w których tezach lub uzasadnieniach szczególnie wyraźnie manifestowano rozstrzyganie zagadnień związanych z relacjami między poszczególnymi typami wykładni (językową, systemową, funkcjonalną), a ponadto miało to istotny wpływ na całość procesu interpretacji. Ostatecznie uwzględniono 90 orzeczeń i to one są podstawą tez formułowanych w opracowaniu. W świetle uwzględnionych orzeczeń możliwe stało się zauważenie w orzecznictwie określonej ilości przypadków działań interpretacyjnych odmienego typu. Przy charakterystyce poszczególnych typów będzie się podawać liczbę przypadków określonego typu. Ponadto będzie się również cytować odpowiednie fragmenty orzeczeń szczególnie ewidentnych, najbardziej wzorcowych dla określonego typu. Cytowaniu towarzyszyć będzie wytłuszczenie szczególnie istotnych sformułowań. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na pewne trudności z podawaniem dokładnych liczb przypadków określonych typów. Zakwalifikowanie określonego przypadku jako przypadku danego typu wymaga dokonania interpretacji, która w niektórych przypadkach nie daje jednoznacznych wyników. Stąd też w poszczególnych przypadkach należy uwzględnić pewien margines tolerancji związany z szacowaniem przypadków jako podpadających pod określony typ. W niektórych przypadkach podawać się będzie odpowiednie liczby z zaznaczeniem, że chodzi tylko o ewidentne przypadki określonego typu, nie wykluczając jednocześnie, że również inne przypadki można zinterpretować jako podpadające pod dany typ. 2 Rozwiązanie polegające na uwzględnieniu z wszystkich opublikowanych w tym zbiorze orzeczeń tylko uchwał jest wymuszone bardzo dużą ilością opublikowanych tam orzeczeń. Uwzględnienie ich wszystkich powiększyłoby istotnie i tak już znaczą bazę empiryczną wyjściową. Uwzględnienie tylko uchwał znajduje uzasadnienie w tym, że można było przewidywać, iż właśnie w tych typach orzeczeń (w ich uzasadnieniach) Sąd Najwyższy będzie w największym stopniu dawał wyraz rozstrzyganiu zagadnień interesujących z punktu niniejszego opracowania.
II. 1. Na wstępie należy zauważyć, że przypadki prezentowania poglądu dokładnie odpowiadającego treści paremii interpretatio cessat in claris zdarzają się rzadko (5 przypadków). Na przykład w uzasadnieniu uchwały z 16 marca 2000 r. 3 przyjmuje się, że: ( ) Odczytując treść normatywną zawartą w art. 605 1 k.p.k. sięgnąć trzeba w pierwszej kolejności do wykładni gramatycznej, której dyrektywy mają pierwszeństwo w procesie dekodowania każdej normy prawnej i której priorytet oznacza, iż odwoływanie się do sensu, celu, funkcji interpretowanych przepisów dopuszczalne jest dopiero wtedy, gdy wykładnia ta nie daje jasnego i jednoznacznego wyniku, to jest wtedy, gdy z językowego punktu widzenia możliwe jest różne rozumienie treści normy prawnej. Analogicznym względem powyższego przykładem może być również uzasadnienie uchwały z 15 marca 2006 r. 4, w którym stwierdza się, że: Spośród różnych metod wykładni przepisów prawa pierwszeństwo przypada wykładni logiczno-językowej. Dopiero jeśli wykładnia ta nie doprowadzi do uzyskania jednoznacznych rezultatów, mogą znaleźć zastosowanie inne metody wykładni, tj. wykładnia systemowa, celowościowa (funkcjonalna), historycznoprawna i prawnoporównawcza. 2. Poza wskazanymi wyżej przypadkami można wskazać również przypadki formułowania poglądu w pewnej mierze zbliżonego do treści paremii interpretatio cessat in claris (3 przypadki). Zgodnie z tym poglądem, po uzyskaniu jednoznacznego wyniku wykładni językowej nie ma co prawda zakazu kontynuowania wykładni, nie ma jednak również konieczności jej kontynuowania. Na przykład w uzasadnieniu wyroku z 8 maja 1998 r. 5 przyjmuje się pierwszeństwo chronologiczne wykładni językowej w stosunku do wykładni pozajęzykowej, jednocześnie jednak stwierdza się, że: W myśl zasady interpretatio cessat in claris nie zawsze zachodzić będzie jednak konieczność użycia kolejno wszystkich tych sposobów, w szczególności nie będzie potrzeby sięgania po dyrektywy celowościowe, jeżeli już po zastosowaniu dyrektyw językowych, czy też językowych i systemowych, uda się uzyskać właściwy wynik wykładni, to jest ustalić znaczenie interpretowanej normy. 3. Należy w dalszej kolejności zauważyć, że: (1) w wielu uzasadnieniach orzeczeń, w których manifestowano przeprowadzenie wykładni pozajęzykowej (w szczególności funkcjonalnej) była ona dokonywana mimo tego, że w płaszczyźnie językowej określony zwrot nie budził wątpliwości, jednak dodatkowo wzmacniano wynik wykładni (28 3 I KZP 53/99, OSNKW 2000/3-4/21. 4 II UZP 4/06, OSNP 2006/21-22/334. 5 I CKN 664/97, OSNC 1999/1/7.
ewidentnych przypadków), a ponadto (2), w wielu orzeczeniach kontynuowano wykładnię, aby następnie zmodyfikować jednoznaczny wynik wykładni językowej (17 ewidentnych przypadków), lub też w konkretnym przypadku odmówić odrzucenia rezultatu wykładni językowej w oparciu o rezultat wykładni pozajęzykowej, dopuszczając jednak co do zasady samą możliwość takiego odrzucenia (14 ewidentnych przypadków). 4. Ponadto należy zaznaczyć, że w pewnej liczbie orzeczeń (9 przypadków) explicite deklaruje się konieczność przeprowadzania wykładni nawet wtedy, gdy na gruncie wykładni językowej uzyskano jednoznaczność. Niewątpliwą doniosłość ma w tym zakresie ma uzasadnienie wyroku z 19 listopada 2008 r. 6, w którego tezie (!) zawarto następujący pogląd: się, że: Dokonywanie wykładni polega na zastosowaniu wszystkich metod (językowej, systemowej i funkcjonalnej). Zasada pierwszeństwa wykładni językowej nie oznacza, że w tym procesie wolno zignorować wykładnię systemową i funkcjonalną, a niekiedy także historyczną. W uzasadnieniu uchwały z 20 września 2007 r. 7 stwierdza się również, że: W teorii prawa podkreśla się, że proces wykładni w fazie percepcyjnej należy przeprowadzić przez wszystkie typy dyrektyw (to jest dyrektywy językowe, systemowe i funkcjonalne), niezależnie od tego, czy uzyskano już wcześniej jednoznaczność interpretowanych zwrotów, czy nie (por. M. Zieliński: Podstawowe zasady współczesnej wykładni prawa, w: P. Winczorek red.: Teoria i praktyka wykładni prawa, Warszawa 2005, s. 118). Podobnie w uzasadnieniu uchwały z 7 kwietnia 2006 r. 8 stwierdza się, że: Wykładnia gramatyczna art. 21 u.k.w.h. prowadzi zatem do jednoznacznego wniosku, że do żądania połączenia w księdze wieczystej kilku nieruchomości jest uprawniony wyłącznie ich właściciel, nie ulega zatem wątpliwości, że art. 21 u.k.w.h. nie może być stosowany wprost do użytkownika wieczystego. W tej sytuacji można by poprzestać na wnioskach wynikających z paremii clara non sunt interpretanda i interpretatio cessat in claris oraz zaniechać stosowania dalszych reguł interpretacyjnych, jednakże w nowszym piśmiennictwie trafnie zakwestionowano ograniczanie się wyłącznie do klaryfikacyjnej koncepcji wykładni prawa. Kolejnym przykładem może być uchwały z 23 kwietnia 1992 r. 9, w którym przyjmuje Stwierdzić w związku z tym trzeba, że wykładnia językowa stanowi konieczny rodzaj wykładni, lecz nie ma cech wyłączności przy ustalaniu znaczenia budzącego wątpliwości przepisu. Wykładnia ta podlega sprawdzaniu przez inne rodzaje wykładni, w tym przez wykładnię funkcjonalną i celowością. 6 V KK 74/08, OSNKW 2009/3/21. 7 I KZP 27/07, I KZP 27/07. 8 III CZP 24/06, OSNC 2007/2/24. 9 I KZP 11/92, OSNKW 1992/7-8/51.
5. Należy również zauważyć, że w ostatnich latach (mniej więcej od 2000 r.) coraz częściej wyraźnie formułuje się pogląd, który jest w istocie pewną modyfikacją paremii interpretatio cessat in claris. Polega on na przyjęciu, że gdy na gruncie reguł językowych określony tekst jest już zinterpretowany jednoznacznie, to należy zakończyć interpretację, chyba że wynik wykładni językowej budzi wątpliwości ze względów pozajęzykowych. Przykładem formułowania takiego poglądu jest uzasadnienie uchwały z 17 lutego 2006 r. 10, w którym przyjmuje się, że: Według przyjętych zasad dotyczących wykładni prawa podstawową metodą jest wykładnia językowa, nie można jednak na niej poprzestać, gdy wątpliwości budzi słuszność i sprawiedliwość przepisu. ( ) Uzasadnia to poddanie art. 442 1 zdanie drugie k.c. wykładni przy zastosowaniu metod pozajęzykowych. Również w uzasadnieniu uchwały z 25 listopada 2003 r. 11 przyjmuje się, że: Według utrwalonych w orzecznictwie zasad interpretacji przepisów prawa, podstawowe znaczenie ma wykładnia językowa, a dopiero gdy ta zawodzi, prowadząc do wyników nie dających się pogodzić z racjonalnym działaniem ustawodawcy i celem, jaki ma realizować dana norma, sięga się do dyrektyw wykładni systemowej i funkcjonalnej. Podobnie w uzasadnieniu uchwały z 21 marca 2007 r. 12 stwierdza się, iż: Poza sporem jest, że dokonując interpretacji tekstu napisanego w języku prawnym interpretator powinien opierać się na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy prowadzi ona do niedających się usunąć wątpliwości, korzystać z wykładni systemowej, a jeżeli również i ta wykładnia nie doprowadziła do usunięcia wątpliwości interpretacyjnych, to wolno posłużyć się wykładnią funkcjonalną. Zauważyć należy, że zawarte we wskazanych uzasadnieniach sformułowania takie jak poza sporem jest, czy też według utrwalonych w orzecznictwie zasad albo według przyjętych zasad dotyczących wykładni, są całkowicie arbitralne. Ani orzecznictwo ani dorobek nauki o wykładni nie uzasadniają takich twierdzeń. Mimo tego, że omawiany tutaj pogląd prawdopodobnie sformułowany został w drodze pewnego nieporozumienia (o czym dalej w punkcie III), to jednak unika on pewnych słabości pierwotnej wersji paremii interpretatio cessat in claris będąc jej ulepszoną wersją. Wymaga on bliższej analizy i zrekonstruowania jego podstaw teoretycznych. Zagadnienie to zostanie podjęte w dalszej części opracowania, jednak antycypując niejako dalsze rozważania należy już w tym miejscu zaznaczyć, że mimo przewagi omawianego poglądu nad pierwotną wersją paremii interpretatio cessat in claris również on powinien zostać odrzucony. 10 III CZP 84/05, OSNC 2006/7-8/114. 11 III CZP 75/03, OSNC 2005/1/3. 12 I KZP 39/06, OSNKW 2007/4/30.
6. Podsumowując powyższe uwagi należy stwierdzić, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego formułuje się różne poglądy w kwestii konieczności dokonywania wykładni pozajęzykowej, jednak przewagę wydaje się mieć postawa polegająca na przeprowadzaniu wykładni pozajęzykowej nawet przypadku jednoznacznych wyników wykładni językowej. III. W tym miejscu rozważyć należy pewne zagadnienia związane ze spostrzeżeniami zawartymi w punkcie II.5. 1. Z teoretycznego punktu widzenia paremia interpretatio cessat in claris budzi bardzo poważne zastrzeżenia. Przyjęcie jej jako reguły interpretacyjnej praktycznie wyklucza sytuacje polegające na tym, że modyfikuje się jednoznaczne wyniki wykładni językowej w oparciu o wynik wykładni funkcjonalnej. 2. Jednak jak już wskazano (II.5), w orzecznictwie Sądu Najwyższego coraz większą popularność zyskuje pogląd będący swoistą modyfikacją paremii interpretatio cessat in claris. Polega on na przyjęciu, że gdy na gruncie reguł językowych określony tekst jest już zinterpretowany jednoznacznie, to należy zakończyć interpretację, chyba że wynik wykładni językowej budzi wątpliwości ze względów pozajęzykowych. Przypuszczać można, że wykształcił się on w drodze pewnego nieporozumienia wywołanego niedostatecznym odróżnianiem zagadnienia chronologii od zagadnienia wagi wyników poszczególnych rodzajów wykładni. Z tego bowiem, że należy oprzeć się na jednoznacznych wynikach wykładni językowej, chyba że wyniki te budzą zasadnicze wątpliwości w świetle wyników wykładni pozajęzykowej (a taki pogląd dominuje w orzecznictwie Sądu Najwyższego), nie wynika jednocześnie, że w przypadku jednoznacznych wyników wykładni językowej należy zaniechać dalszej wykładni chyba, że wynik wykładni językowej budzi wątpliwości ze względów pozajęzykowych. Utożsamienie obu wskazanych poglądów wydaje się stanowić genezę wykształcenia się wskazanej zmodyfikowanej wersji paremii interpretatio cessat in claris. 2. Niezależnie jednak od genezy omawianego poglądu (będącego modyfikacją wskazanej paremii) należy również rozważyć jego podstawy teoretyczne argumenty, które można by (niezależnie od tego, czy zwolennicy tego poglądu są ich świadomi, czy nie) sformułować na jego poparcie i jednocześnie za odrzuceniem poglądu, że w każdej sytuacji należy dokonać również wykładni pozajęzykowej (w tym funkcjonalnej). Można by mianowicie twierdzić, że nie ma w każdej sytuacji konieczności dokonywania wykładni wedle reguł pozajęzykowych, ponieważ praktyczny sens kontynuowania wykładni polega na ustaleniu, czy nie zachodzi konieczność odrzucenia jednoznacznych wyników wykładni językowej. Jednakże w nauce o wykładni przyjmuje się w znacznej większości, że
modyfikacja jednoznacznych wyników wykładni językowej jest możliwa tylko wtedy, gdy istnieje ku temu niezwykle mocne uzasadnienie aksjologiczne. Można więc twierdzić, że istnienie takiego potencjalnego niezwykle silnego uzasadnienia zawsze powinno u interpretatora wywołać chociaż cień wątpliwości co do słuszności wyniku interpretacji językowej, a w takiej sytuacji powinien on, zgodnie z omawianą zmodyfikowaną wersją paremii interpretatio cessat in claris, kontynuować wykładnię. W pozostałych sytuacjach jest to zbędne. Wydaje się jednak, ze wskazany wyżej argument oparty jest na niezwykle daleko idącym i jednocześnie wątpliwym założeniu, że w każdym przypadku istnienia wskazanego potencjalnego niezwykle mocnego uzasadnienia aksjologicznego, a także w przypadku każdego interpretatora (nawet nieprawnika), pojawi się odpowiednia wątpliwość co do prawidłowości wyniku wykładni językowej. Nie wdając się w dalsze rozważania można w tym miejscu odrzucić wskazane założenie, a co za tym idzie uznać opartą na nim dyrektywę ze niewłaściwą. Biorąc powyższe pod uwagę należy uznać, że dyrektywa zgodnie z którą wykładni pozajęzykowej należy dokonywać zawsze, nawet wówczas, gdy uzyskano jednoznaczny wynik wykładni językowej 13, nie posiada w zasadzie żadnej dostatecznie uzasadnionej teoretycznej konkurencji. 13 Taki pogląd jest przyjmowany na gruncie derywacyjnej koncepcji wykładni. Zob. M.Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2002, s.323. (Tak samo w następnych wydaniach tej monografii).