Pogranicze polsko ruskie we wczesnym średniowieczu. Jerzy Sikora Uniwersytet Łódzki, Wydział Filozoficzno Historyczny kierunek archeologia Uwaga: Syllabus nie jest oficjalnym dokumentem uniwersyteckim. Opracowany został dla studentów, by przybliżyć cel, charakter, przebieg zajęć, kryteria oceny, wymagane prace i lektury. Opis przedmiotu: Obszary Podlasia, wschodniej Lubelszczyzny oraz wschodniej Małopolski wraz z Podkarpaciem, stanowiły we wczesnym średniowieczu arenę ścierania się odmiennych tradycji religijnych, kulturowych, osadniczych i politycznych. Będąc przedmiotem rywalizacji władców księstw polskich i ruskich, niekiedy nawet stanowiąc ośrodki tych ostatnich (jak Drohiczyn, Chełm czy Przemyśl) stanowią fascynujący obiekt badań historyków i archeologów. Przedmiotem szczególnego zainteresowania będą więc rozmaite materialne przejawy kultury, jakie wykształcały się na pograniczu polsko ruskim, podobieństwa i różnice, które pomogą nie tylko poznać archeologię wczesnego średniowiecza wschodnich części Polski, ale także rozpoznawać wpływy kultury ruskiej w centralnych i zachodnich częściach kraju. Pomogą też lepiej zrozumieć współczesne problemy jakie rodzą się na stykach kultur, w końcu historia magistra vitae... Cele przedmiotu: 1. Zdobyć wiedzę dotyczącą problematyki kształtowania się granicy etnicznej polsko ruskiej we wczesnym średniowieczu w kontekście archeologicznym i historycznym. 2. Zdobyć wiedzę dotyczącą elementów kultury materialnej Rusi i pogranicza polsko ruskiego. 3. Poznać w stopniu podstawowym charakter stosunków osadniczych na obszarze pogranicza polsko ruskiego. 4. Nabyć wiedzę pozwalającą wyróżniać materialne korelaty kultury powstające w kręgu kultury ruskiej i bizantyńskiej, jakie rejestrowane są na innych obszarach kraju. Zadania do wykonania w trakcie zajęć (podstawa wystawienia oceny): 1. Przygotować prezentację multimedialną (treść + ilustracje) dotyczącą zadanego tematu, związanego z programem zajęć. Prezentacja ma trwać 15-20 min. Może być przygotowana w programach MS PowerPoint (format ppt) lub OpenOffice Impress (format odp). Ocenie podlegać będzie poziom merytoryczny, ilustracje, sposób prezentowania zagadnienia, stopień zainteresowania słuchaczy. 2. Praca pisemna. Powinna być dostarczona w dniu wygłaszania prezentacji. Praca powinna zawierać się w 4 do 6 stron maszynopisu, wykonanego na komputerze, czcionką Times New Roman lub zbliżoną, o rozmiarze 12, z odstępami między wierszami równymi 1.5 wiersza, wyjustowanego, z numeracją stron, wyposażonego w aparat naukowy (bibliografia, przypisy). 3. Test.
Kryteria oceny: 1. Prezentacja maksymalnie 30 pkt (Uwaga: nieusprawiedliwione nieprzygotowanie prezentacji w terminie to -10 pkt.) 2. Referat pisemny maksymalnie 30 pkt (Uwaga: nieusprawiedliwione opóźnienie oddania referatu: 1 tydzień = -5 pkt, 2 lub więcej tygodni = -10 pkt) 3. Test maksymalnie 30 pkt. 4. Bonus - maksymalnie 10 pkt - przyznawany za obecność i aktywność na zajęciach. Osoby, które nie będą obecne na zajęciach więcej niż 2 razy i nie usprawiedliwią tych nieobecności nie mogą liczyć na bonus. Oceny: Dostateczny powyżej 59 pkt Dostateczny + - powyżej 69 pkt Dobry powyżej 74 pkt Dobry + - powyżej 84 pkt Bardzo dobry powyżej 89 pkt Plan ogólny zajęć: 1. Początki państwa ruskiego; rola Skandynawów w powstaniu państwa ruskiego poglądy, krytyka źródeł. 2. Kontakty polsko - ruskie w świetle historiografii. 3. Początki osadnictwa słowiańskiego na terenach późniejszego pogranicza polsko ruskiego 4. Kształtowanie się granicy etnicznej polsko ruskiej, problematyka podziałów plemiennych i konsolidacji terenów wschodniej i zachodniej Słowiańszczyzny w ramach organizmów państwowych Rurykowiczów i Piastów. 5. Ogólna charakterystyka kultury wczesnośredniowiecznej Rusi. 6. Koczownicy na pograniczu polsko ruskim historia kontaktów, wpływy polityczne, kultura materialna. 7. Czołowe ośrodki osadnicze na pograniczu Przemyśl Problematyka Grodów Czerwieńskich Drohiczyn rozwój ośrodka, zagadnienie tzw. ceramiki drohiczyńskiej Chełm Stołpie Trepcza Sanok Sandomierz i Zawichost problemy rozwoju ośrodków, studia nad ceramiką (wg A. Buki) Lublin 8. Obrządek pogrzebowy na pograniczu podobieństwa i różnice, wpływy chrześcijaństwa. 9. Problematyka architektury monumentalnej pogranicza: kościoły, cerkwie, rezydencje
panujących. 10. Wybrane kategorie zabytków ruchomych miniaturowe toporki enkolpiony zagadnienie ceramiki polewanej amfory ozdoby broń ruska i koczownicza inne 11. Obecność Rusinów i elementów ruskiej kultury materialnej w centralnej i zachodniej części Polski badania, poglądy, opinie. Bibliografia (wybór): Początki osadnictwa słowiańskiego na terenie wschodniej Polski i zachodniej Białorusi i Ukrainy oraz kształtowanie się granicy etnicznej: M. Dulinicz, Miejsca, które rodzą władzę (najstarsze grody Słowiańskie na wschód od Wisły), [w:] Człowiek, Sacrum, Środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław s. 85-98 J. Gurba, Próba ustalenia granicy między Słowiańszczyzną Wschodnią i Zachodnią w świetle źródeł archeologicznych (streszczenie), [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia kultura religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 9 13. M. Parczewski, Początki kształtowania się polsko ruskiej rubieży etnicznej w Karpatach, Kraków 1991. Tenże, Początki sąsiedztwa polsko rusko słowackiego w świetle danych archeologicznych, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji Rzeszów 9-11 V 1995, red. M. Parczewski, S. Czopek, Rzeszów. Tenże, Problem Lędzian a kształtowanie się polsko ruskiej rubieży etnicznej, [w:] Civitas Schinesghe cum pertinentiis, red. W. Chudziak, Toruń 2003, s. 151 165. U. i Z. Kobylińscy, Wczesnośredniowieczna ziemianka z Haciek na Podlasiu. Przyczynek do zagadnienia relacji kulturowych między Słowiańszczyzną Wschodnią i Zachodnią, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa Lublin 2003, s. 293 302. G. Labuda, Narodziny polsko - ukraińskiej granicy etnicznej w polskiej historiografii, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko-rusko-słowackie w średniowieczu. Materiały z konferencji
Rzeszów 9-11 V 1995, red. M. Parczewski, S. Czopek, Rzeszów, s. 9-17. K. Skrzyńska, Najstarsze osadnictwo wczesnośredniowieczne Podlasia na przykładzie wybranych stanowisk, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, red. B. Bryńczak, P. Urbańczyk, Siedlce 2001, s. 169 204. Początki państwa ruskiego i kontakty polsko - ruskie: M. Bartnicki, Polityka zagraniczna księcia Daniela Halickiego w latach 1217 1264, Lublin 2005. W. Duczko, Ruś wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie Wschodniej, Warszawa 2006. H. Paszkiewicz, Początki Rusi, Kraków 1996. W. Szymański, Słowiańszczyzna wschodnia, Wrocław 1973. A. Szymczakowa, Księżniczki ruskie w Polsce XIII wieku, Acta Universitatis Lodzenzis. Nauki Humanistyczno Społeczne, z. 29, 1978. J. Tęgowski, Kontakty rodzinne dynastów polskich i ruskich w średniowieczu, [w:] Między sobą. Szkice historyczne polsko ukraińskie, red. T. Chynczawska Hennel. N. Jakovenko, Lublin 2000. B. Włodarski, Polska i Ruś, Warszawa 1966 Inne grupy etniczne: Madziarzy A. Bronicki, M. Michalik, M. Wołoszyn, Kolejny tz. Staromadziarski zabytek z Małopolski, [w:] Polonia Minor Medii Aevi, red. Z. Woźniak, J. Garncarski, Kraków Krosno 2003, s. 211 236. A. Koperski, Cmentarzysko staromadziarskie w Przemyślu, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, t. 29/1985, s. 261 267. Tenże, groby wojowników z koniem na cmentarzysku staromadziarskim w Przemyślu, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa Lublin 2003, s. 365 374. W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979. Inni koczownicy: K. Dąbrowski, T. Najgrodzka Majchrzyk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1979. T. Najgrodzka Majchrzyk, Czarni Kłobucy, Warszawa 1985. W. Świętosławski, Ślady koczowników Wielkiego Stepu z X, XI i XII wieku w dorzeczach Wisły i Odry, Łódź 2006
Zabytki ruchome: M. Auch, Wczesnośredniowieczna ceramika szkliwiona z Chełma, woj. lubelskie, Archeologia Polski, t. 49 (2004), s. 58. S. Gołub, Zmiany w kulturze materialnej na ziemi chełmskiej w XII i XIII wieku w dobie Romanowiczów, [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia kultura religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 47 52. E. Gródek Kciuk, Enkolpiony znalezione na terenie Polski. Próba klasyfikacji i datowania materiałów, Przegląd Archeologiczny, t. 36, s. 97 134. A. i E. Kokowscy, Nahajki z rękojeścią w kształcie ptasich głów z Gródka nad Bugiem, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Lublin-Warszawa 2003, 355 364. M. Miśkiewicz, Wczesnośredniowieczna ceramika typu Drohiczyn, [in:] Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, ed. W. Nowakowski, Warszawa 1996,183 187. M. Wołoszyn, Bizantyńskie i ruskie zabytki o charakterze sakralnym z Polski wybrane przykłady, [w:] S. Moździoch (red.), Człowiek, Sacrum, Środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu. Spotkania Bytomskie IV, red. S. Moździoch, Wrocław 2000, s. 243-255. Nowe dane archeologiczne do dziejów chrześcijaństwa w Małopolsce północno wschodniej, [w:] J. Garncarski (red.), Dzieje Podkarpacia, t. V, Krosno 2001, s. 381-406 Struktury osadnicze stanowiska: Problem Grodów Czerwieńskich J. Gurba, Wczesnośredniowieczny Czerwień i Grody Czerwieńskie na pograniczu polsko-ruskim. W: Geografi czne problemy pogranicza Europy Zachodniej i Wschodniej, red. H. Maruszczak, Z. Michalczyk. Lublin, s. 53-60. M. Florek, Problematyka Grodów Czerwieńskich [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia kultura religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 35 45. Chełm M. Auch, T. Dzieńkowski, S. Gołub, M. Trzeciecki, Wczesnośredniowieczny Chełm i Stołpie, [w:] Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s. 429 442. E. Banasiewicz Szykuła (red.), Badania archeologiczne o początkach i historii Chełma, Lublin 2002
S. Gołub (red.), Najważniejsze odkrycia archeologiczno architektoniczne Chełma i okolic, Chełm 1997. A. Buko, Monumentalna zabudowa Góry Katedralnej w Chełmie we wczesnym średniowieczu, Archaeologia Historica Polona, t. 15, cz. 1, 2005, s. 69 83. Tenże, Ziemia chełmska w początkach państwa polskiego: problematyka badawcza, [w:] Przez pradzieje i wczesne średniowiecze, red. J. Libera, A. Zakościelna, Lublin 2004, s. 309 324. Stołpie M. Auch, T. Dzieńkowski, S. Gołub, M. Trzeciecki, Wczesnośredniowieczny Chełm i Stołpie, [w:] Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s. 429 442. T. Dzieńkowski, Zagadki pogranicza polsko-ruskiego. Zespół wieżowy w Stołpiu, [w:] Słowianie wschodni w dorzeczu Wieprza i Bugu. Historia kultura religia, red. J. Libera, Łęczna 2008, s. 53-58 Drohiczyn K. Musianowicz, Drohiczyn we wczesnym średniowieczu, Materiały Wczesnośredniowieczne, t. 6, 1969, 7 228. Przemyśl A. Koperski, Kościół przemyski w dobie wczesnego średniowiecza, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5, Krosno 2001, s. 329 347. Tenże, Dzieje Przemyśla, Tom 1. Osadnictwo pradziejowe i wczesnośredniowieczne, Część I. Źródła archeologiczne do pradziejowego i wczesnośredniowiecznego Przemyśla. Katalog, Przemyśl 2001. Tenże, Badania archeologiczne nad Przemyślem w dobie pierwszych Piastów, [w:] Polonia Minor Medii Aevi, Kraków Krosno 2003, s. 345 356. Z. Pianowski, M. Proksa, Rotunda św. Mikołaja w Przemyślu, Przemyśl 1998. Ciż, Przedromańskie palatium i rotunda na Wzgórzu Zamkowym w Przemyślu w świetle badań archeologiczno architektonicznych do roku 2002, Przemyśl 2003.
Sandomierz i Zawichost A. Buko, Początki Sandomierza, Warszawa 1998. T. Dunin Wąsowicz, S. Tabaczyński, Szkice zawichojskie, Zawichost 1999. M. Florek, Sandomierski ośrodek grodowo-miejski w średniowieczu : przemiany przestrzenne i funkcjonalne, Warszawa 2005. D. Wyczółkowski, Problem przemian topografii i struktur osadniczych grodowo miejskiego ośrodka w Zawichoście, [w:] Słowianie i ich sąsiedzi we wczesnym średniowieczu, red. M. Dulinicz, Warszawa Lublin 2003, s. 259 266. Trepcza Sanok J. Ginalski, Wczesnośredniowieczny zespół sakralny na grodzisku Horodyszcze w Trepczy koło Sanoka, [w:] Dzieje Podkarpacia, t. 5, Krosno 2001, s. 349 377. P. N. Kotowicz, System militarny Sanoka we wczesnym średniowieczu, Acta Militaria Mediaevalia, t. 1, Sztuka wojenna na pograniczu polsko rusko słowackim w średniowieczu. Materiały z konferencji, Kraków Sanok 2005, s. 61 84. Inne: J. Poleski, Wczesnośredniowieczne grody w dorzeczu Dunajca, Kraków 2004. Obrządek pogrzebowy: H. Zoll Adamikowa, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska ciałopalne Słowian na terenie Polski, cz. II, Analiza, wnioski Taż, Wczesnośredniowieczny obrządek pogrzebowy a zróżnicowanie etniczne na pograniczu polsko ruskim, [w:] Początki sąsiedztwa. Pogranicze etniczne polsko rusko slowackie w średniowieczu, red. M. Parczewski, Rzeszów 1996, s. 81 90. J. Kalaga, Ze studiów nad wczesnośredniowiecznym obrządkiem pogrzebowym w dorzeczu Liwca, Bugu i Krzny, [w:] Najstarsze dzieje Podlasia w świetle źródeł archeologicznych, (red.) B. Bryńczak, P. Urbańczyk). Siedlce 2001, s. 137 169. A. Koperkiewicz, D. Krasnodębski, Wczesnośredniowieczne cmentarzysko w Daniłowie Małym, gm. Łapy, [w:] Stan i potrzeby bdań nad wczesnym średniowieczem w Polsce 15 lat później, red. W. Chudziak, S. Moździoch, Toruń 2006, s. 465 485. T. Kordala, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe na północnym Mazowszu, Łódź 2006. Tenże, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska szkieletowe z grobami w obudowach kamiennych na
północnym Mazowszu i Podlasiu próba porównania, [w:] Archaeologia Historica Polona, t. 15, cz. 2, 2005, s. 51 60. L. Rauhut, Wczesnośredniowieczne cmentarzyska w obudowie kamiennej na Mazowszu i Podlasiu, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 1, 1971, s. 435 656. Obecność ruska na terenie Polski M. Wołoszyn, Bizantyńskie i ruskie zabytki o charkaterze sakralnym z Polski wybrane problemy, [w:] Człowiek, Sacrum, środowisko. Miejsca kultu we wczesnym średniowieczu, Spotkania Bytomskie, t. 4, 2000, s. 243 255. Tenże, Obecność ruska i skandynawska w Polsce w X XII w. - wybrane problemy, [w:] Wędrówka i etnogeneza w starożytności i średniowieczu, red. M. Salamon, J. Strzelczyk, Kraków 2004, s. 245 276. Tenże, Ze studiów nad obecnością ruską i skandynawską na ziemiach polskich w X XII wieku, [w:] Świat Słowian wczesnego średniowiecza, red. M. Dworaczyk, A. Kowalska, S. Moździoch, M. Rębokowski, Szczecin Wrocław 2006, s. 595 613. T. Kiersnowska, O pochodzeniu rodu Awdańców, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 5, 1992, s. 57 72 Taż, Jeszcze o Piotrze Włostowicu i pochodzeniu rodu Łabędziów, [w:] Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 9, s. 55 64. A. Nadolski, A. Abramowicz, T. Poklewski, Cmentarzysko z XI wieku w Lutomiersku pod Łodzią, Łódź 1959.