Diagnoza czynników wpływających na jakość kształcenia ustawicznego w formach szkolnych osób dorosłych w województwie śląskim

Diagnoza czynników wpływających na jakość kształcenia ustawicznego w formach szkolnych osób dorosłych w województwie śląskim

Diagnoza czynników wpływających na jakość kształcenia ustawicznego w formach szkolnych osób dorosłych w województwie śląskim Część I. RAPORT Z BADAŃ Część II. RAPORT Z SESJI STRATEGICZNYCH Anna Śliz, Maciej Kalski, Krzysztof Wrana Katowice Opole 2009 NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI Polska Projekt Szkoła otwarta dla dorosłych. Modernizacja systemu kształcenia ustawicznego na potrzeby śląskiego rynku pracy jest współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Recenzent prof. dr hab. Anna Barska Redaktor naukowy prof. dr hab. Marek S. Szczepański Projekt okładki ART GRAFO Redakcja i korekta Agnieszka Jakutajć-Zalewska Redakcja techniczna Andrzej Pasierbiński Kopiowanie i powielanie w jakiejkolwiek formie wymaga pisemnej zgody Wydawcy NARODOWA STRATEGIA SPÓJNOŚCI Publikację opracowano w ramach projektu Szkoła otwarta dla dorosłych. Modernizacja systemu kształcenia ustawicznego na potrzeby śląskiego rynku pracy Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie ISBN 978-83-924579-4-7 ISBN 978-83-62105-06-9 Copyright by CTC Polska Sp. z o.o. ul. Ostrobramska 101a 04-041 Warszawa info@ctc.pl www.ctc.pl Polska WYDAWNICTWO INSTYTUT ŚLĄSKI Sp. z o.o. 45-082 Opole, ul. Piastowska 17, tel 4540-123 e-mail: wydawnictwo@is.opole.pl Nakład 500 egz. Objętość 8,60 ark. wyd., 7,75 ark. druk.

5 Spis treści Wstęp (Marzena Polaczek) 7 CZĘŚĆ I. Raport z badań 1. Podstawy metodologiczne badań (Anna Śliz) 11 1.1. Cel badania 11 1.2. Dobór próby 12 1.3. Techniki badawcze 23 1.4. Narzędzia badawcze 23 1.5. Realizacja badań 24 1.6. Analiza danych 24 2. Charakterystyka respondentów (Maciej Kalski) 26 3. System kształcenia ustawicznego osób dorosłych w formach szkolnych na poziomie województwa śląskiego (Maciej Kalski) 28 3.1. Upowszechnianie kształcenia 28 3.1.1. Działania informacyjne 29 3.1.2. Podnoszenie jakości i dostępności kształcenia 31 3.1.3. Zwiększenie znaczenia kształcenia formalnego osób dorosłych dla rynku pracy 33 3.1.4. Czynniki decydujące o podjęciu kształcenia przez osoby dorosłe 34 3.1.5. Potrzeba prowadzenia działań upowszechniających 36 3.2. Idealny model systemu kształcenia 37 3.3. Sposoby realizacji modelu 42 3.4. Podmioty odpowiedzialne za wdrażanie zmian 44 3.5. Czynniki wpływające na jakość systemu kształcenia 48 3.5.1. Czynniki obniżające jakość 49 3.5.2. Czynniki podnoszące jakość 50 4. System kształcenia ustawicznego osób dorosłych w formach szkolnych na poziomie wybranych powiatów (Maciej Kalski) 54 4.1. Ocena systemów lokalnych 54 4.2. Kierunki zmian w systemach lokalnych 58 5. System kształcenia ustawicznego osób dorosłych w formach szkolnych na poziomie badanych placówek (Maciej Kalski) 63 5.1. Podmioty kształcące osoby dorosłe w formach szkolnych 64 5.1.1. Współpraca placówek publicznych z publicznymi 64 5.1.2. Współpraca placówek publicznych z niepublicznymi 65 5.1.3. Współpraca placówek niepublicznych z publicznymi 65 5.1.4. Współpraca placówek niepublicznych z niepublicznymi 66

6 5.2. Śląskie Stowarzyszenie Dyrektorów CKU i CKP w Rybniku 66 5.3. Kuratorium Oświaty w Katowicach 67 5.4. Władze samorządowe 68 5.5. Urzędy pracy 70 5.5.1. Współpraca w opinii jednostek kształcących osoby dorosłe 70 5.5.2. Współpraca w opinii powiatowych urzędów pracy 72 5.6. Pracodawcy 74 5.6.1. Współpraca w opinii jednostek kształcących osoby dorosłe 74 5.6.2. Współpraca w opinii pracodawców 77 5.7. Słuchacze szkół dla dorosłych 81 6. Działania i ich planowanie na poziomie badanych placówek kształcących osoby dorosłe (Maciej Kalski) 84 7. Rekomendacje (Maciej Kalski) 91 CZĘŚĆ II. Raport z sesji strategicznych (Krzysztof Wrana) 1. Założenia metodologiczne do sesji strategicznych 97 2. Analiza uwarunkowań rynkowych i czynników decydujących o sukcesie rynkowym placówek kształcenia ustawicznego 101 3. Analiza podmiotów wpływających na rozwój placówek kształcenia ustawicznego 105 4. Kierunki poprawy pozycji konkurencyjnej placówek kształcenia ustawicznego 108 5. Wizja rozwoju placówek kształcenia ustawicznego 111 6. Warunki poprawnego opracowania i wdrażania planów rozwoju placówek kształcenia ustawicznego 114 Załącznik 1: Proponowana struktura planu rozwoju placówki kształcenia ustawicznego 116 Załącznik 2: Formularz uproszczonego schematu analizy projektu 121

7 Wstęp Obecne uwarunkowania rynkowe wzmagają potrzebę ciągłego podnoszenia kwalifikacji zawodowych osób dorosłych. Zarówno rynek pracy, jak i rynek edukacyjny są w ciągłej zależności, stąd też wzajemne interakcje wpływają w zdecydowany sposób na ich rozwój. Projekt Szkoła otwarta dla dorosłych. Modernizacja systemu kształcenia ustawicznego na potrzeby śląskiego rynku pracy skierowany do 30 placówek kształcenia ustawicznego, praktycznego i doskonalenia zawodowego ma na celu wsparcie szkół dla dorosłych zmierzające do upowszechnienia formalnego kształcenia ustawicznego osób dorosłych w regionie. Dokonanie pogłębionej analizy funkcjonowania placówek edukacyjnych województwa śląskiego (kształcących osoby dorosłe) oraz ich otoczenia leżało u podstaw diagnozy czynników wpływających na kształcenie ustawiczne tychże osób w formach szkolnych. Efektem prowadzonych badań w okresie 2009/2010 r. jest niniejszy raport: Diagnoza czynników wpływających na jakość kształcenia ustawicznego w formach szkolnych osób dorosłych w województwie śląskim, będący kompendium wiedzy na temat funkcjonowania publicznych i niepublicznych szkół dla dorosłych, wzajemnych relacji z otoczeniem, tj. pracodawcami, urzędami pracy, Kuratorium Oświaty w Katowicach, organami prowadzącymi. Wielowymiarowość badań pozwoliła ocenić stan kształcenia ustawicznego w regionie oraz wskazać rekomendacje w zakresie działań zmierzających do modernizacji systemu kształcenia ustawicznego. Szkoły dla dorosłych stoją przed dużym wyzwaniem w związku ze wzmożoną konkurencją na rynku edukacyjnym także ze strony szkół wyższych. Ponadto zmieniające się uwarunkowania rynku pracy i popyt zgłaszany ze strony pracodawców na kwalifikacje w określonych zawodach przekłada się na kreowanie oferty edukacyjnej szkół dla dorosłych. Dlatego też ważnym aspektem działań placówek jest zarządzanie strategiczne i planowanie rozwoju zgodnie z prognozowanymi zmianami na rynku pracy.

8 Wstęp Jednym z elementów projektu były prowadzone z udziałem moderatora sesje strategiczne, w których uczestniczyli przedstawiciele szkół dla dorosłych. Sesje służyć miały m.in. wzmacnianiu pozycji konkurencyjnej, wyznaczaniu celów rozwoju i ich ewaluacji, określaniu profilu rozwoju placówki oraz przygotowaniu i wdrożeniu planu rozwoju placówek kształcenia ustawicznego. W ten sposób uczestnicy sesji zostali przygotowani merytorycznie do samodzielnego opracowania i wdrożenia strategii rozwoju placówki. Rezultaty całokształtu prowadzonych działań wskazały na potrzebę monitorowania rynku zarówno edukacyjnego, jak i rynku pracy, nawiązania współpracy z podmiotami oraz podejmowanie działań promocyjno-informacyjnych mających wpływ na podnoszenie świadomości osób dorosłych płynących z korzyści kształcenia. Pomimo licznych barier finansowo-prawnych determinujących rozwój placówek, szkoły dla dorosłych są niewątpliwie ważnym ogniwem systemu edukacji. Obecnie stoją one przed wyzwaniem modernizacji oferty edukacyjnej także w kontekście rozwoju nowych form kształcenia np. programów modułowych, e-learningu. Raport z sesji grupowych stanowiący drugą część publikacji jest podsumowaniem prowadzonych warsztatów i zawiera zalecenia, co do planowania rozwoju strategicznego placówek decydujących w znacznej mierze o ich pozycji konkurencyjnej nie tylko na rynku lokalnym, ale także regionalnym. Działania placówek powinny bazować na usystematyzowanych działaniach wykorzystujących atuty oraz unikalne cechy szkoły. Mając nadzieję na wsparcie w upowszechnieniu kształcenia ustawicznego w formach szkolnych oddajemydo Państwa rąk raporty będące przekrojem informacji o regionalnym rynku edukacyjnym osób dorosłych w województwie śląskim. Zawarte w nich analizy jakościowe należą do nielicznych, traktujących o kształceniu ustawicznym w przekroju regionalnym. Marzena Polaczek Koordynator projektu

1 Część I Raport z badań * \ * Opracowali: Anna Śliz (rozdział 1), Maciej Kalski (rozdziały 2 7)

RAPORT Z BADAŃ 11 1. Podstawy metodologiczne badań 1.1. Cel badania Celem projektu Szkoła otwarta dla dorosłych. Modernizacja systemu kształcenia ustawicznego na potrzeby śląskiego rynku pracy, w ramach którego prowadzono badania, było dostarczenie informacji na temat kształcenia formalnego w formach szkolnych osób dorosłych na terenie województwa śląskiego. Realizowane badania dotyczyły pogłębionej analizy jakości oferty edukacyjnej, a także rozpoznania czynników determinujących decyzję o podjęciu przez osoby dorosłe formalnego kształcenia ustawicznego, określenie deficytów w rozwoju innowacyjnych metod nauczania w placówkach objętych w ramach projektu wsparciem oraz podjęcie działań informacyjno-promocyjnych celem upowszechniania oferty edukacyjnej placówek. Pojawiła się bowiem konieczność określenia szerokiej oferty kształcenia dorosłych w województwie śląskim. Chodzi o silne skoordynowanie trzech podmiotów: jednostek kształcenia ustawicznego dorosłych, powiatowych urzędów pracy w aspekcie oferty kształcenia bezrobotnych dorosłych oraz pracodawców, którzy mają swoje oczekiwania w stosunku do jakości i poziomu wykształcenia swoich pracowników. Głównym celem badania była diagnoza czynników wpływających na jakość kształcenia ustawicznego w formach szkolnych osób dorosłych na terenie województwa śląskiego. Badania objęły kolejne zagadnienia szczegółowe: diagnozę obecnego stanu możliwości kształcenia osób dorosłych na terenie województwa śląskiego; rodzaje zapotrzebowania na kształcenie osób dorosłych zgłaszających się do powiatowych urzędów pracy; poziom współpracy i oczekiwania pracodawców wobec jednostek kształcenia ustawicznego; model współpracy pomiędzy trzema podmiotami: jednostką kształcenia ustawicznego, powiatowym urzędem pracy i pracodawcami.

12 Anna Śliz, Maciej Kalski 1.2. Dobór próby Badania zostały przeprowadzone wśród trzech rodzajów podmiotów zlokalizowanych na terenie województwa śląskiego. Prawidłowy dobór próby był warunkiem sukcesu badania. Dobór ten w związku z tym musiał być celowy i podporządkowany przedmiotowi badania. Dlatego kluczowe było określenie cech doboru respondentów. Na podstawie znajomości istotnych cech badanych kategorii jednostek kształcenia formalnego (szkolnego) dorosłych, powiatowych urzędów pracy oraz pracodawców ustalono kolejne kryteria doboru. W badaniu uczestniczyło 30 jednostek kształcenia dorosłych w systemie szkolnym, w których badaniem objęte zostało 60 osób (w każdej placówce dyrektor oraz pracownik odpowiedzialny za metodykę kształcenia osób dorosłych). W 30 powiatowych urzędach pracy (PUP) zostały przeprowadzone wywiady z przedstawicielem dyrekcji (dopuszcza się możliwość oddelegowania do badań innego pracownika PUP) lub doradcą zawodowym. Natomiast 300 pracodawców zostało przebadanych przy zastosowaniu wywiadu telefonicznego. Dobór jednostek kształcenia osób dorosłych w formach szkolnych został poprzedzony zwiadem badawczym, który zgromadził w katowickim oddziale CTC Polska Sp. z o.o. w dniach 18 i 22 września oraz 10 października 2008 r. przedstawicieli 40 instytucji (jedna placówka nie prowadziła kształcenia osób dorosłych w formach szkolnych). T a b e l a 1 Placówki uczestniczące w zwiadzie badawczym Lp. Nazwa placówki 1 Akademia Umiejętności Zawodowych w Zabrzu 2 Bielskie Centrum Kształcenia Ustawicznego i Praktycznego 3 Centrum Edukacji Zawodowej w Tychach 4 Centrum Kształcenia Praktycznego i Ustawicznego w Zabrzu 5 Centrum Kształcenia Praktycznego w Bażanowicach 6 Centrum Kształcenia Praktycznego w Będzinie 7 Centrum Kształcenia Praktycznego w Mysłowicach 8 Centrum Kształcenia Ustawicznego Ekonomistów w Chorzowie 9 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Bytomiu 10 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Częstochowie 11 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Rudzie Śląskiej 12 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu 13 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Tarnowskich Górach 14 Firma Oświatowa ATENA w Rybniku 15 Górnośląskie Centrum Edukacyjne w Gliwicach

RAPORT Z BADAŃ 13 cd. tab. 1 16 Prywatne Liceum Ogólnokształcące dla Dorosłych w Sosnowcu 17 NOTUS Usługi Oświatowe w Jastrzębiu Zdroju 18 Placówka Kształcenia Ustawicznego EDMAR w Zabrzu 19 Powiatowe Centrum Kształcenia Ustawicznego w Wodzisławiu Śląskim 20 Prywatna Szkoła Policealna w Bielsku-Białej 21 Regionalne Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu 22 Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego w Żarnowcu 23 Rybnickie Centrum Edukacji Zawodowej CKUiP w Rybniku 24 Szkoła Ekonomii i Biznesu Niepubliczna Szkoła Zawodowa w Katowicach 25 Szkoła Policealna SOCIUS Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Chorzowie 26 Śląska Szkoła Nauk Użytecznych w Tychach 27 Technikum Uzupełniające dla Dorosłych w Katowicach 28 Wyższa Szkoła Administracji w Bielsku-Białej 29 Zakład Videotechniki Filmowej VSV Zabrzańskie Szkoły dla Dorosłych w Zabrzu 30 Zespół Szkół nr 1 w Myszkowie 31 Zespół Szkół nr 2 w Piekarach Śląskich 32 Zespół Szkół Ogólnokształcących dla Dorosłych w Bielsku-Białej 33 Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Siemianowicach Śląskich 34 Zespół Szkół Policealnych w Mysłowicach 35 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych w Koniecpolu 36 Zespół Szkół Technicznych w Rybniku 37 Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących w Woli 38 Zespół Szkół Zawodowych w Dąbrowie Górniczej 39 Zespół Szkół Zawodowych w Skoczowie 40 Zespół Szkół Zawodowych ZDZ w Katowicach Ź r ó d ł o: Opracowanie własne. Zestawienie tychże instytucji daje obraz ukazujący wyraźną dysproporcję w liczbie placówek w poszczególnych subregionach województwa śląskiego. 65% (26) placówek biorących udział w zwiadzie badawczym ulokowanych było w subregionie centralnym śląskim, sześć w bielsko-bialskim, pięć w rybnicko-jastrzębskim oraz trzy w częstochowskim. Jednostki te miały swoje siedziby w 23 powiatach województwa śląskiego i na obszarach funkcjonowania 22 powiatowych urzędów pracy. Informacje zebrane w trakcie zwiadu badawczego w formie raportu stanowiły podstawę do podjęcia kolejnych etapów planowania badań oraz stworzenia kwestionariuszy. Do projektu zgłosiło się ostatecznie 30 jednostek prowadzących kształcenie osób dorosłych w formach szkolnych. To one stanowią pierwszy operat.

14 Anna Śliz, Maciej Kalski T a b e l a 2 Placówki kształcące osoby dorosłe w formach szkolnych biorące udział w badaniach. Operat nr 1 Lp. Nazwa placówki 1 Akademia Umiejętności Zawodowych w Zabrzu 2 Bielskie Centrum Kształcenia Ustawicznego i Praktycznego w Bielsku-Białej 3 Centrum Kształcenia Praktycznego i Ustawicznego w Zabrzu 4 Centrum Kształcenia Praktycznego w Bażanowicach 5 Centrum Kształcenia Ustawicznego Ekonomistów im. Ludwika Krzywickiego w Chorzowie 6 Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Wojciecha Korfantego w Bytomiu 7 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Częstochowie 8 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Raciborzu 9 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Rudzie Śląskiej 10 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu 11 Górnośląskie Centrum Edukacyjne im. Marii Skłodowskiej-Curie w Gliwicach 12 NOTUS Usługi Oświatowe Henryk Zdziebło w Jastrzębiu Zdroju 13 NOTUS Usługi Oświatowe Joanna Zdziebło w Wodzisławiu Śląskim 14 Policealna Szkoła Zawodowa Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach 15 Powiatowe Centrum Kształcenia Ustawicznego w Wodzisławiu Śląskim 16 Prywatna Szkoła Policealna w Bielsku-Białej 17 Regionalne Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu 18 Rybnickie Centrum Edukacji Zawodowej w Rybniku 19 Śląska Szkoła Nauk Użytecznych w Tychach 20 Zespół Szkół nr 2 im. Janusza Korczaka w Piekarach Śląskich 21 Zespół Szkół Ogólnokształcących dla Dorosłych w Bielsku-Białej 22 Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Siemianowicach Śląskich 23 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. gen. J. Ziętka w Mysłowicach 24 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Jaworznie 25 Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego w Żarnowcu 26 Zespół Szkół Technicznych w Rybniku 27 Zespół Szkół w Wojkowicach 28 Zespół Szkół Zawodowych Sztygarka im. Stanisława Staszica w Dąbrowie Górniczej 29 Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących w Woli 30 Zespół Szkół Zawodowych w Skoczowie Ź r ó d ł o: Opracowanie własne.

RAPORT Z BADAŃ 15 Ź r ó d ł o: Opracowanie wlasne. Rycina 1. Rozkład przestrzenny placówek kształcących osoby dorosłe w formach szkolnych biorących udział w badaniach. Operat nr 1 Wymienione jednostki działały na obszarze funkcjonowania 23 powiatowych urzędów pracy, w których ostatecznie przeprowadzono również badania (operat drugi).

16 Anna Śliz, Maciej Kalski Powiatowe urzędy pracy biorące udział w badaniach. Operat nr 2 T a b e l a 3 Lp. 1 Powiatowy Urząd Pracy w Będzinie 2 Powiatowy Urząd Pracy w Bielsku-Białej 3 Powiatowy Urząd Pracy w Bytomiu 4 Powiatowy Urząd Pracy w Chorzowie 5 Powiatowy Urząd Pracy w Cieszynie 6 Powiatowy Urząd Pracy w Częstochowie Nazwa powiatowego urzędu pracy 7 Powiatowy Urząd Pracy w Dąbrowie Górniczej 8 Powiatowy Urząd Pracy w Gliwicach 9 Powiatowy Urząd Pracy w Jastrzębiu Zdroju 10 Powiatowy Urząd Pracy w Jaworznie 11 Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach 12 Powiatowy Urząd Pracy w Mysłowicach 13 Powiatowy Urząd Pracy w Piekarach Śląskich 14 Powiatowy Urząd Pracy w Pszczynie 15 Powiatowy Urząd Pracy w Raciborzu 16 Powiatowy Urząd Pracy w Rudzie Śląskiej 17 Powiatowy Urząd Pracy w Rybniku 18 Powiatowy Urząd Pracy w Siemianowicach Śląskich 19 Powiatowy Urząd Pracy w Sosnowcu 20 Powiatowy Urząd Pracy w Tychach 21 Powiatowy Urząd Pracy w Wodzisławiu Śląskim 22 Powiatowy Urząd Pracy w Zabrzu 23 Powiatowy Urząd Pracy w Zawierciu Ź r ó d ł o: Opracowanie własne. W siedmiu powiatowych urzędach pracy wyznaczonych w odniesieniu do największej liczby mieszkańców z obszaru obsługiwanego przez dany urząd przeprowadzone zostały dodatkowe wywiady z doradcą zawodowym.

Lp. RAPORT Z BADAŃ 17 Liczba wywiadów przeprowadzonych w powiatowych urzędach pracy. Operat nr 2 Nazwa powiatowego urzędu pracy T a b e l a 4 Liczba mieszkańców Liczba na obszarze funkcjonowania PUP wywiadów * 1 Powiatowy Urząd Pracy w Częstochowie 378 612 2 2 Powiatowy Urząd Pracy w Bielsku-Białej 327 958 2 3 Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach 314 500 2 4 Powiatowy Urząd Pracy w Gliwicach 313 347 2 5 Powiatowy Urząd Pracy w Sosnowcu 224 244 2 6 Powiatowy Urząd Pracy w Rybniku 215 040 2 7 Powiatowy Urząd Pracy w Zabrzu 190 110 2 8 Powiatowy Urząd Pracy w Bytomiu 186 540 1 9 Powiatowy Urząd Pracy w Tychach 186 509 1 10 Powiatowy Urząd Pracy w Cieszynie 170 822 1 11 Powiatowy Urząd Pracy w Wodzisławiu Śląskim 155 222 1 12 Powiatowy Urząd Pracy w Będzinie 151 163 1 13 Powiatowy Urząd Pracy w Rudzie Śląskiej 145 471 1 14 Powiatowy Urząd Pracy w Dąbrowie Górniczej 129 559 1 15 Powiatowy Urząd Pracy w Zawierciu 123 901 1 16 Powiatowy Urząd Pracy w Chorzowie 113 978 1 17 Powiatowy Urząd Pracy w Raciborzu 111 204 1 18 Powiatowy Urząd Pracy w Pszczynie 104 828 1 19 Powiatowy Urząd Pracy w Jaworznie 95 771 1 20 Powiatowy Urząd Pracy w Jastrzębiu Zdroju 94 716 1 21 Powiatowy Urząd Pracy w Mysłowicach 75 063 1 22 Powiatowy Urząd Pracy w Siemianowicach Śląskich 72 247 1 23 Powiatowy Urząd Pracy w Piekarach Śląskich 59 338 1 * Powiatowe urzędy pracy w: Bielsku-Białej, Częstochowie, Gliwicach, Rybniku i Tychach funkcjonowały na obszarze dwóch powiatów. Ź r ó d ł o: Ludność w wieku produkcyjnym i nieprodukcyjnym w 2006 r. (stan w dniu 31.12.2006 r.) [www.stat.gov.pl], 21.07.2009 r. Trzeci podmiot badania to pracodawcy zarówno ci, którzy współpracują z jednostkami kształcenia dorosłych w systemie szkolnym, jak i niewspółpracujący. Badanie objęło 300 pracodawców. W przypadku doboru pracodawców zastosowano filtr polegający na doborze firm o wyznaczonym profilu działalności występujących na obszarze danego powiatu. Dane, które pozyskano z baz

18 Anna Śliz, Maciej Kalski powiatowych urzędów pracy objęły listę pracodawców zgłaszających oferty pracy w okresie po 1 stycznia 2008 r. w zawodach, w jakich kształcą jednostki uczestniczące w projekcie lub planują kształcić w roku szkolnym 2009/2010 (informacje te zostały zebrane w trakcie zwiadu badawczego) trzeci operat. W efekcie przeprowadzono po 10 ankiet telefonicznych, które odnosiły się do konkretnych 30 jednostek kształcenia ustawicznego uczestniczących w projekcie. T a b e l a 5 Liczba ankiet telefonicznych prowadzonych na obszarze funkcjonowania badanych powiatowych urzędów pracy Lp. Nazwa powiatowego urzędu pracy Liczba ankiet telefonicznych 1 Powiatowy Urząd Pracy w Będzinie 10 2 Powiatowy Urząd Pracy w Bielsku-Białej 30 3 Powiatowy Urząd Pracy w Bytomiu 10 4 Powiatowy Urząd Pracy w Chorzowie 10 5 Powiatowy Urząd Pracy w Cieszynie 20 6 Powiatowy Urząd Pracy w Częstochowie 10 7 Powiatowy Urząd Pracy w Dąbrowie Górniczej 10 8 Powiatowy Urząd Pracy w Gliwicach 10 9 Powiatowy Urząd Pracy w Jastrzębiu Zdroju 10 10 Powiatowy Urząd Pracy w Jaworznie 10 11 Powiatowy Urząd Pracy w Katowicach 10 12 Powiatowy Urząd Pracy w Mysłowicach 10 13 Powiatowy Urząd Pracy w Piekarach Śląskich 10 14 Powiatowy Urząd Pracy w Pszczynie 10 15 Powiatowy Urząd Pracy w Raciborzu 10 16 Powiatowy Urząd Pracy w Rudzie Śląskiej 10 17 Powiatowy Urząd Pracy w Rybniku 20 18 Powiatowy Urząd Pracy w Siemianowicach Śląskich 10 19 Powiatowy Urząd Pracy w Sosnowcu 20 20 Powiatowy Urząd Pracy w Tychach 10 21 Powiatowy Urząd Pracy w Wodzisławiu Śląskim 20 22 Powiatowy Urząd Pracy w Zabrzu 20 23 Powiatowy Urząd Pracy w Zawierciu 10 Ź r ó d ł o: Opracowanie własne.

Lp. RAPORT Z BADAŃ 19 Placówki uczestniczące w badaniach i ich kierunki kształcenia Nazwa placówki 1 Akademia Umiejętności Zawodowych w Zabrzu 2 Bielskie Centrum Kształcenia Ustawicznego i Praktycznego w Bielsku-Białej 3 Centrum Kształcenia Praktycznego i Ustawicznego w Zabrzu 4 Centrum Kształcenia Praktycznego w Bażanowicach 5 Centrum Kształcenia Ustawicznego Ekonomistów im. Ludwika Krzywickiego w Chorzowie 6 Centrum Kształcenia Ustawicznego im. Wojciecha Korfantego w Bytomiu Kierunki prowadzone w roku szkolnym 2008/2009 technik BHP, technik informatyk, technik handlowiec T a b e l a 6 Kierunki planowane na rok szkolny 2009/2010 brak technik handlowiec, technik technik ekonomista ogrodnik, technik mechanik, technik elektronik, technik rachunkowości technik mechanik, posadzkarz, brak technik budownictwa, technik BHP, opiekunka środowiskowa, dekarz, górnik eksploatacji podziemnej spawacz operator obrabiarek skrawających technik administracji, technik logistyk, technik informatyk technik budownictwa, technik mechanik, technik informatyk, technik BHP, technik obsługi ruchu turystycznego, technik prac biurowych, technik urządzeń audiowizualnych, technik organizacji reklamy, technik logistyk, technik ekonomista, technik handlowiec, technik informatyk, technik geodeta, technik administracji, technik rachunkowości, technik spedytor, sprzedawca, monter instalacji i urządzeń sanitarnych, mechanik pojazdów samochodowych, elektromechanik pojazdów samochodowych technik obsługi turystycznej, technik hotelarstwa, technik ekonomista, technik rachunkowości, opiekunka środowiskowa, opiekunka dziecięca, sprzedawca technik górnictwa podziemnego, technik eksploatacji portów i terminali, technik elektryk, technik elektronik, technik pojazdów samochodowych

20 Anna Śliz, Maciej Kalski Lp. Nazwa placówki 7 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Częstochowie 8 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Raciborzu 9 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Rudzie Śląskiej 10 Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu 11 Górnośląskie Centrum Edukacyjne im. Marii Skłodowskiej-Curie w Gliwicach 12 NOTUS Usługi Oświatowe Henryk Zdziebło w Jastrzębiu Zdroju Kierunki prowadzone w roku szkolnym 2008/2009 technik technologii drewna, technik elektryk, technik mechanik, technik handlowiec, technik BHP, technik ekonomista, technik hotelarstwa, technik obsługi turystycznej, technik elektronik, technik informatyk technik informatyk, technik BHP, technik mechanik, technik administracji, technik handlowiec, operator obrabiarek skrawających, krawiec technik handlowiec, technik budownictwa, technik żywienia i gospodarstwa domowego, technik elektryk, kucharz małej gastronomii, fryzjer, ślusarz, malarz-tapeciarz, technolog robót wykończeniowych w budownictwie, technik BHP, technik prac biurowych, technik organizacji reklamy, technik rachunkowości technik technologii odzieży, technik usług fryzjerskich, technik organizacji usług gastronomicznych, technik handlowiec, technik mechanik, technik BHP, technik ochrony fizycznej osób i mienia, technik spedytor, technik ekonomista, technik urządzeń sanitarnych, technik ochrony środowiska technik mechanik, technik BHP, technik rachunkowości technik górnictwa podziemnego, technik mechanik cd. tab. 6 Kierunki planowane na rok szkolny 2009/2010 technik logistyki, technik administracji, technik agrobiznesu, technik rolnik technik organizacji reklamy, technik robót wykończeniowych w budownictwie, technik elektronik technik informatyk, technik logistyk technik elektryk, technik hotelarstwa, technik logistyk, technik prac biurowych technik mechatronik, technik handlowiec, ślusarz, mechanik monter maszyn i urządzeń, sprzedawca, technik archiwista, technik handlowiec, technik obsługi turystycznej technik informatyk, technik logistyk, technik BHP, technik administracji, technik budownictwa, technik cyfrowych procesów graficznych

RAPORT Z BADAŃ 21 cd. tab. 6 Lp. Nazwa placówki Kierunki prowadzone w roku szkolnym 2008/2009 Kierunki planowane na rok szkolny 2009/2010 13 NOTUS Usługi Oświatowe Joanna Zdziebło w Wodzisławiu Śląskim 14 Policealna Szkoła Zawodowa Zakładu Doskonalenia Zawodowego w Katowicach technik górnictwa podziemnego, język angielski, język niemiecki technik usług kosmetycznych, technik usług fryzjerskich pedagogika ogólna, edukacja przedszkolna i wczesnoszkolna, terapia pedagogiczna, filologia polska, informatyka i edukacja techniczno-informatyczna technik drogownictwa 15 Powiatowe Centrum Kształcenia Ustawicznego w Wodzisławiu Śląskim technik mechanik, technik elektryk, technik górnictwa podziemnego, technik administracji, technik spedytor, technik rachunkowości, technik BHP, technik informatyk, technik handlowiec, sprzedawca, mechanik automatyki przemysłowej i urządzeń precyzyjnych technik ochrony środowiska, technik ochrony fizycznej osób i mienia, technik prac biurowych 16 Prywatna Szkoła Policealna w Bielsku-Białej fototechnik technik organizacji reklamy, fotograf 17 Regionalne Centrum Kształcenia Ustawicznego w Sosnowcu technik masażysta, technik usług kosmetycznych, opiekun medyczny brak 18 Rybnickie Centrum Edukacji Zawodowej w Rybniku 19 Śląska Szkoła Nauk Użytecznych w Tychach 20 Zespół Szkół nr 2 im. Janusza Korczaka w Piekarach Śląskich 21 Zespół Szkół Ogólnokształcących dla Dorosłych w Bielsku-Białej technik administracji, technik informatyk, technik mechanik, mechanik monter maszyn i urządzeń technik usług kosmetycznych, technik usług fryzjerskich, technik administracji, technik logistyk, technik budownictwa, technik obsługi turystycznej, technik BHP brak brak technik ekonomista, technik organizacji reklamy, technik technologii odzieży, technik handlowiec, krawiec technik ochrony fizycznej osób i mienia, technik hotelarstwa, technik informatyk, technik rachunkowości, ratownik medyczny, technik masażysta brak brak

22 Anna Śliz, Maciej Kalski cd. tab. 6 Lp. Nazwa placówki Kierunki prowadzone w roku szkolnym 2008/2009 Kierunki planowane na rok szkolny 2009/2010 22 Zespół Szkół Ogólnokształcących i Zawodowych w Siemianowicach Śląskich 23 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 im. gen. J. Ziętka w Mysłowicach 24 Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Jaworznie 25 Zespół Szkół Rolnicze Centrum Kształcenia Ustawicznego w Żarnowcu 26 Zespół Szkół Technicznych w Rybniku 27 Zespół Szkół w Wojkowicach sprzedawca, elektryk, betoniarzzbrojarz, ślusarz technik rachunkowości, technik mechanik technik handlowiec, technik obsługi turystycznej technik rolnik technik informatyk, technik elektryk, technik mechanik, technik górnictwa podziemnego, technik wiertnik, technik BHP, technik pojazdów samochodowych technik architektury krajobrazu mechanik pojazdów samochodowych, mechanik obrabiarek skrawających, fryzjer technik prac biurowych technik mechanik, technik budownictwa, technik prac biurowych brak brak technik florysta 28 Zespół Szkół Zawodowych Sztygarka im. Stanisława Staszica w Dąbrowie Górniczej technik mechanik, technik ekonomista 29 Zespół Szkół Zawodowych i Ogólnokształcących w Woli 30 Zespół Szkół Zawodowych w Skoczowie Ź r ó d ł o: Opracowanie własne. technik BHP, technik spedytor, technik informatyk, technik mechatronik, technik handlowiec, opiekun w domu pomocy społecznej brak technik górnictwa podziemnego, technik hotelarstwa opiekunka dziecięca, technik mechanik, technik logistyk, mechanik monter maszyn i urządzeń, technik elektronik, technik elektryk technik mechanik, technik pojazdów samochodowych, technik handlowiec, technik administracji W przypadku, gdy powiatowy urząd pracy nie odnotował we wskazanym okresie ofert pracy w wybranych zawodach zwrócono się o przekazanie listy pracodawców, którzy w tym okresie zgłaszali największą liczbę ofert pracy. Podczas wyczerpania w trakcie badań właściwych listy teleadresowej przekazanej przez powiatowy urząd pracy dobrano firmy z książki telefonicznej

RAPORT Z BADAŃ 23 starając odnosić się do kierunków kształcenia placówek uczestniczących w projekcie. 1.3. Techniki badawcze W badaniach wykorzystano techniki zróżnicowane pod względem stopnia standaryzacji: wywiad kwestionariuszowy; wywiad telefoniczny. Wywiad kwestionariuszowy został przeprowadzony wśród jednostek kształcenia dorosłych w systemie szkolnym oraz wśród przedstawicieli powiatowych urzędów pracy. Należy jednak zaznaczyć, że były to dwie wersje wywiadu dopasowane do wybranego przedmiotu badania. Posłużono się zatem kwestionariuszem wywiadu przygotowanym dla jednostek kształcenia i odrębnym kwestionariuszem wywiadu dla PUP. Techniki wywiadu można klasyfikować ze względu na stopień standaryzacji, czas trwania wywiadu oraz zakres poruszanej tematyki. W wywiadzie kwestionariuszowym następuje ujednolicenie na poziomie poszukiwanych informacji. O poszczególnych jednostkach badanych staramy się uzyskać te same informacje. Stąd zmodyfikowany wywiad kwestionariuszowy w zastosowaniu do jednostek kształcenia dorosłych w systemie szkolnym i powiatowych urzędów pracy. Wywiad skategoryzowany (structured interviews), inaczej zwany wywiadem kwestionariuszowym, przeprowadzany jest według ściśle zaplanowanego scenariusza w oparciu o kwestionariusz. Celem wywiadu jest dokładne uchwycenie możliwie najszerszego spectrum szczegółów w zachowaniach i odpowiedziach respondentów. Wywiad telefoniczny (inaczej sondaż telefoniczny) stosuje się w celu szybkiego przebadania licznej populacji wyznaczonej do badania. Wywiad telefoniczny jest współcześnie coraz bardziej rozpowszechnioną techniką zbierania danych empirycznych stosowanym w szeroko rozumianych naukach społecznych. Wywiad telefoniczny umożliwia dotarcie do osób, które odmawiają udziału w wywiadach osobistych. Technika ta została zastosowana do badań wśród pracodawców. 1.4. Narzędzia badawcze Kwestionariusz wywiadu z przedstawicielami jednostek kształcenia dorosłych w systemie szkolnym składał się z trzech części, w których zawarto pytania o podstawowe informacje pozwalające określić ich rolę w kształceniu dorosłych mieszkańców województwa śląskiego oraz przydatność dla śląskiego rynku pracy. Struktura wywiadu dotyczyła trzech poziomów:

24 Anna Śliz, Maciej Kalski województwa; powiatu/miasta; jednostki. Kwestionariusz wywiadu zakończyły zróżnicowane pytania metryczkowe. Kwestionariusz wywiadu z przedstawicielami powiatowych urzędów pracy składał się także z trzech części i metryczki, w których zawarte zostały pytania o formę i poziom współpracy PUP z jednostkami kształcenia dorosłych w systemach szkolnych oraz poziom zapotrzebowania na konkretne kierunki kształcenia zgłaszane przez pracodawców. Struktura wywiadu dotyczyła trzech poziomów: województwa; powiatu/miasta; jednostki. Wywiad telefoniczny składał się z 17 pytań (z przewagą pytań zamkniętych). Czas przewidziany na wywiad to pięć minut. Pytania posłużyły do uzyskania informacji o poziomie współpracy firm z jednostkami kształcenia dorosłych w systemie szkolnym oraz oczekiwań w stosunku do takiego systemu. 1.5. Realizacja badań Początek prac związanych z opracowaniem koncepcji badań przypadł na październik 2008 r. Kolejne czynności eksplikujące problematykę badawczą oraz zadania związane z operacjonalizacją podjętego problemu zostały zakończone budową narzędzi w tym samym miesiącu. Jednocześnie przeprowadzono badania pilotażowe wśród jednostek kształcenia osób dorosłych w systemie szkolnym (Akademia Umiejętności Zawodowych w Zabrzu, Górnośląskie Centrum Edukacyjne im. Marii Skłodowskiej- -Curie w Gliwicach) oraz w powiatowych urzędach pracy (w Chorzowie i Zabrzu). Narzędzia badawcze poddano testom także podczas spotkania z przedstawicielami Śląskiego Stowarzyszenia Dyrektorów CKU i CKP w Rybniku, Kuratorium Oświaty w Katowicach, Urzędu Miasta Tychy (działania te prowadzono w okresie 3 21 października 2008 r.). Przeprowadzono również krótkie badania pilotażowe wśród pracodawców celem weryfikacji przygotowanego narzędzia badawczego pytań dla wywiadu telefonicznego. Po uwzględnieniu uwag dotyczących poprawności narzędzi badawczych poddano je technicznej korekcie, a następnie przystąpiono do realizacji badań właściwych, które trwały od 20 listopada 2008 do 31 stycznia 2009 r. 1.6. Analiza danych Ostatnią fazą procesu badawczego była analiza zebranego materiału empirycznego rozpoczęta po zakończeniu właściwych badań empirycznych, której

RAPORT Z BADAŃ 25 efektem jest niniejszy raport z badań. Powstał on w oparciu o analizę jakościową, jak i ilościową. Ze względu na zastosowane w badaniach techniki przewagę zyskała analiza jakościowa, której zostały poddane zarówno dane uzyskane w rezultacie wywiadu kwestionariuszowego, jak i wywiadu telefonicznego. Analiza danych jakościowych nie była oparta na żadnym specjalistycznym programie komputerowym do analizy danych tego rodzaju, a jedynie przeprowadzona przez przyjęte zasady przetwarzania danych jakościowych, tj. kodowanie, a następnie wysuwanie prawidłowości i uogólnień. Analiza danych ilościowych prowadzona była w oparciu o program komputerowy z zakresu statystycznych metod koncypowania, tj. SPSS for Windows. Badania zostały zakończone serią wysnutych wniosków na podstawie danych empirycznych.

26 Anna Śliz, Maciej Kalski 2. Charakterystyka respondentów Badania prowadzono wśród 30 jednostek kształcących osoby dorosłe z 60 przedstawicielami z tychże jednostek. Pierwszy wywiad prowadzono z reprezentantem dyrekcji lub właścicielem, a drugi z oddelegowaną do tego celu osobą, będącą najczęściej przedstawicielem kadry nauczycielskiej, ale też innym członkiem kierownictwa placówki lub doradcą zawodowym, czy też osobą odpowiedzialną za organizację kształcenia praktycznego. Spośród 30 jednostek biorących udział w badaniach pięć podmiotów to jednostki prywatne. Badane placówki na ogół nie ograniczały się do jednego typu prowadzonych szkół czy też trybów nauczania. Średnia deklarowana liczba słuchaczy wyniosła 340 osób, przy czym nie każdy respondent wskazał liczbę osób dorosłych korzystających z oferty jednostki. Wielkość placówek wahała się od 0 (planowane rozpoczęcie nauki od roku szkolnego 2009/2010) do 1400 osób. Drugi operat badań stanowiły 23 powiatowe urzędy pracy, w których ankietowanymi byli przede wszystkim przedstawiciele dyrekcji lub osoby przez nie wyznaczone w zastępstwie, a w przypadku siedmiu, obsługujących największą liczbę mieszkańców określonego obszaru także doradcy zawodowi lub kierownicy działu poradnictwa zawodowego. Natomiast do trzeciego operatu zaliczono 300 pracodawców biorących udział w ankiecie telefonicznej. Na ogół prowadzono rozmowę z przedstawicielem dyrekcji, członkiem zarządu lub kierownictwa firmy, jako osobami decyzyjnymi i najbardziej poinformowanymi. Jednakże odnotowano również rozmowy z przedstawicielami działu kadr, szkoleń, finansowego, marketingu lub sekretariatu. Z racji specyfiki górnośląskiego rynku pracy zdarzali się pracodawcy, którzy oceniali działalność placówek z siedzibą w sąsiednich miastach. Wynikało to z faktu, że pracodawcy zgłaszają oferty pracy także do powiatowych urzędów pracy innych niż właściwe z racji siedziby firmy. Zgodnie z przyjętą metodologią pracodawcy byli dobierani do badań według zgodności zawodów na jakie zgłaszali zapotrzebowanie do urzędów pracy z profilem kształcenia ocenianych przez nich placówek. W związku z tym można stwierdzić, jakie to były zawody/kierunki kształcenia. W sumie zidentyfikowano 34 profile, z których najczęściej występujące to: sprzedawca/technik handlowiec (15,7%), technik mechanik (8,7%), technik prac biurowych

RAPORT Z BADAŃ 27 (7,0%) oraz technik informatyk (7,0%). W 12,3% przypadków wystąpił brak danych, co wynikało z faktu, iż nie wszystkie urzędy pracy przekazując bazę pracodawców do badań przypisały im literalnie oferty pracy w konkretnych zawodach. Jednakże można mieć pewność, że były to zawody właściwe dla badań. Ponadto w przypadku szkół ogólnokształcących lub placówek kształcących w zawodach, w których urzędy pracy nie odnotowały w ogóle lub w bardzo małej skali oferty pracy na określone zawody, np. technik rolnik, dobór prowadzono w oparciu o zasadę największej liczby zgłaszanych ofert pracy (8,7%), co także było zgodne z metodologią badań. Jednocześnie 17 pracodawców zostało dobranych z książki telefonicznej, gdyż nie wszystkie podmioty znajdujące się na listach przekazanych przez urzędy pracy chciały wziąć udział w badaniu. technik spedytor technik masażysta posadzkarz opiekunka środowiskowa opiekun w domu pomocy społecznej monter konstrukcji stalowych mechanik samochodów osobowych kucharz fotograf technik mechatronik technik geodeta technik BHP operator obrabiarek skrawających dekarz blacharz samochodowy betoniarz zbrojarz technik technologii odzieży/krawiec technik organizacji reklamy technik logistyk technik rachunkowości technik administracji spawacz technik obsługi turystycznej technik górnictwa podziemnego ślusarz fryzjer kosmetyczka technik budownictwa technik elektryk technik ekonomista technik informatyk technik prac biurowych największa liczba ofert pracy technik mechanik brak danych sprzedawca/technik handlowiec 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% 1,0% 1,0% 1,0% 1,3% 1,7% 1,7% 2,0% 2,3% 2,7% 2,7% 3,0% 3,7% 3,7% 5,3% 7,0% 7,0% 8,7% 8,7% 12,3% 15,7% Ź r ó d ł o: Opracowanie własne. Rycina 2. Pracodawcy biorący udział w badaniach według rodzajów zgłaszanych do powiatowych urzędów pracy ofert prac

28 Anna Śliz, Maciej Kalski 3. System kształcenia ustawicznego osób dorosłych w formach szkolnych na poziomie województwa śląskiego 3.1. Upowszechnianie kształcenia Problematyka upowszechniania formalnego kształcenia ustawicznego w formach szkolnych jest jednym z ważniejszych zadań zapisanych w dokumentach określających zakres polityki regionalnej Polski. Jest ona realizowana przez dostępne narzędzia w Programie Operacyjnym Kapitał Ludzki. Celem jednego z działań programu (9.3) jest zwiększenie uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym w formach szkolnych przez podniesienie jego jakości i dostępności oraz zwiększenie znaczenia kształcenia ustawicznego jako czynnika oddziaływującego na sytuację na rynku pracy 1. Tymczasem, jak pokazują statystyki, Polska na tle wybranych krajów Ameryki, Azji i Europy ma jeden z najniższych wskaźników uczestnictwa osób dorosłych w kształceniu ustawicznym (Szwajcaria 13%, Dania 10%, Niemcy niecałe 4%, Polska niecałe 2%) 2. Ważnym aspektem upowszechniania kształcenia ustawicznego jest także uświadamianie roli i znaczenia kształcenia ustawicznego, przez przykładowe działania: podejmowanie działań informacyjno-promocyjnych prezentujących korzyści indywidualne i zbiorowe wynikające z kształcenia ustawicznego, w tym związane z większymi szansami na lokalnym, regionalnym, krajowym i europejskim rynku pracy; angażowanie lokalnych władz, szkół, uczelni, pracodawców, służb zatrudnienia, organizacji pozarządowych i innych partnerów społecznych w promocję programów kształcenia ustawicznego 3. Stąd też najważniejszym celem działań upowszechniających wydaje się być zwiększenie uczestnictwa osób dorosłych w formalnym kształceniu prowa- 1 Szczegółowy Opis Priorytetów Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki 2007 2013, Warszawa 2009, s. 270. 2 Kształcenie ustawiczne w Polsce na tle innych krajów na podstawie badania TRAL, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, [www.mpips.gov.pl], 21.07.2009 r. 3 Strategia Rozwoju Kształcenia Ustawicznego do roku 2010, Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu, s. 16, [www.men.gov.pl], 21.07.2009 r.

RAPORT Z BADAŃ 29 dzonym w formach szkolnych przez różnorodne metody i narzędzia: działania informacyjne ukierunkowane na podniesienie świadomości społeczeństwa na temat korzyści płynących z uczestnictwa w omawianej formie edukacji, podwyższenie jakości oferty placówek, zwiększenie dostępności do kształcenia ustawicznego oraz wzrost powiązania kierunków kształcenia z regionalnym rynkiem pracy. 3.1.1. Działania informacyjne W trakcie prowadzonych badań, wśród jednostek kształcących osoby dorosłe, stwierdzono, że znaczną uwagę przywiązuje się do popularyzacji i reklamy oferty edukacyjnej skierowanej do osób dorosłych. Już samo posłużenie się określonymi pojęciami wskazuje na możliwość użycia wielu narzędzi. Inne bowiem służą samej popularyzacji, a inne rynkowo definiowalnej reklamie. Wskazuje to również na różny zakres sformalizowania procesu upowszechniania w zależności nie tyle od typu placówek, ich położenia geograficznego czy rangi, ale od stopnia uświadomienia sobie takiej potrzeby przez ich dyrekcję i kierownictwo. W znacznym stopniu związane jest to również z pulą dostępnych środków finansowych oraz określoną charakterystyką odbiorców przekazywanego komunikatu lub jego treści. Inaczej bowiem upowszechnianie kształtuje się w przypadku zachęcania osób dorosłych do skorzystania z oferty konkretnej szkoły, a inaczej kreowanie wizerunku edukacji ustawicznej w ogóle. Poprzez upowszechnianie rozumiem dotarcie z informacjami o kierunkach kształcenia ustawicznego w formach szkolnych do jak największej liczby osób dorosłych (Regionalne Centrum Kształcenia ustawicznego w Sosnowcu). Upowszechnianie kształcenia ustawicznego należy rozumieć jako rozwinięcie idei kształcenia przez cale życie, bowiem ważne jest wyrobienie w społeczeństwie przekonania, iż uczyć się można przez cały czas, całe życie, bez względu na wiek. Słuchacze często wstydzą się swojego wieku i tego, że tak późno podjęli naukę. Takie podejście należy zmienić (Górnośląskie Centrum Edukacyjne w Gliwicach). W tymże aspekcie należy wskazać na ryzyko wiążące się z wybraniem określonej formy komunikacji przez placówki. Wybierając reklamę na ogół rezygnuje się z ważnego elementu komunikacji, jakim jest sprzężenie zwrotne polegające na poinformowaniu nadawcy komunikatu przez odbiorcę o tym, czy został on odebrany i zrozumiany. Rozdając ulotki, umieszczając plakaty w środkach komunikacji miejskiej, czy zamieszczając ogłoszenia w prasie, nadaje się komunikat jednokierunkowy. Nie wiadomo w jakim stopniu trafia on do adresowanej grupy, jaki jest jego odbiór, a także jakie jego elementy powinny być zmienione. Monolog charakteryzuje się brakiem możliwości do-

30 Anna Śliz, Maciej Kalski pasowania komunikatu do bieżących reakcji odbiorcy oraz jego optymalizowania. Dlatego ważne jest podjęcie działań promujących noszących znamiona dialogu między szkołami, placówkami i innymi podmiotami instytucjonalnymi tworzącymi system edukacji osób dorosłych a konkretnymi słuchaczami, czy nawet społeczeństwem i pracodawcami jednym słowem grupą bezpośrednich i pośrednich beneficjentów systemu kształcenia ustawicznego osób dorosłych. Informacją zwrotną w tym kontekście mogą być np. dane opisujące czynniki decydujące o podejmowaniu kształcenia przez osoby dorosłe, m.in. ich zainteresowania, plany życiowe, sytuacja rodzinna. Ważne jest, aby przekaz był kompatybilny z tymi bodźcami. Istotne jest to, aby każdy dorosły mieszkaniec województwa śląskiego mógł mieć możliwość wyboru drogi, którą chce iść, by mógł wybrać kierunek i poziom edukacji odpowiedni jego zainteresowaniom, możliwościom i potrzebom (Zespół Szkół Technicznych w Rybniku). Trzeba przekonywać ludzi, że kształcenie się przez całe życie jest ważne. Szczególnie istotne jest dotarcie z tą ideą do ludzi, którzy są zamknięci w domach. Należy uwzględnić ich specyfikę i potrzeby. Mam tu na myśli np. śląskie kobiety (Rybnickie Centrum Edukacji Zawodowej). Jednocześnie należy pamiętać, że odbiór komunikatu zależy również od wiarygodności i atrakcyjności nadawcy. Jeśli przekazywana treść jest wynikiem dobrze przygotowanej oferty edukacyjnej oraz np. prestiżu czy renomy placówki, to jej odbiór jest ułatwiony, a informacje w większym stopniu przyswojone. W związku z tym należy zastanowić się nad tym, kto szczególnie powinien być odpowiedzialny za nadawanie komunikatu lub z jakiego źródła przekaz zabrzmi prawdziwie. Bowiem, jak pokazały badania prowadzone wśród pracodawców, wiarygodność i znaczenie poszczególnych placówek w systemie edukacyjnym, została oceniona różnie. Oczywiście za reklamę oferty placówki powinny one same ponosić odpowiedzialność, natomiast upowszechnianie idei powinno być bardziej powiązane z autorytetem nadawcy. Wówczas przekaz zostanie wzmocniony. Upowszechnianiu informacji służyć może wiele metod, mniej lub bardziej powiązanych z reklamą, w różnym stopniu nowatorskich. Wskazuje się przede wszystkim na możliwość dystrybuowania materiałów drukowanych, np. ulotek, plakatów, broszur, ale także na coraz większe znaczenie w tym względzie internetu, który coraz bardziej staje się pierwszym źródłem informacji dla osób szukających dla siebie właściwej oferty. Istotnym, ze względu na masowość odbioru, elementem są także media elektroniczne: radio i telewizja. Bardzo ważne jest także rozpowszechnianie informacji w formie spotkań ze słuchaczami, kandydatami, uczniami szkół młodzieżowych, ich rodzicami oraz

RAPORT Z BADAŃ 31 społeczeństwem w ogóle. Tutaj na pierwszy plan wysuwają się targi edukacyjne, targi pracy, czy dni otwarte placówek, ale proponuje się także innowacyjne podejście w formie wystaw, konkursów, prelekcji. Bardzo często upowszechnianie odbywa się przy współpracy z innymi podmiotami, np. urzędami pracy, organizacjami pozarządowymi. Poprzez upowszechnianie kształcenia ustawicznego rozumiem rozpowszechnianie informacji skierowanej do każdego poprzez internet, plakaty, informacje w różnych instytucjach, na targach edukacyjnych. Są to wszelkie formy promowania, np. w dużych sklepach (Zespół Szkół Ogólnokształcących dla Dorosłych w Bielsku-Białej). Upowszechnianie kształcenia ustawicznego osób dorosłych to bardzo szeroko rozumiana promocja tych szkół w mediach, poprzez strony internetowe, organizacje typu urzędy pracy (Zespół Szkół w Wojkowicach). Upowszechnianie to po prostu reklama szkół dla dorosłych, np. w formie wystaw fotograficznych, jeśli reklamuje się szkoła fotograficzna, ale też ulotki, ogłoszenia w mediach i informacje w internecie (Prywatna Szkoła Policealna w Bielsku-Białej). 3.1.2. Podnoszenie jakości i dostępności kształcenia Zwiększenie uczestnictwa osób dorosłych w formalnym kształceniu ustawicznym prowadzonym w formach szkolnych, które powinno być bezpośrednim efektem jego upowszechniania, można osiągnąć także przez poprawę jakości oferowanych usług oraz ich dostępności. W połączeniu z informowaniem społeczeństwa o korzystnych zmianach w systemie można przyspieszyć osiągnięcie tego celu. Dlatego też należy przekazywać informacje o różnorodnych formach edukacji, w tym zwłaszcza kierunków, trybów nauczania. Tak więc realizacja wskazanego celu akcji upowszechniającej wyraźnie idzie w parze ze zmianami na rynku pracy i rynku edukacyjnym rozwój szkolnictwa osób dorosłych w największym stopniu przyczynia się do jego osiągnięcia. Jednocześnie, jak pokazały prowadzone badania, część z respondentów oceniła kierunki zmian w poszczególnych powiatach i miastach jako stagnacyjne lub noszące znamiona regresu. Pomijając subiektywizm tych wypowiedzi można sądzić, że upowszechnianie w tych warunkach może być znacząco utrudnione. Dlatego tez ważne jest podjęcie właściwych działań systemowych zmieniających ten stan rzeczy: położenie większego nacisku na akcję promocyjną i stymulowanie wdrażania rozwiązań zmieniających jakość oferty edukacyjnej na wspomnianych obszarach. Należy wówczas wspierać także rozwój oferty szkół, w tym niepublicznych, które mogą szybciej reagować na dynamicznie zmieniające się wymagania rynku pracy, niż szkoły publiczne ograniczane licznymi procedurami.

32 Anna Śliz, Maciej Kalski W związku z tym należy stymulować rozwój oferty placówek dla dorosłych, a także dbać o poziom obecnie działających. Zachowanie wysokich standardów oraz zagwarantowanie dostępności do szkół, wyrażanej poprzez odpowiednio zbilansowaną liczbę miejsc w określonych kierunkach czy formach kształcenia, a także bezpośrednią bliskość w przypadku dużych powiatów, np. cieszyńskiego, częstochowskiego, zawierciańskiego. Znaczącym ograniczeniem w tym kontekście jest wymagana wytycznymi organów prowadzących liczebność klas (20 25 osób). Z jednej strony szkoła nie zawsze może zagwarantować, czy uda jej się zrekrutować taką liczbę osób, aby móc podjąć kształcenie, a z drugiej strony osoby zdeterminowane do podjęcia nauki w określonym kierunku mogą mieć utrudniony dostęp do edukacji w przypadku nie powołania takich klas. Wówczas prowadzone działania upowszechniające mijają się z celem. Jednocześnie nie oznacza to wcale, że wprowadzone kryteria formalne dotyczące liczebności klas nie są uzasadnione, bo świadczą o tym choćby względy ekonomiczne oraz to, że nadal znaczna liczba osób przerywa edukację. Należałoby jedynie zastanowić się nad warunkami, w których możliwe jest albo ograniczenie liczebności klas (np. w przypadku unikatowych kierunków kształcenia, na które jest wyraźne zapotrzebowanie na rynku pracy, lecz nie zawsze w skali wymaganej przepisami, np. drogownictwo), albo podjęcie kształcenia w formie e-learningu. Należy bowiem też pamiętać, że jak pokazuje praktyka nie zawsze bariera geograficzna w dostępie do szkolnictwa jest możliwa do pokonania: inaczej sytuacja kształtuje się w subregionie centralnym śląskim, a inaczej np. w bielsko-bialskim. Ważne znaczenie tu odgrywa charakterystyka słuchaczy przekładająca się na ich stopień dyspozycyjności. Badania pokazały także, że w różnych powiatach i miastach występuje zróżnicowany dostęp do określonych typów szkół. Szczególnie jest to widoczne na przykładzie zasadniczych szkół zawodowych dla dorosłych, których znaczenie jest różnie interpretowane przez poszczególne władze lokalne. Są powiaty i miasta, w których takie szkoły w ogóle nie działają. Na ogół silnie rozwinięte jest tam kształcenie osób dorosłych w zakresie ogólnokształcącym. Z jednej strony może to wynikać ze specyfiki rynku pracy, a z drugiej z niewłaściwie prowadzonej polityki edukacyjnej osób dorosłych. Wyższa jakość nauczania, to także nowoczesne metody nauczania, na których deficyt wskazują jednakże badania. Istnieje bowiem rosnące zainteresowanie oferowaniem kształcenia w formach blended-learning oraz e-learning, a także tworzeniem kompatybilnych i modułowych programów nauczania. Tego typu rozwiązania na pewno przyczyniłyby się do pokonania w pewnym stopniu, uzależnionym od skali wprowadzonych zmian, wymienionych powyżej barier.