Andrzej Chodyński. Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw

Andrzej Chodyński Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 1 2011-10-12 10:23:10

Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 2 2011-10-12 10:23:39

Andrzej Chodyński Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw Kraków 2011 Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 3 2011-10-12 10:23:39

Rada Wydawnicza Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego: Klemens Budzowski, Maria Kapiszewska, Zbigniew Maciąg, Jacek M. Majchrowski Recenzje: prof. zw. dr hab. Małgorzata Bednarczyk, prof. zw. dr hab. inż. Jan Stachowicz Projekt okładki: Oleg Aleksejczuk Adiustacja: Magdalena Polek Korekta: Kamila Zimnicka-Warchoł Tłumaczenie na język angielski: Ben Koschalka, Piotr Krasnowolski ISBN 978-83-7571-126-4 Copyright by Krakowska Akademia im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego Kraków 2011 Żadna część tej publikacji nie może być powielana ani magazynowana w sposób umożliwiający ponowne wykorzystanie, ani też rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie za pomocą środków elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych, bez uprzedniej pisemnej zgody właściciela praw autorskich Na zlecenie: Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego www.ka.edu.pl Wydawca: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. Oficyna Wydawnicza AFM, Kraków 2011 Sprzedaż prowadzi: Księgarnia U Frycza Kampus Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego ul. Gustawa Herlinga-Grudzińskiego 1, 30-705 Kraków tel./faks: (12) 252 45 93 e-mail: ksiegarnia@kte.pl Skład: Oleg Aleksejczuk Druk i oprawa: Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne sp. z o.o. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 4 2011-10-12 10:23:39

Spis treści Wprowadzenie... 9 Rozdział I. Odpowiedzialność ekologiczna w modelach rozwoju przedsiębiorstw... 25 1. Przedsiębiorstwo jako organizacja... 25 2. Przedsiębiorstwo jako podmiot działający w dynamicznym otoczeniu... 28 3. Ewolucja poglądów dotyczących przedsiębiorstwa i jego odpowiedzialności... 39 3.1. Teorie przedsiębiorstwa... 39 3.2. Ekonomiczna, społeczna i ekologiczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa... 45 3.2.1. Odpowiedzialność przedsiębiorstwa wobec interesariuszy 45 3.2.2. Charakterystyka oraz znaczenie społecznej i ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa... 50 3.2.3. Społeczna i ekologiczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa w dokumentach międzynarodowych... 59 4. Proekologiczny rozwój przedsiębiorstwa pojęcie i modele rozwoju 62 4.1. Model krzywej S i dendrogramy... 66 4.2. Model liniowy L. Greinera... 68 4.3. Model R.E. Quinna i K. Camerona... 70 5. Ewolucja form organizacyjnych w procesie rozwoju przedsiębiorstw 73 5.1. Przedsiębiorstwo i zgrupowanie kapitałowe przedsiębiorstw... 75 5.2. Sieci powiązań... 79 5.2.1. Alianse strategiczne i kooperencja... 84 5.2.2. Klastry... 88 5.2.3. Organizacje wirtualne... 90 Rozdział II. Proaktywny rozwój przedsiębiorstwa a obszary szans i zagrożeń ekologicznych... 93 1. Proaktywny rozwój przedsiębiorstwa w skali globalnej oraz jego uwarunkowania ekologiczne... 93 1.1. Rozwój przedsiębiorstwa na rynku globalnym... 100 1.2. Internacjonalizacja przedsiębiorstwa... 106 1.3. Proaktywność strategii rozwojowych w odniesieniu do środowiska naturalnego a konkurencyjność przedsiębiorstwa... 116 Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 5 2011-10-12 10:23:40

6 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw 1.3.1. Strategia proekologiczna przedsiębiorstwa... 123 1.3.2. Uwarunkowania ekologiczne strategii rynkowej przedsiębiorstwa... 126 2. Proaktywny rozwój przedsiębiorstwa w skali regionalnej i lokalnej oraz jego uwarunkowania ekologiczne... 129 2.1. Rola przedsiębiorstwa w rozwoju regionalnym i lokalnym... 130 2.2. Wykorzystywanie doświadczeń przedsiębiorstw przez inne podmioty działające w skali regionalnej i lokalnej... 135 3. Sektorowe i regionalne uwarunkowania realizacji odpowiedzialności ekologicznej przedsiębiorstwa... 143 Rozdział III. Orientacja przedsiębiorcza w budowie kompetencji ekologicznych przedsiębiorstwa... 153 1. Kompetencje a proekologiczna orientacja przedsiębiorcza... 153 2. Odpowiedzialna przedsiębiorczość w proaktywnym rozwoju firmy 155 2.1. Kulturowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczego... 158 2.2. Marketingowe uwarunkowania rozwoju przedsiębiorczego... 165 2.2.1. Wartości ekologiczne w działaniach marketingowych... 166 2.2.2. Wymagania rynku produktów ekologicznych... 171 3. Przedsiębiorczość ekologiczna jako przejaw odpowiedzialnych zachowań firmy... 173 4. Przedsiębiorczość a współczesne poglądy na zarządzanie organizacjami aspekty odpowiedzialności ekologicznej... 177 4.1. Ciągłe doskonalenie a innowacyjność... 180 4.2. BPR a lean management... 184 4.3. Zarządzanie wiedzą, organizacyjne uczenie się i wirtualizacja działalności... 187 4.4. Tworzenie układów sieciowych z udziałem przedsiębiorstw... 190 5. Realizacja w praktyce proekologicznej orientacji przedsiębiorczej przy wykorzystaniu wybranych metod... 195 6. Tworzenie zielonych kompetencji przedsiębiorstwa jako odpowiedzialne, prorozwojowe działanie przedsiębiorcze... 201 Rozdział IV. Odpowiedzialność ekologiczna we współczesnych modelach architektury biznesu... 207 1. Ogólna charakterystyka modeli i architektury biznesu... 208 2. Przesłanki i uwarunkowania realizacji proekologicznego modelu biznesu... 216 3. Współczesne proaktywne modele biznesu uwzględniające odpowiedzialność ekologiczną... 221 4. Charakterystyka modeli biznesu uwzględniających odpowiedzialność ekologiczną... 225 Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 6 2011-10-12 10:23:40

Spis treści 7 4.1. Proefektywnościowy model społeczno-ekologicznej odpowiedzialności biznesu... 225 4.2. Przedsiębiorczy model społeczno-ekologicznej odpowiedzialności biznesu... 232 5. Interesariusze w kształtowaniu proaktywnych modeli biznesu aspekty odpowiedzialności ekologicznej... 238 5.1. Rozwój teorii interesariuszy i kreowanie wartości dla interesariuszy... 238 5.2. Komunikacja z interesariuszami z wykorzystaniem sprawozdawczości społecznej i ekologicznej... 254 6. Efektywność ekologiczna w modelach biznesu... 259 7. Wpływ rynku kapitałowego na modele biznesu aspekty odpowiedzialności ekologicznej... 264 Zakończenie... 269 Bibliografia... 275 Summary... 303 Spis tabel i rysunków... 316 Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 7 2011-10-12 10:23:40

Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 8 2011-10-12 10:23:40

Wprowadzenie Przedmiotem rozważań prowadzonych w niniejszej monografii jest problematyka proaktywnego rozwoju przedsiębiorstw. Szczególną uwagę zwrócono na rolę odpowiedzialności ekologicznej przedsiębiorstw jako czynnika tego rozwoju. Odpowiedzialność ekologiczna wynika z konieczności realizacji działań związanych z ochroną coraz bardziej zagrożonego przez człowieka środowiska naturalnego. Rozwój proaktywny opiera się na przyjęciu przez przedsiębiorstwo zachowań o charakterze antycypacyjnym, wyprzedzającym możliwość wystąpienia zmian; obejmuje także działania o charakterze przedsiębiorczym. Jest to zatem przeciwieństwo działań dostosowawczych, o charakterze reaktywnym. W literaturze przedmiotu przeważa pogląd, że działania proaktywne sprzyjają sukcesom firm na rynku. Proaktywność powinna pozwolić na unikanie bądź przełamywanie sytuacji krytycznych, na jakie przedsiębiorstwo narażone jest w swoim rozwoju. Proaktywność związana z odpowiedzialnością ekologiczną może oznaczać dobrowolne działania ponad wymagania prawne dotyczące ochrony środowiska naturalnego, wychodzące naprzeciw oczekiwaniom społecznym. Tak rozumiana proaktywność ma wymiar zarówno globalny, regionalny, jak i lokalny. Oznacza ona, że przedsiębiorstwa powinny spełniać oczekiwania społeczne w ramach globalizacji swojej działalności, uwzględniając najwyższe standardy ekologiczne, a w trakcie realizacji tego procesu wdrażać te standardy na poziomie regionalnym i lokalnym, nawet jeśli nie wynika to z obowiązującego prawa. Proaktywność przedsiębiorstw związana z realizacją odpowiedzialności ekologicznej ma więc znaczący wpływ na szanse rozwojowe regionów. W niniejszej monografii za punkt wyjścia rozważań o przedsiębiorstwie przyjęto założenie, że powinno ono być odpowiedzialne wobec swoich interesariuszy. Odpowiedzialność ta jest rozpatrywana w perspektywie budowy przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Ze względu na rosnącą rolę aspektu ekologicznego, który ma charakter globalny i wpływa na zróżnicowanie wyboru ścieżek strategicznych przedsiębiorstw, istotne znaczenie ma coraz szersze uwzględnianie problematyki środowiska naturalnego, które jest traktowane w literaturze przedmiotu jako milczący interesariusz. Podejście to uwzględnia oczekiwania przyszłych pokoleń, którym należy umożliwić korzystanie ze środowiska naturalnego. Położenie nacisku na rolę aspektu ekologicznego wynika między innymi z przyjętych przez społeczność międzynarodową założeń rozwoju zrównoważonego (sustainable development). Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 9 2011-10-12 10:23:40

10 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw Rozpatrując odpowiedzialność ekologiczną jako czynnik proaktywnego rozwoju przedsiębiorstw, w monografii zwrócono szczególną uwagę na współczesny paradygmat rozwoju, który uwzględnia równoważenie i integrację celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych. W niniejszym opracowaniu integrację i równoważenie, w ujęciu sytuacyjnym tych trzech grup celów przedsiębiorstwa w perspektywie strategicznej, traktuje się jako podstawę realizacji odpowiedzialności wobec interesariuszy. Równoważenie wymienionych celów w rozwoju przedsiębiorstwa może mieć charakter idealny, jak zakłada to koncepcja potrójnego fundamentu (triple bottom line), ale rzeczywista sytuacja może wymuszać położenie nacisku na cele ekonomiczne. Realizacja założeń rozwoju zrównoważonego oraz zasadność równoważenia celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych znajdują odzwierciedlenie w tworzeniu współczesnej koncepcji biznesu określanej jako sustainability business. Oznacza to, że realizowane modele biznesu muszą być rozpatrywane w kategoriach efektywności zarówno ekonomicznej, jak i odnoszonej do aspektów społecznych oraz ekologicznych. W praktyce przejawem tego podejścia jest realizacja proaktywnych, innowacyjnych strategii ekologicznych korporacji w różnych obszarach aktywności biznesowej. Odnosząc się do teorii interesariuszy, należy zwrócić uwagę, że podlega ona ciągłym zmianom. Przede wszystkim zmienia się pogląd na temat struktury interesariuszy, w szczególności wobec rozwoju przedsiębiorstw w skali globalnej, zjawiska internacjonalizacji przedsiębiorstw i tworzenia korporacji transnarodowych. Zmianie ulegają również poglądy na temat powiązań między interesariuszami: następuje przejście od dwustronnych powiązań przedsiębiorstwo poszczególni interesariusze do interakcji obejmujących również powiązania pomiędzy tymi ostatnimi. Zwraca się uwagę na to, że interesariusze pochodzą z różnych sektorów: biznesu, społecznego i publicznego. Koncepcja interesariuszy powinna uwzględniać zjawiska związane z rozwojem korporacji, a więc tworzenie grup kapitałowych, fuzji i powiązań typu sieciowego. W monografii przyjęto szerokie ujęcie interesariuszy, obejmujące przedstawicieli organów państwa, opinii publicznej i społeczeństwa. Kierownictwa przedsiębiorstw są coraz bardziej świadome, że odpowiedzialne zachowanie prowadzi do sukcesu biznesowego, co pociąga za sobą skłonność do dobrowolnych działań. Oznacza to, że przedsiębiorstwa poza odpowiedzialnością ekonomiczną i prawną powinny podejmować działania zmierzające do ochrony i podwyższania standardów społecznych. Równocześnie coraz wyraźniej widać, że przedsiębiorstwa funkcjonujące na globalnym rynku stanęły przed koniecznością uzyskiwania akceptacji społecznej dla swojej działalności 1. Najwyższy poziom utożsamienia z tą ideą ozna- 1 Promoting a European framework for Corporate Social Responsibility Green Paper, Directorate General for Employment and Social Affairs, European Commission, Brussels 2001. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 10 2011-10-12 10:23:41

Wprowadzenie 11 cza, że przedsiębiorstwa uznają siebie za obywateli społeczeństwa (corporate citizens), wykazując się aktywnością w poszukiwaniu wkładu w dobro społeczne. Dobro to może być również tworzone z uwzględnieniem odpowiedzialności ekologicznej. Rozwój koncepcji corporate citizens prowadzi do postrzegania roli przedsiębiorstw jako organizacji, które coraz częściej wchodzą w sferę będącą domeną władz publicznych, co może się przejawiać aktywną rolą firm w życiu społecznym. Przedsiębiorstwo realizujące zasady społecznej odpowiedzialności w zgodzie z wyznawanymi przez społeczeństwo wartościami jest pozytywnie odbierane przez to społeczeństwo, co zapewnia mu legitymizację społeczną. Według Światowej Rady Biznesu na rzecz Zrównoważonego Rozwoju (World Business Council for Sustainable Development) społeczna odpowiedzialność jest postrzegana jako etyczne zachowanie przedsiębiorstw wobec społeczeństwa. Oznacza to stałe, etyczne zaangażowanie przedsiębiorstw prowadzące do rozwoju ekonomicznego, czemu powinna towarzyszyć poprawa warunków życia pracowników i ich rodzin, a także społeczności lokalnych i całego społeczeństwa 2. Wyraźnie podkreśla się, że społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstwa/biznesu (corporate social responsibility CSR) ma charakter strategiczny w jego działalności. Realizacja założeń CSR pozwala zwrócić uwagę na lepsze wykorzystanie zasobów, a także prowadzi do poprawy komunikacji przedsiębiorstwa z otoczeniem. Warto zaznaczyć, że pojęcia społecznej odpowiedzialności biznesu i społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw są często używane zamiennie. Słowo biznes odnosi się do funkcjonowania w określonej, specyficznej domenie, sferze działalności, a w ujęciu praktycznym może dotyczyć na przykład sektora działalności. Zatem przedsiębiorstwo (korporacja) może funkcjonować w kilku domenach (biznesach), realizując działania na rzecz zróżnicowanych grup klientów. Są też przedsiębiorstwa, które funkcjonują w tylko jednej domenie (w jednym biznesie). Również w niniejszej monografii pojęcia te są używane zamiennie. Społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw oznacza wychodzenie naprzeciw oczekiwaniom społeczeństw. W konsekwencji prowadzi do pomnażania dobrobytu społecznego. Powoduje, że przedsiębiorstwo w swych działaniach uwzględnia nie tylko korzyści własne, ale także szeroko pojęte korzyści społeczne, wychodząc poza ramy myślenia w kategoriach doraźnych korzyści własnych. Odpowiedzialność może mieć charakter wymuszony przez prawo, a także przez zorganizowane grupy nacisku (np. organizacje konsumenckie). Jednak przedsiębiorstwo, myśląc perspektywicznie, może realizować odpowiedzialność niewymuszoną, wynikającą z uświadomienia sobie znaczenia działań dobrowolnych. Stanowi to przejaw jego proaktywnych zachowań. Jednym z podstawowych zobowiązań przedsiębiorstwa wobec spo- 2 Corporate social responsibility: Making good business sense, World Business Council for Sustainable Development, January 2000, s. 6. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 11 2011-10-12 10:23:41

12 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw łeczeństwa jest odpowiedzialne dostarczanie produktów. Może ono polegać na zapobieganiu ich szkodliwości dla zdrowia oraz na realizacji przyjaznych dla środowiska naturalnego procesów produkcji i dystrybucji. W działaniach przedsiębiorstw ich odpowiedzialność w tym obszarze przekłada się na jakość i stopień innowacyjności produktów i procesów. Warto podkreślić, że działania przedsiębiorstw w obszarze CSR, w szczególności korporacji, są nakierowane na spełnienie oczekiwań szerokiej grupy interesariuszy, występujących nie tylko w przedsiębiorstwie, ale również w otoczeniu lokalnym, regionalnym czy globalnym. W literaturze przedmiotu podkreśla się istotny wzrost znaczenia w ramach CSR problematyki ekologicznej 3. Odpowiedzialność ekologiczna stanowi zatem znaczący element składowy odpowiedzialności społecznej. Pojawiają się również poglądy traktujące odpowiedzialność ekologiczną przedsiębiorstw jako pojęcie analizowane oddzielnie (corporate environmental responsibility CER). Może się to wiązać z faktem, że aspekt ekologiczny może stanowić jeden z kluczowych czynników sukcesu na rynku. Wpływa więc na podejmowane w przedsiębiorstwach decyzje strategiczne, również w wymiarze globalnym, w szczególności w przypadku realizacji działań w sektorach o dużym zagrożeniu dla środowiska naturalnego. Działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego mogą być podstawą do generowania nowych aktywności biznesowych. Przykładem może być produkcja wyspecjalizowanych urządzeń do ochrony środowiska naturalnego. Aspekt ekologiczny jest postrzegany jako wpływający na wartość i pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw. Ma wpływ na realizowane strategie technologiczne. Analiza zjawiska internacjonalizacji przedsiębiorstw wskazuje, że wśród różnych motywów tego procesu brany jest także pod uwagę aspekt ekologiczny. Ma on swoje odzwierciedlenie w pozytywnych, ale także niestety w negatywnych zachowaniach przedsiębiorstw. Wiąże się z jednej strony z szansami, jakie wynikają z tworzenia się grup klientów stawiających produktom i procesom podwyższone wymagania ekologiczne (ekokonsumenci), z drugiej jednak może stanowić zachętę do inwestowania w krajach o obniżonych wymaganiach co do ochrony środowiska naturalnego. Wykorzystywanie tej sytuacji i stosowanie obniżonych wymagań jest sprzeczne z poglądem o odpowiedzialności przedsiębiorstw, w tym przypadku ekologicznej. Odpowiedzialny, proaktywny rozwój przedsiębiorstwa na globalnym rynku powinien się bowiem opierać na podwyższonych standardach, także ekologicznych, i spełniać najwyższe wymagania światowe. Wskazane jest nawet, aby te wymagania dobrowolnymi działaniami przewyższać. Odpowiedzialny rozwój przedsiębiorstwa oznacza zatem wychodzenie poza respektowanie wymogów prawnych należy go postrzegać jako działa- 3 G. Aras, D. Crowther, The social obligation of corporations, Journal of Knowledge Globalization 2008, Vol. 1, 1, s. 43 59. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 12 2011-10-12 10:23:41

Wprowadzenie 13 nia na rzecz spełnienia oczekiwań społecznych. Szanse na realizację takiego podejścia, także w odniesieniu do zagadnień ekologicznych, stwarzają działania przedsiębiorcze omawiane w niniejszej monografii. Przedsiębiorczość ekologiczna odnosi się do obszarów: biznesu, społecznego i publicznego. Wobec poglądów o powiązaniach występujących pomiędzy tymi trzema obszarami przedsiębiorczość ekologiczna staje się faktycznym warunkiem odpowiedzialnego rozwoju przedsiębiorstw. W literaturze przedmiotu uwzględnianie aspektów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych określa się również jako odpowiedzialną przedsiębiorczość. Warto pokreślić, że w opracowaniach dotyczących omawianego tematu często na określenie nastawienia proekologicznego, oznaczającego dbałość o środowisko naturalne, używa się pojęcia zielonych korporacji, zielonych aliansów, a nawiązując do posiadanych zasobów (w szczególności niematerialnych) organizacji, pisze się o zielonych kompetencjach czy zielonym kapitale intelektualnym. Pojawia się także określenie zielonego biznesu, rozumianego dwojako: jako działanie w ramach prowadzonej działalności na rzecz ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko naturalne i coraz częściej jako aktywność w sektorze ochrony środowiska naturalnego. Występuje także pojęcie zielonych funduszy skłonnych inwestować w podmioty realizujące działania o charakterze proekologicznym. Nastawienie proekologiczne, wyrażające się przez odpowiedzialność ekologiczną, w niniejszej monografii jest rozpatrywane przede wszystkim z punktu widzenia możliwości osiągania przez przedsiębiorstwa przewagi konkurencyjnej. Opracowanie stanowi rozwinięcie treści zawartych w książce Wiedza i kompetencje ekologiczne w strategiach rozwoju przedsiębiorstw 4, gdzie odniesiono się do problematyki rozwoju przedsiębiorstw, mając na uwadze rolę kompetencji ekologicznych w budowie ich przewagi konkurencyjnej. Podkreślono znaczenie uczenia się organizacji i zarządzania wiedzą w budowie tych kompetencji z wykorzystaniem potencjału tkwiącego w kapitale intelektualnym. Za przejaw kompetencji ekologicznych uznano jakość i innowacyjność ekologiczną. Potwierdzono rosnące znaczenie jakości i innowacyjności ekologicznej dla rozwoju polskich przedsiębiorstw oraz podkreślono ważność czynnika ekologicznego w realizacji celów przedsiębiorstw na rzecz akcjonariuszy (shareholders), a zwłaszcza wszystkich interesariuszy (stakeholders). W niniejszej monografii problematyka budowy kompetencji opartych na odpowiedzialności ekologicznej i wykorzystaniu przedsiębiorczości ekologicznej, będącej jednym z najistotniejszych przejawów tej odpowiedzialności, została rozwinięta. Zwrócono uwagę na znaczącą rolę odpowiedzialności ekologicznej w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw w ramach proce- 4 A. Chodyński, Wiedza i kompetencje ekologiczne w strategiach rozwoju przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2007. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 13 2011-10-12 10:23:41

14 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw sów internacjonalizacji z uwzględnieniem uwarunkowań regionalnych oraz lokalnych. Wskazano, że realizacja proaktywnego rozwoju przedsiębiorstw z uwzględnieniem odpowiedzialności ekologicznej może wykorzystywać nowe modele biznesu, które są kształtowane w odniesieniu do różnych obszarów aktywności gospodarczej korporacji. W szczególności w prezentowanej monografii: scharakteryzowano pojęcie odpowiedzialności ekologicznej; odniesiono się do miejsca odpowiedzialności ekologicznej w koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw (biznesu), wskazano ponadto na rolę odpowiedzialności ekologicznej w kształtowaniu przedsiębiorczości ekologicznej; odniesiono się do różnych aspektów proaktywnego rozwoju przedsiębiorstw, wskazując na rolę odpowiedzialności ekologicznej i przedsiębiorczości ekologicznej w kształtowaniu modeli ich rozwoju; omówiono koncepcje rozwoju przedsiębiorstw, mając na uwadze współczesne paradygmaty zarządzania; szczególną uwagę zwrócono na paradygmaty rozwoju sieciowego oraz równoważenia celów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych; omówiono proaktywne, proekologiczne strategie przedsiębiorstw na globalnym rynku; odniesiono się do strategii korporacji transnarodowych, mając na uwadze również uwarunkowania lokalne, uwzględniając oddziaływanie interesariuszy oczekujących zachowań odpowiedzialnych ekologicznie; wskazano, że kompetencje ekologiczne mogą być budowane w ramach orientacji przedsiębiorczej firm; omówiono założenia proekologicznego modelu biznesu z wykorzystaniem kompetencji ekologicznych; nawiązując do poglądów dotyczących modeli biznesu i uwypuklając znaczenie odpowiedzialności ekologicznej, zaproponowano dwa modele ogólne: model A proefektywnościowy model społeczno-ekologicznej odpowiedzialności (biznesu), budowany z podkreśleniem ważności założeń rozwoju zrównoważonego (sustainable development) i realizacji założeń CSR; model zakłada integrację efektywności działań ekologicznych, społecznych i ekonomicznych, model B przedsiębiorczy model społeczno-ekologicznej odpowiedzialności (biznesu), stanowiący rozwinięcie modelu A, z podkreśleniem roli nastawienia innowacyjnego; w ramach modeli ogólnych omówiono modele szczegółowe. W monografii zaprezentowano strategiczny punkt widzenia, ze zwróceniem uwagi na aspekty rozwoju przedsiębiorstw. Uwidacznia się to między innymi w ujmowaniu z perspektywy strategicznej zagadnień odpowiedzial- Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 14 2011-10-12 10:23:41

Wprowadzenie 15 ności ekologicznej, a także analizy powiązań przedsiębiorstw (przykładowo aliansów i organizacji wirtualnych) oraz tworzonych modeli biznesu. Tezą główną pracy jest pogląd, że odpowiedzialność ekologiczna jest zyskującym na znaczeniu czynnikiem wpływającym na proaktywny rozwój przedsiębiorstwa zarówno w skali globalnej, regionalnej, jak i lokalnej oraz na budowane w ramach tego rozwoju modele biznesu. Implementacja założeń odpowiedzialności ekologicznej wpływa na cele przedsiębiorstwa, charakter jego rozwoju oraz formy organizacyjne. W publikacji zwrócono przy tym uwagę, że dostrzeganie szans dla rozwoju przedsiębiorstwa wynikających z rosnącego znaczenia odpowiedzialności ekologicznej stwarza możliwość odejścia od zachowań reaktywnych, odnoszących się jedynie do respektowania obowiązujących wymagań prawnych w zakresie ochrony środowiska naturalnego, na rzecz zachowań proaktywnych, związanych ze wzrostem świadomości ekologicznej społeczeństw i wszystkich interesariuszy. Uzasadnieniu tezy głównej pracy może służyć fakt, że już obecnie przyjmowane są na poziomie międzynarodowym ustalenia związane z modernizacją poszczególnych sektorów gospodarki światowej, zmuszające wręcz przedsiębiorstwa do działań proekologicznych (np. ustalenia dotyczące rynków emisji czy energetyki odnawialnej). Proaktywność wymaga, aby mając na uwadze rozwój przedsiębiorstwa, wybiegać jeszcze dalej w przyszłość, antycypując znaczenie czynnika ekologicznego, wykraczając poza zakres i ramy czasowe dyskutowanych i podejmowanych ustaleń, które staną się w dającej się określić perspektywie czasowej obowiązującymi regulacjami. Zachowania proaktywne w coraz większym stopniu są uwarunkowane tworzeniem niezbędnych powiązań przedsiębiorstw i ich interesariuszy. Warto zwrócić uwagę, że regulacje dla sektorów najbardziej uciążliwych dla środowiska naturalnego (np. przemysł chemiczny) zostały już określone, a kontynuowane są prace dotyczące produktów pochodzących z sektorów uważanych za mniej uciążliwe. Dyskutuje się więc i wprowadza regulacje dotyczące produktów używanych w skali masowej (m.in. samochodów, artykułów gospodarstwa domowego, a także komputerów), kładąc nacisk na ich parametry eksploatacji, np. pod kątem zużycia różnego typu zasobów i energii, jak również możliwości recyklingu po ich zużyciu. Oznacza to, że podejmowanie decyzji o wyborze domen działalności w rozwoju przedsiębiorstwa wiąże się z odpowiedzialnością ekologiczną, która staje się już istotna we wszystkich sektorach. Monografia składa się z czterech rozdziałów. Rozdział I poświęcony jest problematyce przedsiębiorstwa jako organizacji odpowiedzialnej w obszarach ekonomicznym, społecznym i ekologicznym. Analizując przedsiębiorstwo jako organizację odpowiedzialną w tych trzech obszarach, wyrażono pogląd, że odpowiedzialność ekologiczna powinna być uwzględniana w modelach rozwoju przedsiębiorstwa i wynikającej z tego realizacji różnych form Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 15 2011-10-12 10:23:41

16 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw organizacyjnych, mając na uwadze wzrost świadomości ekologicznej społeczeństwa i wsparcie społeczności międzynarodowej. W rozdziale tym zawarto podstawowe definicje organizacji oraz zaprezentowano na tym tle pojęcie przedsiębiorstwa. Omówiono podejścia do przedsiębiorstwa, w tym również podejście ekologiczne. Przedstawiono podstawowe modele przedsiębiorstwa: ekonomiczny, finansowy, organizacyjny, prawny, behawioralny oraz etyczny (etyczno-kulturowy). W tym ostatnim modelu normy moralne mają swoje odzwierciedlenie w zachowaniach związanych z odpowiedzialnością ekologiczną, opartą na wartościach ekologicznych zawartych w kulturze organizacji. Funkcjonowanie przedsiębiorstwa odniesiono do zmian występujących w jego otoczeniu. Zaprezentowano podstawowe podziały otoczenia przedsiębiorstwa, wskazując na elementy społeczne i związane ze środowiskiem naturalnym. Dokonano przeglądu zmian zachodzących w otoczeniu przedsiębiorstwa w ujęciu historycznym. Ukazano ponadto, jak wraz ze zmianami w otoczeniu przeobrażeniom ulegały modele przedsiębiorstw w myśl teorii: klasycznej, neoklasycznej i systemowej. Przedstawiono ewolucję poglądów na przedsiębiorstwo wraz ze zmianami struktur rynku: od modeli konkurencji doskonałej, idealnego monopolu, aż do konkurencji niedoskonałej. Omówiono też teorie alternatywne przedsiębiorstw z zaznaczeniem występujących aspektów ekologicznych. Szczególne miejsce wśród współczesnych podejść do przedsiębiorstwa zajmuje koncepcja interesariuszy (stakeholders). W rozważaniach odniesiono ją do społecznej i ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa, na której omówienie złożyły się: analiza jej różnych definicji, ukazanie płaszczyzny społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa: ekonomicznej, socjalnej, socjologicznej, etycznej i ekologicznej, zaprezentowanie pojęcia społecznej i ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa z punktu widzenia kluczowych wartości organizacji, podkreślenie pozytywnego wpływu realizacji założeń społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa na wyniki finansowe korporacji, przedstawienie dokumentów międzynarodowych odnoszących się do społecznej i ekologicznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa. Osobny fragment rozdziału I poświęcono rozwojowi przedsiębiorstw, uwzględniając aspekty ekologiczne. Wskazano w nim na dwie główne ścieżki rozwojowe: restrukturyzację i rozwój innowacyjny (przedsiębiorczy). Zaprezentowano podstawowe modele rozwoju przedsiębiorstw: I. Adizesa, L. Greinera, R. Quinna i K. Camerona. Podkreślono, że rozwój przedsiębiorstw wiąże się z przemianami struktur działalności gospodarczej i powiązań przedsiębiorstw. Omówiono znaczenie struktur i powiązań przedsiębiorstw, takich jak grupa kapitałowa (w tym holdingi i koncerny, tworzone poprzez fuzje i przejęcia) oraz powiązania sieciowe, w tym między innymi alianse oraz klastry (clusters), wskazując na miejsce aspektów odpowiedzialności Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 16 2011-10-12 10:23:41

Wprowadzenie 17 ekologicznej. Zwrócono również uwagę na rozwijający się nowy typ powiązań sieciowych, jakim są organizacje wirtualne. W rozdziale II uwagę skupiono na globalnych i regionalnych aspektach proaktywnego rozwoju przedsiębiorstw, podkreślając znaczenie wyzwań związanych z zagrożeniami dla środowiska naturalnego. Zaprezentowano pogląd, że proaktywny rozwój przedsiębiorstwa powinien uwzględniać odpowiedzialność ekologiczną zarówno w ramach procesów internacjonalizacji, jak i współdziałania z innymi podmiotami w skali regionalnej oraz lokalnej, tak by przedsiębiorstwo mogło sobie zapewnić przewagę konkurencyjną, biorąc pod uwagę szanse i zagrożenia ekologiczne. Zwrócono uwagę, że proaktywny rozwój przedsiębiorstwa, uwzględniając aspekty ekologiczne, odbywa się w ciągłej interakcji z interesariuszami. Interesariusze ci mogą się zmieniać, w zależności od tego, czy analizuje się rozwój na poziomie globalnym, regionalnym czy lokalnym. Na poziomie regionalnym i lokalnym pojawia się konieczność współdziałania ze specyficznymi interesariuszami, jakimi są na przykład miasta i gminy, administracja samorządowa jest bowiem uwzględniana w koncepcji stakeholders jako interesariusz. Odnosząc się do rozwoju przedsiębiorstw, mając na uwadze aspekty globalizacyjne, rozpatrzono: teorie rozwoju przedsiębiorstw (poglądy J. Downie, R. Marrisa i E. Penrose), kierunki rozwoju przedsiębiorstw: poziomy (koncentracja), pionowy (integracja wertykalna) oraz dywersyfikacja, źródła przewagi strategicznej przedsiębiorstw (m.in. poglądy M. Portera, J. Kaya, G. Stalka i L. Shulmana, G. Hamela i C. Prahalada). Podkreślono rolę uczenia się i zarządzania wiedzą, w tym ekologiczną w organizacji. Odniesiono się do powiązań koncepcji społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstwa z poglądami niektórych z wymienionych autorów. Wskazano na rolę odpowiedzialności ekologicznej w budowie przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstw. Przedstawiono ponadto zagadnienie internacjonalizacji działalności przedsiębiorstw. Omówiono poglądy różnych autorów dotyczące tworzenia przedsiębiorstw międzynarodowych, wielonarodowych, globalnych oraz scharakteryzowano korporacje transnarodowe. Zaprezentowano pojęcie zielonych korporacji. Odniesiono się do wybranych form internacjonalizacji przedsiębiorstwa. Realizacja proaktywnego rozwoju przedsiębiorstwa wymaga opracowania i zastosowania określonej strategii. W omawianym rozdziale odniesiono się do strategii na globalnym rynku, mając na uwadze ich proaktywność związaną z przestrzeganiem przez korporacje światowych standardów ochrony środowiska naturalnego. Przeanalizowano czynniki wpływające na zachowania korporacji, podkreślając wpływ interesariuszy. Dokonano analizy po- Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 17 2011-10-12 10:23:41

18 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw glądów na temat wpływu strategii proaktywnych przedsiębiorstw odnośnie do środowiska naturalnego na uzyskiwane przez nie wyniki finansowe i na ich pozycję konkurencyjną. W większości przypadków ocenia się ten wpływ jako pozytywny, wskazując na możliwości wynikające z realizacji odpowiedzialności ekologicznej. Zaprezentowano etapy budowy strategii proekologicznej przedsiębiorstwa. Odniesiono się do uwarunkowań tworzenia strategii proekologicznych i możliwych zachowań przedsiębiorstw, realizujących założenia odpowiedzialności ekologicznej wobec tworzenia się zielonych rynków. Poza rozważaniami dotyczącymi zachowań przedsiębiorstw na rynkach globalnych, dokonano również analizy sytuacji, w której w ramach globalizacji swojej działalności przedsiębiorstwo uwzględnia uwarunkowania regionalne i lokalne. Na tym tle omówiono podstawowe aspekty rozwoju regionalnego i lokalnego ze wskazaniem istotnej roli przedsiębiorstw w tym rozwoju. Zwrócono przy tym uwagę na znaczenie przedsiębiorstw w tworzeniu innowacyjności regionalnej, także ekologicznej, oraz realizacji założeń rozwoju zrównoważonego, który szeroko uwzględnia aspekty ochrony środowiska naturalnego. Podkreślano rolę inicjatyw lokalnych, związanych ze specyficznymi rodzajami działalności. Odniesiono się do innowacyjnych form organizacji działalności na poziomie regionów, uwypuklając rolę klastrów. Wskazano na różnice pomiędzy zarządzaniem przedsiębiorstwami a zarządzaniem miastami i gminami i zaprezentowano możliwości wykorzystania przez miasta i gminy doświadczeń przedsiębiorstw. Zaproponowano zastosowanie opracowanej dla przedsiębiorstw macierzy służącej do oceny szans ich rozwoju, zmodyfikowanej na potrzeby miast i gmin. W macierzach można uwzględnić również zagadnienia związane z realizacją odpowiedzialności ekologicznej. W rozdziale omówiono również aspekty ekologiczne powiązań przedsiębiorstw w układach sektorowych i regionalnych, wychodząc z założeń ekologii przemysłu (industrial ecology). Zaprezentowano niektóre problemy regionalnych uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw z uwzględnieniem aspektów ekologicznych. Podkreślono, że uwzględnianie założeń odpowiedzialności ekologicznej będzie miało wpływ na: bezpieczeństwo ekologiczne przedsiębiorstw, realizację łańcuchów dostaw, tworzenie proekologicznych powiązań przedsiębiorstw, realizację założeń proekologicznych w budownictwie, gospodarkę odpadami i planowanie przestrzenne. Rozdział III poświęcony jest odpowiedzialnej przedsiębiorczości wynikającej z przyjęcia orientacji przedsiębiorczej oraz jej wpływowi na proaktywny, proekologiczny rozwój przedsiębiorstwa. Starano się wykazać, że istotnym przejawem proaktywności w rozwoju przedsiębiorstwa jest odpowiedzialna przedsiębiorczość (w tym przedsiębiorczość ekologiczna), realizowana z wykorzystaniem współczesnych poglądów i koncepcji zarządzania, ukierunkowana na budowę kompetencji ekologicznych przedsiębiorstwa. Przedsiębiorczość ekologiczna traktowana jest jako przejaw odpowiedzialności ekologicznej. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 18 2011-10-12 10:23:41

Wprowadzenie 19 Wskazano na metody przydatne przy realizacji proekologicznej orientacji przedsiębiorczej w praktyce. Podkreślono znaczenie kompetencji ekologicznych dla proaktywnego rozwoju przedsiębiorstwa, akcentując rolę zielonych aktywów niematerialnych. Działania związane z przedsiębiorczością ekologiczną są szczególnie istotne ze względu na dynamiczny charakter zmian otoczenia przedsiębiorstwa, w tym ekologicznego. Pojęcie odpowiedzialnej przedsiębiorczości pojawia się w literaturze przedmiotu, choć jest to temat stosunkowo nowy. W niniejszej monografii pod tym pojęciem rozumie się taki rodzaj przedsiębiorczości, który realizują firmy uzależniające możliwości osiągania celów ekonomicznych od minimalizacji niekorzystnych skutków społecznych i ekologicznych. Odpowiedzialna przedsiębiorczość uwzględnia zatem nie tylko przesłanki wynikające z korzyści ekonomicznych, ale także realizację celów społecznych i ekologicznych, biorąc pod uwagę potrzeby interesariuszy. Z kolei przedsiębiorczość ekologiczna (environmental entrepreneurship) oznacza, że działania przedsiębiorstwa, nastawione na przykład na realizację zysku, będą podejmowane tylko wówczas, gdy respektowane będą potrzeby związane z ochroną środowiska naturalnego. Realizacja działań przedsiębiorczych związanych z ochroną środowiska naturalnego traktowana jest jako przejaw odpowiedzialności ekologicznej. W rozdziale III omówiono pojęcie przedsiębiorczości oraz charakterystykę strategii przedsiębiorczych firm. W szczególności uwagę skupiono na przedsiębiorczości korporacyjnej. Podkreślono, że działania przedsiębiorcze mogą być nakierowane na równoważenie elementów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych, co prowadzi do pojęcia zrównoważonej przedsiębiorczości (sustainable entrepreneurship) oraz wydzielenia grupy zrównoważonych przedsiębiorców (sustainable entrepreneurs), głównie indywidualnych (F. Tilley, B. Parish). Omówiono również przedsiębiorczość społeczną i administracyjną, dotyczącą organizacji niekomercyjnych. Zaprezentowano rozwój koncepcji przedsiębiorczości w ujęciu historycznym. Mając na uwadze rozwój przedsiębiorczy firm, głównie korporacji, przedstawiono jego uwarunkowania kulturowe i marketingowe, odnosząc się w tym kontekście do znaczenia aspektów społecznych i odpowiedzialności ekologicznej. Analizując współczesne poglądy na zarządzanie organizacjami (W. Grudzewski, I. Hejduk), poruszono następujące grupy zagadnień dotyczących przedsiębiorczości, z uwzględnieniem problematyki odpowiedzialności ekologicznej: ciągłe doskonalenie a innowacyjność odniesiono się między innymi do rozszerzonej o aspekty ekologiczne koncepcji total quality management (TQM), opisywanej jako total quality environmental management (TQEM) oraz do pojęcia innowacyjności ekologicznej, BPR (business processing reengineering) a lean management, zarządzanie wiedzą, uczenie się organizacji i wirtualizacja działalności. Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 19 2011-10-12 10:23:41

20 Odpowiedzialność ekologiczna w proaktywnym rozwoju przedsiębiorstw W rozdziale tym zaprezentowano również wpływ środowisk przedsiębiorczości na tworzenie sieci międzyorganizacyjnych, opartych na zaufaniu na poziome zarówno globalnym, jak i regionalnym. Na tym tle odniesiono się do roli zaufania w realizacji założeń społecznej odpowiedzialności biznesu. Zwrócono uwagę na ponoszone ryzyko oraz znaczenie partnerstwa proekologicznego między przedsiębiorstwami oraz organizacjami z sektorów społecznego (organizacje non profit) i publicznego. Zaprezentowano także własne doświadczenia w tym zakresie. Podkreślono, że działania przedsiębiorcze mogą być wspierane poprzez wykorzystanie wybranych metod zarządzania: strategicznej karty wyników (balanced scorecard) i metod bilansujących oczekiwania i wkład poszczególnych interesariuszy (accountability scorecard, metoda oceny korzyści da interesariuszy). Ukazano także możliwości modyfikacji balanced scorecard, uwzględniając odpowiedzialność ekologiczną (A. Chodyński, A. Jabłoński, M. Jabłoński). Metoda ta jest obecnie szeroko rozwijana w odniesieniu do realizacji zamierzeń strategicznych z uwzględnieniem ekologicznych celów rozwojowych przedsiębiorstwa. Uznając tworzenie kompetencji ekologicznych za odpowiedzialne działanie przedsiębiorcze, zwrócono uwagę, że tego typu kompetencje budowane są na podstawie zielonego kapitału intelektualnego (green intellectual capital) (Yu-Shan Chen). Przywołano własne propozycje budowy tych kompetencji, oparte na kapitale intelektualnym i zarządzaniu wiedzą, a także przytoczono wyniki badań dotyczące polskich przedsiębiorstw. W rozdziale IV przedstawiono ogólną charakterystykę modeli biznesu, współczesne modele i ich architekturę służącą zapewnieniu realizacji założeń odpowiedzialności ekologicznej. Zaprezentowano pogląd, że proaktywność tworzonych z udziałem interesariuszy modeli biznesu (w tym traktowanie środowiska naturalnego jako milczącego interesariusza ) uwzględniających odpowiedzialność ekologiczną może się wiązać z przyjęciem założeń integracji (równoważenia sustainability) celów społecznych, ekologicznych i ekonomicznych z podkreśleniem znaczenia efektywności ekologicznej i przedsiębiorczości ekologicznej, biorąc pod uwagę uwarunkowania zarówno sektorowe, jak i pozasektorowe. Przedstawiono założenia proekologicznego modelu biznesu. Podkreśla się, że w swoim rozwoju przedsiębiorstwo dokonuje zmian realizowanych przez siebie modeli biznesowych. Modele te mogą uwzględniać odpowiedzialne zachowania ekologiczne, oparte na kreowaniu wartości dla interesariuszy. Zaproponowano wydzielenie dwóch ogólnych zrównoważonych modeli biznesu uwzględniających odpowiedzialność ekologiczną (modele te różnią się nastawieniem przedsiębiorczym, ale oba uwzględniają efektywność ekologiczną): model A proefektywnościowy model społeczno-ekologicznej odpowiedzialności (biznesu), podkreślający założenia rozwoju zrównoważonego Chodynski_odpowiedzialnosc.indb 20 2011-10-12 10:23:41