POLACY O WYBORACH W związku z nadchodzącymi wyborami samorządowymi i toczącą się debatą nad wprowadzeniem zmian do polskiego prawa wyborczego, Instytut Spraw Publicznych zlecił przeprowadzenie badania opinii publicznej. 1 Celem badania było zweryfikowanie wiedzy Polaków na temat wyboru przedstawicieli organów władzy samorządowej oraz ich stosunku do potencjalnych zmian w prawie wyborczym dotyczących procedur głosowania, parytetów i obniżenia wieku wyborczego do 16 lat. Diagnoza wiedzy Polaków na temat zbliżających się wyborów jest jednym z działań prowadzonych przed wyborami samorządowymi w ramach Forum Aktywny Obywatel ciała eksperckiego działającego przy Instytucie Spraw Publicznych od 2008 r., badającego bariery ograniczające frekwencję wyborczą oraz postawy obywateli wobec wyborów na poziomie lokalnym, regionalnym i parlamentarnym. WIEDZA POLAKÓW NA TEMAT NADCHODZĄCYCH WYBORÓW SAMORZĄDOWYCH Badanie przeprowadzane na kilka tygodni przed wyborami wykazało, że poziom wiedzy o nadchodzących wyborach samorządowych jest w Polsce bardzo niski. Prawie jedna czwarta Polaków nie posiada żadnej wiedzy o tym, kogo będziemy wybierać w najbliższych wyborach. Z kolei wśród tych, którzy twierdzą, że wiedzę taką posiadają 5 % uważa, że zadecydujemy o składzie Sejmu i Senatu. Najwięcej wyborców zdaje sobie sprawę, że 21 listopada zadecyduje o wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta (61 %). Może to wynikać ze specyfiki wyborów władzy wykonawczej. Wyborcy głosują na konkretnego kandydata i mogą stwierdzić, czy dobrze sprawował on swój urząd. Znacznie mniej respondentów wie, że w nadchodzących wyborach Polacy będą wybierać także członków rad gmin i powiatów. Ponad 20 % badanych uważa, że 21 listopada zadecyduje o wyborze członków rad gmin. Zaledwie jedna piąta respondentów zdaje sobie sprawę, że może zadecydować również o składzie rad miasta i rad powiatów. 1 Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych metodą CAPI w dniach 30 września 6 października 2010 r. na ogólnopolskiej losowej, reprezentatywnej 946-osobowej próbie dorosłych (w wieku 18+) W badaniu uwzględnione zostały następujące zmienne niezależne: wieku, płci, wykształcenia, miejsca zamieszkania, a także zmienna korzystania z Internetu, która okazała się być istotnym czynnikiem wpływającym na aktywność wyborczą i postawy wobec proponowanych zmian w prawie wyborczym. 1
Kogo będziemy wybierać w najbliższychh wyborach? wójt / burmistrz / prezydent miasta rada gminy rada miasta rada powiatu sejmik województwa sejm i senat inne nie wiem / trudno powiedzieć 7% 5% 1% 28% 20% 18% 23% 61% Wykres 1.. Badanie zrealizowane przezz MillwardBrownn SMG/KRC na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 października 2010 r. (N= 946) W badaniu uwzględnionoo specyfikę struktury władz samorządu terytorialnego w Polsce przykładowo, gdy respondent pochodzący z miasta na prawach powiatu wymienił w wśród odpowiedzi radę miasta, jego wskazanie zaznaczano również jakoo rada powiatu i rada gminy.. Ponadto można jednoznacznie stwierdzić, że wiedza badanych na temat wyboru radnych zależy od szczebla samorządu, na którym dany radny działa. d Im wyższy szczebel, tym mniej osób wie, że będziemy wybieraćć na nim reprezentanta. O wyborze członków rady gminy wie 28 % badanych, a o decydowaniu o składzie sejmikuu wojewódzkiego już tylko 7 %. Dla porównania podobna liczba badanych mylnie stwierdziła, że 21 listopada zadecydujemy o składzie Parlamentu. Wykres 2.. Badanie zrealizowane przezz MillwardBrownn SMG/KRC na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 października 2010 r. (N= 946) W badaniu uwzględnionoo specyfikę struktury władz samorządu terytorialnego w Polsce przykładowo, gdy respondent pochodzący z miasta na prawach powiatu wymienił w wśród odpowiedzi radę miasta, jego wskazanie zaznaczano również jakoo rada powiatu i rada gminy.. 2
Należy zauważyć, że zależność między wiedzą o wyborach a szczeblem samorządu pokrywa się z widoczną tendencją oddawania głosów nieważnych w ostatnich wyborach samorządowych w 2006 r. 2 W przypadku głosowania na wójtów, burmistrzów, prezydentów miast odsetek głosów nieważnych był najmniejszy i wynosił jedynie 1,91 % ogólnej liczby oddanych głosów. W wyborach do rad powiatu głosów nieważnych oddano już 8,30 %. Natomiast w przypadku wyborów do sejmików wojewódzkich odsetek głosów nieważnych wyniósł aż 12,7 %. Pokazuje to, jak bardzo potrzebne są kampanie informujące obywateli o wyborach na każdym szczeblu samorządu. Im wyższe wykształcenie respondenta, tym lepsza wiedza o tym, kogo będziemy wybierać 21 listopada. Osoby z wykształceniem średnim i wyższym mają zdecydowanie większą wiedzę na temat głosowania w wyborach samorządowych. Poziom wiedzy o rodzaju wyborów różnicuje także zmienna korzystania z Internetu. Szczególnie dobrze widać to na przykładzie odsetka odpowiedzi nie wiem. Wśród osób korzystających z Internetu wynosi on 19 %. Wśród osób niekorzystających z sieci internetowej aż 28 % przyznaje, że nie ma wiedzy o tym, kogo będziemy wybierać w najbliższym głosowaniu. Podobnie niski poziom wiedzy o wyborach jak najmłodsi wyborcy mają osoby z wykształceniem podstawowym (31 % wybrało odpowiedź nie wiem ), bezrobotni (32 %) oraz osoby nie uzyskujące dochodu (37 %). Największy problem ze wskazaniem, kogo będziemy wybierać 21 listopada, mieli młodzi wyborcy w wieku 18 24 lata (37 % wybrało odpowiedź nie wiem ), którzy wedle badania Eurostat 2009 często korzystają z Internetu 77 % osób w tej grupie wiekowej codziennie. Wskazuje to, że młodzi ludzie korzystają z sieci internetowej w innych celach, niż pozyskiwanie informacji dotyczących polityki. Jak wynika z badania Mądry Internet 3 ludzie w wieku 18 24 lata korzystają z Internetu głównie w celach rozrywkowych i kontaktu z innymi internautami. Według tego samego badania 27 % dorosłych Internautów korzysta z sieci w celach pozyskiwania informacji, natomiast w najmłodszej grupie wiekowej odsetek ten wynosi tylko 19,6 %. 2 szerzej: J. Zbieranek, Głosy nieważne analiza zjawiska przez pryzmat wyborów samorządowych w latach 2002 i 2006, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa, 2010. 3 Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Netii metodą CAWI w dniach 20 25 maja 2009 r. ogólnopolska losowa, reprezentatywna 1004-osobowa próba dorosłych (w wieku 18+) mieszkańców Polski, korzystających z Internetu. 3
STOSUNEK POLAKÓW DO ZMIAN W PRAWIE WYBORCZYM UŁATWIAJĄCYCH GŁOSOWANIE Przeprowadzone badanie dowodzi, że praktyczne wykorzystanie prawa do głosowania nie zależy jedynie od indywidualnej chęci oddania głosu, ale także od instytucjonalnych warunków procedury wyborczej. Problemy wynikające z uregulowań prawnych pojawiają się w momencie głosowania przez osoby niepełnosprawne, mieszkające za granicą bądź nie mające wiedzy o tym, gdzie znajduje się właściwy dla nich punkt wyborczy. Wśród ostatnich zmian, które umożliwiły wyborcom udział w głosowaniu, warto wskazać na instytucję pełnomocnika dla niepełnosprawnych i osób powyżej 75 roku życia, która po raz pierwszy miała zastosowanie w wyborach prezydenckich, w 2010 r. Tworzenie odpowiednich warunków do udziału w wyborach jest istotnym działaniem na rzecz zwiększania aktywności wyborczej obywateli. Jak wynika z badania Instytutu Spraw Publicznych, 29 % wyborców przyznaje, że zdarzyło im się kiedyś nie wziąć udziału w wyborach z przyczyn od nich niezależnych. Pokazuje to, że istnieją instytucjonalne bariery, które uniemożliwiają dużej liczbie obywateli udział w głosowaniu. Ich likwidacja wymaga wprowadzenia nowych rozwiązań do procedury wyborczej. Wśród przedstawionych respondentom propozycji znalazły się zmiany zarówno w sposobie organizacji wyborów (np. imienne zawiadomienia o wyborach), w samej procedurze głosowania (np. głosowanie korespondencyjne, e voting), jak i zmiany w podstawowych założeniach prawa wyborczego (czynne prawo dla osób 16+ i równouprawnienie płci na listach wyborczych). Badanie wskazało również, że Polacy nie mają jednoznacznej opinii na temat potrzeby zmian w prawie wyborczym, które ułatwiłyby lub niekiedy wręcz umożliwiły udział w głosowaniu. 38 % z nich dostrzega taką potrzebę, a 47 % uważa, że zmiany w prawie wyborczym są zbędne. Jednak im wyższe wykształcenie badanego, tym większa świadomość potrzeby takich zmian. Podobnie w przypadku wielkości miejsca zamieszkania im większe, tym chętniej respondenci opowiadają się za zmianami w prawie wyborczym. Najchętniej zmiany przyjęłyby osoby o wyższych dochodach oraz osoby w wieku średnim (25 59 lat). 4
Czy zmianyy w prawie wyborczym ułatwiające głosowanie są potrzebne? nie wiem / trudno powiedzieć 16% tak 38% nie 47% Wykres 3. Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutuu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 październikaa 2010 r. (N=946) Paradoksalnie, mimo bardzo ograniczonej wiedzy o wyborach, respondenci są podzieleni w stosunku do propozycji wprowadzenia zawiadomień o rodzaju wyborów, czasie, miejscu i sposobie głosowania, wysyłanych pocztą do każdego dorosłego obywatela. Przeciwnych temu rozwiązaniu jest 62% badanych. Na ich decyzję wpływać może ewentualne zwiększenie kosztów organizacji wyborów. Pomysł popiera natomiast 28 % respondentów. Zauważalnaa jest także zależność między wiekiem badanego, a jegoo nastawieniem do pisemnych zawiadomień o nadchodzących wyborach. Im młodsi respondenci, tym częściej sprzeciwiają się propozycji wprowadze nia tego typu zawiadomień. Największą potrzebę otrzymywania powiadomień o wyborach wyraziły osoby w wieku w powyżej 60 roku życia, osoby z wykształceniem podstawowym, emeryci, robotnicy niewykwalifikowani. Pomysł ten poparłaa około jedna trzecia badanych z tych grup. Wprowadzenie indywidualnych zawiadomień mogłyby zatem znacznie podnieść frekwencjęę wyborcząą wśród obywateli często marginalizowanych w procesie wyborczym. Jak wynika z badania, respondenci mający niską wiedzę o nadchodzących wyborach jednocześnie deklarują, że nie wezmą w nich udziału. O tym, że 21 listopada 2010 nie zagłosuje przekonanych jest 14 % respondentów. W grupie wiekowej 18 24 lata odsetek ten wyniósłł aż 22 %. W tej samej grupie prawie 40 % nie wie, na kogo będziemy głosować. 5
Widoczna jest zależność między wiedzą na temat wyborów a udziałem w głosowaniu. Oznacza to, że ważna jest nie tylko edukacja obywatelska młodych, ale także efektywna informacja o wyborach, która mogłaby docierać do obywateli między innymi w formie imiennych zawiadomień o głosowaniu. Spośród zmian związanych z procedurą wyborczą Polacy najmocniej popierają dwa rozwiązania: głosowanie korespondencyjne dla wyborców niepełnosprawnych i dla obywateli przebywających za granicą oraz głosowanie przez Internet. Najmniejsze poparcie wyrażono w zestawieniu propozycji przedstawionych na wykresie 4. dla głosowania pocztowego dla wszystkich wyborców, a także głosowania dwudniowego. Należy jednak zauważyć, że nawet poparcie dla dwóch pierwszych propozycji nie przekracza 50 %, co dowodzi o dużym zróżnicowaniu opinii w stosunku do zmian proceduralnych Które ze zmian ułatwiłyby głosowanie? tak nie nie wiem / trudno powiedzieć 11% 11% 11% 11% 41% 41% 60% 61% 48% 47% 29% 28% głosowanie korespondencyjne (pocztowe) dla wyborców niepełnosprawnych oraz dla obywateli polskich przebywających poza granicami kraju głosowanie przez Internet głosowanie korespondencyjne (pocztowe) dla wszystkich wyborców głosowanie dwudniowe Wykres 4. Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 października 2010 r. (N=946) Odpowiedzi na cykl pytań, które miały na celu zweryfikowanie stosunku Polaków do proponowanych zmian w prawie wyborczym pokazują, że respondenci wyrażają największe poparcie dla możliwości głosowania korespondencyjnego dla wyborców niepełnosprawnych 6
oraz dla obywateli przebywających za granicą (48 % badanych). Jednocześnie większość badanych nie widzi potrzeby umożliwienia takiego głosowania wszystkim wyborcom. Przeciwnych temu rozwiązaniu jest 60 % respondentów. Respondenci wyrazili silne poparcie dla głosowania przez Internet. Za takim rozwiązaniem opowiedziało się 47 % badanych. Jednocześnie należy podkreślić, że odsetek ten sięgał nawet 58 % w przypadku młodszych grup wiekowych (15 39 lat). W grupie osób powyżej 60 roku życia poparcie dla takiego rozwiązania wynosi już tylko 26 %. Warto zauważyć, że w porównaniu z innymi badaniami 4 przeprowadzanymi 3 lata wcześniej odsetek osób popierających głosowanie przez Internet w tej grupie wiekowej zwiększył się o 10 % (w 2007 r. wynosił jedynie 16 %). Największymi zwolennikami takiego sposobu głosowania są osoby korzystające z Internetu 60 % z nich popiera e voting. Zauważalna jest również korelacja między wykształceniem respondenta, a jego poparciem dla głosowania internetowego. Im wyższy poziom edukacyjny, tym chętniej Polacy widzieliby taką zmianę w procedurze głosowania. OPINIA POLAKÓW NA TEMAT PARYTETÓW I UDZIAŁU KOBIET W POLITYCE Instytut Spraw Publicznych postanowił także zbadać opinię wyborców na temat udziału kobiet w polityce i parytetów na listach wyborczych. Problematyka ta coraz częściej podnoszona jest w debacie publicznej m.in. za sprawą prac, które toczą się w Sejmie RP nad projektem tzw. ustawy parytetowej przygotowanej przez Kongres Kobiet. 5 Jak wskazały badania, aż 48 % respondentów uważa, że prawo wyborcze powinno gwarantować podobną liczbę kobiet i mężczyzn na listach kandydatów w wyborach. Wśród zwolenników parytetów jest więcej kobiet. Za gwarancją podobnej liczby kobiet i mężczyzn na listach wyborczych opowiada się 53 % kobiet i 41 % mężczyzn. 4 Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie D-Link Technology Trend metodą CAPI w dniach 7 10 września 2007 r. ogólnopolska losowa, reprezentatywna 945-osobowa próba mieszkańców Polski w wieku 18 75 lat. 5 Projekt ten zakłada zmianę ordynacji wyborczej do Sejmu, Parlamentu Europejskiego oraz rad gmin, powiatów i sejmików wojewódzkich poprzez zapewnienie co najmniej 50-procentowej obecności kobiet na listach wyborczych. 7
Wykres 5. Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutuu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 październikaa 2010 r. (N=946) Co więcej, można stwierdzić, że w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców widoczna jest większa niż w innych miejscach zamieszkania liczba zwolenników parytetów na listach wyborczych. Należy podkreślić, że ani zmienna wykształcenia ani a korzystania z Internetu nie wpływa znacząco na poparcie równouprawnienia płci na listach. Respondentów zapytano także o to, czy wybierając wójta, burmistrza lub prezydenta miasta zwrócą uwagę na płeć kandydata. W odpowiedzi naa to pytanie 49 % badanych stwierdziło, że podejmie decyzję wyłącznie w oparciu o kryteria merytoryczne. Głosowanie na kobietę ze względu na ich małą reprezentację w polityce zadeklarowały głównie osoby w wieku 40 59 lat (14 %), a także same kobiety (13 %). Deklarację tę wyraziło zaledwie 6% mężczyzn. Aż 13 % respondentów stwierdziło, że zagłosuje w wyborach na mężczyznę, bo kobiety gorzej sobie radzą z rządzeniem. r. To stwierdzenie poparło 16 % badanych mężczyzn. Widoczna jest również zależność pomiędzy wysokością dochodu d a poddawaniem w wątpliwość kompetencji kobiet w zakresie sprawowania władzy. 8
Wykres 6. Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutuu Spraw Publicznych w dniach 30 września 6 październikaa 2010 r. (N=946) STOSUNEK POLAKÓW DO OBNIŻENIA WIEKU WYBORCZEGO W WYBORACH SAMORZĄDOWYCH DO 16 ROKU ŻYCIA Z uwagi na to, że w niektórych państwach europejskich 16 latkowiee mają prawo głosu w wyborach samorządowych,, Instytut Spraw Publicznych postanowił zbadać opinię Polaków na temat obniżenia wieku wyborczego w wyborach samorządowych w Polsce. Badanie wskazało, żee ponad trzy czwarte Polaków sprzeciwia się głosowaniu w wyborach samorządowych przez osoby w wieku 16 18 lat. Widać zależność między wiekiem i poparciem dla głosowania przez nastolatków. Wśród osób 60+ aprobatę dla takiego rozwiązania wyraziło jedynie 13 % respondentów, podczas gdy osoby w przedziale wiekowym 15 24 lata poparły je w 28 %. 9
Wykres 7. Badanie zrealizowane przez MillwardBrown SMG/KRC na zlecenie Instytutuu Spraw Publicznych metodą CAPI w dniach 30 września 6 października 2010 r. ogólnopolska losowa, reprezentatywna 1001-osobowa próba dorosłych (w wieku 15+) mieszkańców Polski Dysponując wynikami przeprowadzonymi na dwóch próbach wiekowych 15 75 i 18 75 lat możemy stwierdzić, że osoby w wieku 15 18 lat chętniej c niż starsi respondenci poparłyby możliwość głosowania dla 16 latków. W pierwszej próbie 28 % najmłodszych badanych uznało, że osoby powyżej 16. roku życia powinny mieć czynne prawo wyborcze w wyborach samorządowych. Z takim stwierdzeniem zgodziło sięę już tylko 23 % najmłodszych dorosłych (między 18 i 24 rokiem życia). PODSUMOWANIE Przeprowadzone na przełomie września i października badaniee opinii publicznej wykazało bardzo niski stan wiedzy Polaków na temat wyborów samorządowych. Można równieżż zauważyć zależność między brakiem wiedzy a deklaracjami o nieuczestniczeniu w wyborach. Z tego względu wydaje sięę niezbędne, by przeprowadzić szeroką kampanię informacyjną, która podniosłaby świadomość wyborczą Polaków jeszcze przed wyborami samorządowymi. Jednak nie tylko działania informacyjne mogą zwiększyć liczbę oddanych głosów w wyborach. Badanie Instytutu Spraw Publicznych ujawniło, że prawie jednej trzeciej obywateli zdarzyło się nie uczestniczyć w głosowaniu ze względu na przyczyny niezależne od wyborcy organizacyjne, instytucjonalne. Osobom tym udział w wyborach umożliwiłyby zmiany w 10
prawie wyborczym ułatwiające głosowanie. Wyniki badania sygnalizują wyraźną społeczną potrzebę takich zmian. Konieczność ich wprowadzenia stwierdziło 38 % respondentów. Warto zatem zwrócić uwagę na preferencje odnośnie proponowanych modyfikacji. W zakresie zmian o charakterze proceduralnym najkorzystniej przyjmowana przez społeczeństwo jest idea głosowania korespondencyjnego dla osób niepełnosprawnych i przebywających poza granicami kraju popiera ją 48 % respondentów. W związku z tym należałoby podjąć kroki zmierzające do wprowadzenia tej instytucji do polskiego prawa wyborczego, gdyż taka możliwość dałaby szansę wzięcia udziału w wyborach dużej grupie osób, którym zdarzało się nie głosować z przyczyn organizacyjnych. Spośród zmian dotyczących innych obszarów prawa wyborczego, połowa obywateli popiera parytet płci na listach wyborczych. Pokazuje to, że społeczeństwo polskie dostrzega problem niedostatecznej aktywności kobiet w polityce i uznaje, że ma to związek również z barierami występującymi w partiach politycznych przy tworzeniu list kandydatów. Zdecydowana większość badanych nie popiera natomiast pomysłu głosowania w wyborach samorządowych przez osoby powyżej 16 roku życia. Jednocześnie można stwierdzić, że młodzi ludzie, których zmiana by dotyczyła (15 18 lat) częściej popierają tę propozycję, jednak nie jest to poparcie wysokie wynosi ono jedynie 23 %. Nadanie czynnego prawa wyborczego do samorządu osobom w wieku 16 18 lat nie koniecznie musiałoby wiązać się ze zwiększeniem frekwencji wyborczej, chociażby dlatego, że absencję podczas wyborów samorządowych w tej grupie wiekowej zadeklarowało aż 22 % badanych. 11