Koszty gospodarki leśnej oraz potrzeby i kierunki ich racjonalizacji Antoni Buraczewski WydziałLeśny, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Piotr Grygier Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Poznaniu III Zimowa Szkoła Leśna przy IBL, Sękocin Stary, 15-16 marca 2011 r. 1
Plan prezentacji Ewolucja zasad finansowania gospodarki leśnej w Lasach Państwowych (LP) Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne produkcji a prowadzona rachunkowość w LP Ocena efektywności działalności LP Koszty gospodarki leśnej w LP - struktura kosztów - wskaźniki poziomu kosztów - czynniki kształtujące poziom kosztów - koszty rodzajowe Dotychczas stosowane narzędzia racjonalizacji kosztów w LP Spodziewane nowe wyzwania kosztowe dla LP Kierunki racjonalizacji kosztów w LP 2
Ewolucja zasad finansowania działalności Lasów Państwowych Okres 1950-1991 przedsiębiorstwa l. p jednostki gospodarcze (wg zasad rozrachunku gospodarczego) NZLP jednostka budżetowa (od 1963 r. utrzymywany z narzutów) jednostki produkcyjne pełny wewnętrzny rozrach. gospodarczy r. 1982 ustawa o gosp. finansowej p-stw państwowych, zasady gospodarki finansowej w LP średni wskaźnik rentowności sprzedaŝy (drewna) jako podstawa rachunku wyrównawczego dysproporcji w kosztach i dochodach poszczeg. jednostek w ramach ozlp. administracyjne, kształtowane przez państwo, zmiany cen na drewno nieuwzględniające pełnych, rosnących kosztów własnych produkcji leśnej. 3
Okres 1991-2009 Ustawa z 28 września 1991r. o lasach oraz rozporządzenie Rady Ministrów w spr. szczegółowych zasad gospodarki finansowej w LP (nowelizacja 1994 r.) - nowy status organizacji i nowy model gospodarki finansowej w LP. Lasami stanowiącymi własność Skarbu Państwa zarządza PGL LP - państwowa jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, - nie jest przedsiębiorstwem 4
Działalność gospodarczo-leśną prowadzi się na podstawie rachunku ekonomicznego (przestrzegając zasady ochrony i trwałości lasów). Stosowanie tego rachunku jest utrudnione, m.in. ze względu na realizację wieloaspektowego celu gospodarowania określonego specyficznymi cechami produkcji. Wartość surowca drzewnego oferowana na rynek (uzyskana w ramach funkcji gospodarczych) jest łatwa do określenia. Wycena szeroko rozumianych funkcji pozagospodarczych (nierynkowych) jest utrudniona ze względów metodycznych. Stosowane obecnie obciąŝanie produkcji drewna kosztami funkcji nierynkowych (dóbr publicznych) moŝe prowadzić do błędnych ocen efektywności produkcji podstawowej. 5
Zasady finansowania działalności LP System finansowy LP jest odrębnym (oparty o rozp. R.M.) działalność gospodarczo-leśna - rachunek ekonomiczny zasada samofinansowania działalności centralizacja procesu finansowego (rachunek wyrównawczy fundusz leśny) plan LP jest sumąplanów finansowo-gospodarczych jednostek organizacyjnych specyfikę produkcji uwzględnia plan kont (branżowy) ewidencję, rozliczanie i sprawozdawczośćprowadzi sięprzy użyciu sytemu informatycznego LP (SILP) sprawozdanie z rocznej działalności LP przedstawia sięna forum Sejmu 6
Działalnośćgospodarcza jest nierozerwalnie związana z ponoszeniem kosztów. Koszty powinny byćpokryte uzyskanymi przychodami ze sprzedaży. Koszty sąjednym z najważniejszych kryteriów oceny efektywności gospodarowania. 7
Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne produkcji a prowadzona rachunkowośćw LP -Problem: dostosowanie rachunkowości do specyfiki ekonomicznej gospodarstwa leśnego w zakresie długotrwałości produkcji leśnej i jej przyrodniczego uwarunkowania, - Ścisła zależność gospodarowania od czynników przyrodniczych, - Przedmiotem pracy jest przyrost bieżący na pniu oraz jego odpowiednik w postaci wyrobionych w danym roku gotowych produktów, - Trudno jest ograniczyćrachunek kosztów własnych do jednorocznych okresów obrachunkowych (dotyczy to zwłaszcza produkcji na pniu - między nakładem a efektem upływa wiele lat), 8
- Kapitał leśny charakteryzuje się swoistymi cechami; c.d. - Działanie gospodarcze na poszczególnych etapach decyzyjnych w rozwoju lasu odbywa się w warunkach dużej niepewności (ryzyka); - W rocznym okresie obrachunkowym, nie ma związku przyczynowo-skutkowego między nakładami na zagospodarowanie lasu a wartością pozyskanego drewna; - Nierozwiązanym problemem metodycznym pozostaje określanie właściwych relacji między przychodami a realizacjąwielostronnych funkcji lasów, równieżbrak kompensacji poniesionych kosztów na kreowanie społecznych korzyści z lasu; - Brakuje narzędzi ekonomicznych umożliwiających poprawne przeprowadzenie kontroli procesu gospodarowania oraz norm do porównań i ocen. 9
Ocena efektywności działalności Lasów Państwowych Lasy Państwowe gospodarują majątkiem o wartości bilansowej 3,66 mld zł (2009r.). Wartość majątku sukcesywnie rośnie. Udział majątku trwałego w majątku całkowitym wykazuje tendencję malejącą. Mocno rośnie wskaźnik pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym oraz dynamika kapitałów własnych. Wyraźnie wzrasta wartość kapitału obrotowego (ustalonego statycznie). Wskaźniki rentowności charakteryzują się wzrostem. Głównym źródłem przychodów LP są wpływy z tytułu sprzedaŝy drewna (główną cechą tych przychodów jest powtarzalność i względna przewidywalność). 10
Ocena efektywności działalności Lasów Państwowych Wskaźniki / lata 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 udziału majątku trwałego 72,9 66,5 66,9 70,1 71,9 63,4 58,3 60,3 58,7 unieruchomienia majątku 2,7 2,0 2,0 2,3 2,6 1,7 1,4 1,5 1,4 udziału naleŝności długotermin. 1,1 0,5 0,6 0,7 0,4 0,2 0,1 0,1 0,0 udziału zapasów 3,5 3,1 2,0 2,0 2,3 2,0 2,3 2,6 2,3 udziału naleŝności 13,6 13,5 10,6 9,0 8,4 7,4 6,0 5,8 5,4 udziału Inwestycji krótkotermin. 9,6 16,4 20,3 18,3 16,9 26,8 33,1 31,0 33,2 udziału kapitału długotermin. 3,92 3,74 6,81 5,68 6,10 8,71 7,67 7,34 6,48 pokrycia aktywów trwałych kapitałem własnym 1,1 1,2 1,2 1,1 1,1 1,2 1,3 1,3 1,4 płynności bieŝącej 174,4 243,9 237,8 181,3 175,0 255,4 279,6 265,1 227,3 płynności szybkiej 148,8 219,4 221,5 166,5 158,1 239,1 262,4 244,0 211,6 rentowności netto -2,5 0,4 0,9 1,6 2,8 4,0 8,8 4,1 3,4 Kapitałobrotowy netto, dynamika 100 171,8 181,4 104,7 95,3 182,3 285,7 274,3 344,2 11
Koszty gospodarki leśnej Obszar osiągania przychodów i obszar ponoszenia kosztów Jednostka musi ponosić koszty, które trzeba albo optymalizować, albo przyjmować ich wzrost ze względu na oczekiwania klientów Optymalizację kosztów realizuje się poprzez róŝne strategie W gospodarstwie leśnym trudno jest obniŝyć koszty poprzez standaryzację produktu, jego jakość, wprowadzanie innowacji, czy teŝ skracanie czasu produkcji. Strategia kosztowa moŝe koncentrować się na takich obszarach jak: działalność gospodarczo-leśna oraz sprawowanie zarządu. 12
Struktura kosztów, ich poziom oraz zmiany czynników kształtujących poziom kosztów wytworzenia w LP Koszty vs przychody W okresie 2001-2009 przychody i koszty w LP - dynamika wzrostowa. 13
koszty wytworzenia sprzedanych produktów -średnio 57%, koszty ogólnego zarządu -średnio 40,2%, pozostałe koszty operacyjne - 2,0%. Koszty sprzedaŝy i koszty finansowe mają małe znaczenie Wskaźniki poziomu kosztów w LP w latach 2001-2009 Wskaźnik poziomu: (%) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 kosztów sprzedanych produktów 57,1 56,6 57,5 59,5 55,9 55,8 56,4 58,4 58,2 kosztów ogólnego zarządu 43,4 40,8 39,0 38,6 41,6 41,6 36,6 39,1 40,1 podstawowy poziomu kosztów 100,8 97,7 96,8 98,4 98,0 97,8 93,9 97,5 98,3 Dynamika wskaźników poziomu kosztów w LP (2001 = 100) 14
Wskaźniki udziału kosztów produkcji w przychodach netto ze sprzedaży produktów Wskaźnik 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 wynagrodzeń, ubezp. społeczn. w przychodach netto 35,3 37,9 34,7 32,7 35,8 33,5 38,0 34,2 36,2 amortyzacji w przychodach netto 4,8 4,3 3,7 3,4 3,5 3,7 4,0 3,8 4,4 zuŝycia materiałów i energii w przych. netto 7,2 5,4 5,5 5,8 5,6 5,2 5,8 5,2 4,6 Wskaźnik poziomu kosztów wytworzenia 47,3 47,6 43,9 41,9 44,9 42,4 47,8 43,2 45,2 Dynamika wskaźników udziału kosztów produkcji w przychodach netto w LP (2001 = 100) 15
Zmiany poziomu kosztów wytworzenia związane ze sprawnością gospodarowania Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Koszty wynagrodzeńz narzutami/przeciętna 44,489 49,018 53,174 62,834 61,637 69,561 72,260 72,596 liczba pracowników (tys. zł/os.) Koszty amortyzacji/przeciętny stan rzeczowych 0,639 0,623 0,643 0,622 0,621 0,619 0,617 0,633 aktywów trw. i wartości niematerialnych Koszty zuŝycia materiałów/przeciętny stan 7,933 10,344 11,995 11,663 11,495 12,233 11,982 9,587 materiałów Przychody netto ze sprzedaŝy produktów/przeciętna 117,11 141,16 162,73 175,62 184,15 216,97 211,15 200,44 liczba pracowników (tys. zł/os.) Przychody netto ze sprzedaŝy produktów/przeciętny 1,467 1,685 1,890 1,799 1,676 1,834 1,631 1,438 stan rzeczowych aktywów trw. i wartości niematerialn. Przychody netto ze sprzedaŝy produktów/przeciętny 14,687 18,687 20,751 20,783 21,908 24,909 22,947 20,957 stan materiałów 16
Zmiany czynników kształtujących poziom kosztów wytworzenia w LP (% do roku poprzedniego) Wyszczególnienie Lata 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Koszty wynagrodze ń zmiana średniej płacy z narzutami 10,2 8,5 18,2-1,9 12,9 3,9 0,5 zmiana przychodowości 1 pracownika 20,5 15,3 7,9 4,9 17,8-2,7-5,1 Koszty amortyzacji zmiana zuŝycia aktywów trwałych -2,51 3,10-3,16-0,28-0,29-0,28 2,56 zmiana obrotowości aktywów trwałych 14,89 12,12-4,77-6,85 9,39-11,07-11,84 Koszty zuŝycia zmiana materiałochłonności mate riałów i e ne rgii 30,38 15,97-2,77-1,44 6,42-2,05-19,99 zmiana rotacji zapasów materiałów 27,24 11,04 0,15 5,42 13,69-7,88-8,67 17
Analiza kosztów w układzie rodzajowym w LP Struktura kosztów rodzajowych w Lasach Państwowych Struktura kosztów rodzajowych w LP, średnia okresu 2001-2009, (%) Kształtowanie się struktury kosztów w latach 2001-2009 Dynamika kosztów rodzajowych w Lasach Państwowych 18
ChociażLasy Państwowe sątzw. naturalnym monopolistą, to jednak uwarunkowania rynkowe, szczególnie wahania koniunktury w zakresie cen drewna zmuszajądo minimalizowania kosztów własnych sprzedaży. 19
Dotychczas stosowane narzędzia racjonalizacji kosztów w PGL LP Redukcja zatrudnienia na stanowiskach robotniczych i nierobotniczych. Wymiernym efektem prywatyzacji działalności gospodarczej nadleśnictw jest: - zmniejszenie kosztów pośrednich związanych z zatrudnieniem robotników, - zmiana struktury czasu pracy leśniczych (czas potrzebny na nadzór wykonawstwa prac, opracowanie i sprawdzanie dokumentacji itp.), - zmniejszenie kosztów pracy 20
Dotychczas stosowane narzędzia racjonalizacji kosztów w LP (c.d.) Wprowadzenie na etapie planowania narzędzia ekonomicznego w postaci współczynnika udziału kosztów w przychodach. Opracowanie przez Instytut Badawczy Leśnictwa: racjonalizacji kosztów jednostkowych prac leśnych, stopni trudności leśnictw, klasyfikacji nadleśnictw pod względem zbliŝonych cech, racjonalizacji zatrudnienia w grupie pracowników nierobotniczych, syntetycznego wskaźnika efektów gospodarowania. Stopniowa likwidacja zbędnej infrastruktury (np. w 2002 roku zmniejszenie wartości aktywów trwałych o 200,6 mln zł, w tym: rzeczowe aktywa trwałe 176,1 mln zł). Optymalizowanie ilości jednostek organizacyjnych np. na koniec 2004 roku liczbę nadleśnictw zmniejszono z 439 (2002 r.) do 428 oraz zlikwidowano 2 zakłady regionalne. 21
Spodziewane nowe wyzwania kosztowe dla LP Konieczność sprostania rosnącemu zapotrzebowaniu na publiczne funkcje lasu, bez ograniczania zakresu podstawowej działalności, będzie zmuszała LP do ponoszenia kosztów alternatywnych (21 dolarów /ha/rok). Konieczność uczestniczenia w kosztach związanych z realizacją programu Sieci Ekologicznej Natura 2000. (od 56-94 dolary/ha/rok). Nieodzowne staje się zwiększenie kosztów wprowadzanego postępu techniczno-biologicznego. Obowiązkowe pokrycie wzrostu kosztów pracy, szczególnie wynagrodzeń Rosnące koszty zewnętrzne LP 22
Proponowane kierunki racjonalizacji kosztów działalności Optymalizowanie struktury organizacyjnej LP na wszystkich poziomach organizacji, tj.: DGLP, rdlp i nadleśnictw. Usprawnianie procesu zarządczego, poprzez doskonalenie kadr i rozwój narzędzi zarządczych. Nowelizacja ewidencji kosztów zarządu, w szczególności SłuŜby Leśnej Uspołecznianie decyzji gospodarowania w sferze funkcji publicznych lasów 23.
Proponowane kierunki racjonalizacji kosztów działalności cd. Optymalizacja procesów logistycznych w gospodarce leśnej Wprowadzenie nowych oraz nowelizacja istniejących normatywów technicznotechnologicznych prac leśnych Dostosowanie stanu majątku trwałego do przyszłego racjonalnego poziomu ObniŜanie kosztów urządzania lasu 24
WNIOSKI a. Uwarunkowania przyrodniczo-ekonomiczne produkcji stwarzają szereg problemów prawno-metodycznych w zakresie prowadzonej rachunkowości w Lasach Państwowych. b. W gospodarstwie leśnym, w którym proces produkcji określony jest szczególnymi uwarunkowaniami, głównie przyrodniczymi racjonalizacja kosztów moŝe koncentrować się na takich obszarach, jak: technika i technologia prac gospodarczo-leśnych oraz sprawowanie zarządu. c. Dominacja udziału kosztów niematerialnych, pomimo ich nieznacznego obniŝenia w 2008 roku wskazuje, Ŝe jest to produkcja o charakterze pracochłonnym i raczej o niskim poziomie technicznym (w pewnym stopniu układ ten zakłóca wysoki udział usług obcych). d. Przed organizacją Lasy Państwowe stoją nowe wyzwania w związku z koniecznością realizacji zadań związanych z wielofunkcyjną rolą lasów, zarówno w aspektach przyrodniczych, jak i ekonomiczno-społecznych. Obowiązek powyŝszy ma charakter prawno-finansowy określony unormowaniami krajowym i zagranicznymi. Mogą one nieuchronnie wywołać wzrost kosztów prowadzonej działalności. 25
e. Nowe obszary kosztotwórcze oraz wzrastające dotychczasowe centra kosztów skłaniają do wysunięcia następujących kierunków ich racjonalizacji: Optymalizowanie struktury organizacyjnej LP na wszystkich poziomach organizacji, tj.: DGLP, rdlp i nadleśnictw Usprawnianie procesu zarządczego i postawienie na rzeczywistą decentralizację decyzji gospodarczych Nowelizacja ewidencji kosztów zarządu, w szczególności SłuŜby Leśnej Uspołecznianie decyzji gospodarowania w sferze funkcji publicznych lasów Optymalizacja procesów logistycznych w gospodarce leśnej Wprowadzenie nowych oraz nowelizacja istniejących normatywów techniczno-technologicznych prac leśnych Dostosowanie stanu majątku trwałego do przyszłego racjonalnego poziomu ObniŜanie kosztów urządzania lasu 26
Po pierwsze: gospodarność (gospodarność jest cnotą biznesu) Jednym z fundamentalnych czynników świadczących o efektywności gospodarowania zasobami firmy jest kontrola poziomu ponoszonych kosztów. Efektywność wykorzystywania zasobów jest miarą efektywności zarządzania firmą, dlatego kadra zarządzająca musi mieć na uwadze wykorzystanie zasobów rzeczowych, ludzkich, informacyjnych i finansowych musi właściwie zarządzać kosztami. Po drugie: racjonalizacja Chcąc rozwijać cnotę gospodarności, przedsiębiorstwa dąŝą do racjonalizacji kosztów. Na inicjatywach mających na celu redukcję kosztów najbardziej zaleŝy kadrze zarządzającej, której praca często bywa oceniana ze względu na poziom osiągniętego zysku, jednak myśląc o doskonałym wykorzystaniu zasobów, warto stworzyćśrodowisko, w którym projekty takich inicjatyw będą pochodziły od wszystkich pracowników. Po trzecie: organizacja Tworząc środowisko do projektowania inicjatyw optymalizujących koszty, niezbędne jest posiadanie narzędzia pozwalającego w efektywny sposób nimi zarządzać: badać ich efektywność, przydzielać im priorytety realizacji, monitorować przebieg wdroŝenia i uzyskane efekty. Po czwarte i piąte: ciągłość i konsekwencja Zarządzanie kosztami powinno być trwałym elementem kultury organizacyjnej. Tylko ciągła polityka optymalizacji pozwoli odpowiedzieć na zmieniającą się organizacyjną rzeczywistość. 27
Dziękujemy za uwagę! 28