Henryk Kowalski (UMCS Lublin) Religia i polityka w zamachach stanu w Rzymie w okresie schyłku republiki (w: Zamach stanu w dawnych społecznościach, pod red. A. Sołtysiaka i J. Olko, Warszawa 2004, s.51-68) Jednym z najistotniejszych problemów w badaniach nad życiem politycznym Rzymu jest zagadnienie jego powiązań z czynnikami religijnymi. W państwie rzymskim, już od najdawniejszych czasów, istniały ścisłe związki między religią a polityką. Ukształtowany w społeczeństwie światopogląd, w myśl którego wszelkie działania ludzkie były stymulowane i kontrolowane przez bogów, powodował, że wszystkie czynności publiczne musiały być poprzedzone przepisanymi rytuałami religijnymi, a władze państwowe (senat i urzędnicy) oraz kapłani mieli obowiązek czuwania nad ich prawidłowym przebiegiem. 1 Jednocześnie kontrola nad religią była jednym z fundamentalnych elementów stanowiących oparcie dla władzy. Nic więc dziwnego, iż w walkach politycznych odwołanie się do poparcia bogów oraz wykorzystanie nadzwyczajnych znaków i wróżb stawało się istotnym czynnikiem mogącym zapewnić poparcie ludu. 2 Do najbardziej interesujących dla badaczy historii rzymskiej należy niewątpliwie okres schyłku republiki. Wciąż podejmowane są nowe próby wyjaśnienia przyczyn załamania się funkcjonującego przez wiele stuleci systemu ustrojowego i przejścia do 1 Por. m.in.: R. Develin, Religions and politics at Rome during the third century B.C., The Journal of Religious History, 10: 1978, ss. 3-19; E. Rawson, Religion and politics in the late second century B.C. at Rome, Phoenix, 28: 1974, ss. 193-212; A. Wardman, Religion and Statecraft among the Romans, Baltimore 1982, s.22 i n.; J.A. North, Religion and politics, from Republic to Principate, "Journal of Roman Studies", 76: 1986, ss. 251-258; C. Bergemann, Politik und Religion im spätrepublikanischen Rom, Stuttgart 1992, s. 89 i n 2 J. North, Democratic politics in republican Rome, Past and Present, 126: 1990, ss. 3-21 (s.17): religious control was fundamental to political power in Republican Rome ; M. Beard - J. North - S. Price, Religions of Rome, T.1, Cambridge 1998, s. 134: As part of Roman public life, religion was ( and always had been ) a part of the political struggles and disagreements in the city ; Por. M. Beard, Religion, w: J. A. Crook - A. Lintott - E. Rawson (ed.), The Cambridge Ancient History, vol. IX: The Last Age of the Roman Republik 146-43 B.C., Cambridge 1994, s. 729 i n.;.
pryncypatu. 3 Dość zgodnie zwraca się uwagę na niedostosowanie poszczególnych instytucji ustrojowych, które zamknięte w wąskich ramach miasta państwa nie były zdolne do prawidłowego funkcjonowania w czasie, gdy Rzym stał się potężnym imperium. 4 Był to jednocześnie okres przemian i kształtowania się nowych ideologii politycznych oraz społecznych. 5 Dotyczyło to także religii. W I połowie I wieku p.n.e. nastąpił pewien kryzys tradycyjnej religii, a wśród elit intelektualnych, zauważalne stały się oznaki sceptycyzmu. 6 Wśród niższych warstw społeczeństwa nadal dominowały jednak tradycyjna religijność i pobożność, co starano się wykorzystywać dla celów politycznych. 7 W literaturze naukowej ostatnio podkreśla się, iż w wymienionym okresie można zauważyć nawet wzrost 3 Omówienie stanu badań nad różnymi aspektami kryzysu i upadku republiki rzymskiej we współczesnej historiografii zob. m.in.: K. Christ, Krise und Untergang der römischen Republik, Darmstadt 1984, s. 8 i n.; Tenże, Neue Forschungen zur Geschichte der späten römischen Republik und den Anfängen des Prinzipats, Gymnasium, 94: 1987, ss.307-340; P. A. Brunt, The Fall of the Roman Republic and Related Essays, Oxford 1988, s.2 i n.; A. Lintott, Modern interpretations of the Late Republic, w: J.A.Crook, A.Lintott, E. Rawson, The Cambridge Ancient History, vol. IX : The Last Age of the Roman Republic, 146-43 B.C., Cambridge 1994, s.10 i n.; J. Bleicken, Gedanken zum Untergang der Römischen Republik, Stuttgart 1995; Die späte Römische Republik. La fin de la République Romaine. Un débat franco-allemand d histoire et historiographie, (sous la dir. de H. Bruhns, J. - M. David, W. Nippel), Rome 1997; J. von Ungern- Sternberg, Die Legitimitätskrise der römischen Republik, Historische Zeitschrift, 266: 1998, H..3, ss. 607-624. 4 Por. m.in. M. Finley, Politics in the Ancient World, Cambridge 1983, s.70 i n.; S. Tondo, Fattori e momenti di crisi della costituzione repubblicana romana, Atti e Memorie dell Accademia Toscana La Colombaria Firenze, 50: 1985, ss.1-63; North, Democratic politics, s.3 i n. 5 J. -L. Ferrary, Optimates et Populares. Le problème du rôle de l idéologie dans la politique, w: Die späte Römische Republik, ss.221-231 i komentarz K.J. Hölkeskampa, ss.232-235. Por. L. A. Burckhardt, Politische Strategien der Optimaten in der späten römischen Republik, Stuttgart 1988; P. J. Vanderbroeck, Popular Leadership and Collective Behavior in the Late Roman Republic (ca. 80-50 B.C.), Amsterdam 1987; N. Mackie, Popularis Ideology and Popular Politics at Rome in the First Century B.C., Rheinisches Museum, 135: 1992, ss.49-73. 6 Por. H. D. Jocelyn, The Roman nobility and the religion of the Republican State, The Journal of Religious History, 4: 1966-67, ss.89-104; A. Momigliano, The theological efforts of the Roman upper classes in the first century B.C., Classical Philology, 79: 1984, ss.199-211. 7 Potwierdzają to słowa Cycerona z traktatu De divinatione (II,70): Retinetur autem et ad opinionem vulgi et ad magnas utilitates rei publicae mos, religio, disciplina, ius augurum, collegii auctoritas. Por. J. Scheid, Religion et piétéà Rome, Paris 1985, s.17 i n. 2
zainteresowań sprawami religijnymi oraz pojawianie się nowych elementów zarówno w ideologii religijnej, jak też w formach organizacji kultów. 8 Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w sytuacji politycznej Rzymu w omawianym okresie jest nasilenie się walk wewnętrznych i konfliktów społecznych, rywalizacja między stronnictwami, ugrupowaniami politycznymi (factiones) czy poszczególnymi politykami, które spowodowały, iż w walce o władzę starano się wykorzystywać wszelkie dostępne sposoby uzyskiwania wpływów politycznych. 9 Jednym z najbardziej jaskrawych przejawów kryzysu politycznego w republice rzymskiej w I wieku p.n.e. jest stosowanie w walce politycznej przemocy (vis). Sposoby wywierania zbrojnej presji były zróżnicowane: wykorzystywano w tym celu armię i weteranów, tworzono prywatne oddziały, uciekano się do podburzania tłumów i wywoływania zamieszek. Celem były działania zmierzające do przejęcia władzy. 10 We współczesnej literaturze politologicznej wyróżnia się kilka rodzajów zmian politycznych, które mają charakter gwałtowny. 1. Przewrót polityczny jest to nagła zmiana osób sprawujących władzę. Istnieją dwie jego podstawowe formy: A/ zamach stanu - przewrót dokonany przez jedną osobę lub grupę ludzi wywodzących się z kręgu albo warstwy władzy. B/ pucz przewrót dokonany przez osobę lub ludzi stojących z dala od władzy. 8 M. in. J. A. North, Conservatism and change in Roman religion, Papers of the British School at Rome, 44: 1974, ss. 1-12; J. H. W. G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion, Oxford 1979, s. 2 i n.; M. Beard, Religion, w: M.Beard, M.Crawford, Rome in the Late Republic, London 1985, s.25 i n. J. Scheid, La religion romaine à la fin de la République et au début de l Empire, w: Die späte Römische Republik, ss. 127-139. W literaturze polskiej: M. Jaczynowska, Przemiany religijne w okresie schyłku republiki rzymskiej, w: Świat antyczny. Stosunki społeczne, ideologia i polityka, religia. Studia ofiarowane Izie Bieżuńskiej-Małowist, Warszawa 1988, ss. 256-287. 9 Por. E. Gruen, The Last Generation of the Roman Republic, Berkeley-Los Angeles-London 1974, s. 6 i n.; J. Paterson, Politics in the Late Republic, w: T. P. Wiseman (ed.), Roman Political Life 90 B.C.- A.D.69, Exeter 1985, ss. 21-44.; F. Millar, Popular Politics at Rome in the Late Roman Republic, w: J. Malkin, Z.W. Rubinsohn (ed.), Leaders and Masses in the Roman World. Studies in Honor of Z.Yavetz, Leiden, 1994, ss. 91-113. 10 Por. J.W. Heaton, Mob Violence in the Late Roman Republic 133-44 B.C., Urbana 1939; A. N. Sherwin- White, Violence in Roman Politics, Journal of Roman Studies, 46: 1956, ss. 1-9; A. W. Lintott, Violence in Republican Rome, Oxford 1968; W. Schuller, Die Rolle der Gewalt im politischen Denken der späten römischen Republik, Index, 5: 1974/75, ss.140-153; N. Rouland, La violence politique au temps de Cicéron, L Histoire, 10: 1979, ss. 32-41; Gruen, dz. cyt.., s. 405 i n. 3
Obie formy charakteryzuje użycie przemocy, jednakże bez szerszych terytorialnie i społecznie oraz długotrwałych działań zbrojnych. 11 2. Rewolucja jest to zmiana władzy, pociągająca za sobą radykalną zmianę ustroju politycznego, społecznego lub ekonomicznego. W przeciwieństwie do przewrotów politycznych rewolucja może mieć także charakter nagły i z zastosowaniem przemocy, jednakże jest to bardziej rozległy społecznie i politycznie oraz dłuższy proces zachodzących przemian. 12 3. Rewolta bunt przeciwko władzy, który cechuje się brakiem projektu rewolucyjnego oraz żywiołowością i brakiem zorganizowania. 13 Cechą wyróżniającą zamach stanu jest więc dążenie jedynie do zmian personalnych, w odróżnieniu od rewolucji, która powoduje zmiany ustrojowe. Innym wyróżnikiem zamachu stanu jest też jego krótkotrwałość oraz brak lub ograniczony charakter walki zbrojnej. Odróżnia się tym od wojny domowej, która jest rozległym konfliktem zbrojnym prowadzonym na terenie jednego państwa przez rząd oraz osoby lub grupy obywateli, zmierzające do jego obalenia, albo dwa ugrupowania polityczne walczące ze sobą przy braku władzy centralnej. 14 Wymienione współczesne pojęcia politologiczne można próbować odnieść także do okresu schyłku republiki rzymskiej. Poważnym problemem jest jednak brak odpowiedników terminologicznych i definicji w ówczesnej literaturze. Cyceron, którego pisma są dla nas głównym źródłem, używa na określenie działań zmierzających do zmiany ekip rządzących przy użyciu przemocy pojęć: bellum oraz seditio. 15 11 M. Chmaj, M. Żmigrodzki, Wprowadzenie do polityki, Lublin 1995, s. 246 i n.; S. D. Tensey, Nauki polityczne, Poznań 1995, s. 246 i n. 12 M. Chmaj (red.), Encyklopedia polityki, Zakamycze 1999, s. 255. Por. M. Waldenberg, Rewolucja, Warszawa 1964, s. 16 i n.; H. Arendt, O rewolucji, Kraków 1991, s. 27 i n. 13 Chmaj, Żmigrodzki, dz. cyt., s.251. 14 W przypadku wojny domowej ( civil war ) występuje długotrwała walka zbrojna, w wypadku zamachu stanu konflikt może ograniczyć się do zamieszek ( civil strife ). Por. E. Castrén, Civil war, Helsinki 1966, s.28; Z. J. Pietraś, Wojna domowa ze stanowiska prawa międzynarodowego, Lublin 1970 (praca doktorska), s.59 i n. 15 Cicero, De officiis, I, 86 : hinc ( ) in nostra re publica non solum seditiones, sed etiam pestifera bella civilia ; Tenże, De finibus bonorum et malorum, I, 44: Ex cupiditatibus odia, discidia, discordiae, seditiones, bella nascuntur. Por. zestawienie odnośnych wzmianek: H.Merguet, Lexicon zu den philosophischen Schriften Cicero s, Bd I, Hildesheim 1961, s. 331 i n. (bellum); Bd III, Hildesheim 1961, s. 480 i n. (seditio); Tenże, Lexicon zu den Reden des Cicero, Bd I, Hildesheim 1962, s. 397 i n. (bellum); Bd IV, Hildesheim 1962, s. 430 i n. (seditio). 4
Terminem dość dobrze zdefiniowanym jest wojna domowa. W starożytnym Rzymie jej odpowiednikiem było pojęcie bellum civile. Znaczenie tego pojęcia różniło się nieco od współczesnych definicji, niemniej jednak wyczerpywało podstawowe cechy terminu: wojna domowa. Jej najbardziej charakterystycznym elementem było przejęcie władzy przy pomocy armii, połączone z długotrwałym konfliktem zbrojnym. W omawianym okresie wiązało się to ze stale rosnącą rolą polityczną wojska, które po reformach Mariusza stało się realną siłą, związaną z dążeniami politycznymi swoich wodzów. 16 Tego typu określeniem nazwano toczoną w I połowie I wieku p.n.e. wojnę między Sullą i Mariuszem oraz wojnę między Cezarem i Pompejuszem. Z tego też względu wprowadzenie obu dyktatur różni się od cech przypisywanych zamachom stanu. 17 Inne znaczenie miał termin seditio. Określano nim wystąpienia przeciwko oficjalnej władzy. Wiązały się one z zamieszkami (turba, tumultus), nie mającymi charakteru długotrwałego konfliktu zbrojnego przy użyciu armii. 18 W obu wymienionych pojęciach (bellum, seditio) mieściły się też próby zamachu stanu. Zgodnie z podanym wyjaśnieniem za jedyne próby siłowego przejęcia władzy, polegające na zmianie osób ją sprawującą przez ludzi wywodzących się z tej samej elity, nie mające charakteru długotrwałych walk zbrojnych i nie wywołujące głębszych przemian ustrojowych można uznać: bunt Marka Emiliusza Lepidusa oraz spisek Katyliny. Bardziej dyskusyjna jest natomiast kwestia określenia działalności braci Tyberiusza i Gajusza Grakchów oraz L. Apulejusza Saturninusa. W historiografii nowożytnej już od XVIII wieku używane jest pojęcie rewolucji rzymskiej, szczególnie w odniesieniu do transformacji zachodzących w II-I wieku p.n.e. Terminem tym określano m.in. reformy braci Grakchów, działalność Sulpicjusza Rufusa, Mariusza itd. Nowe znaczenie tego pojęcia wprowadził R. Syme, w swojej przełomowej pracy: The Roman Revolution, który użył go na określenie przemian politycznych i społecznych w republice rzymskiej w latach 60 p.n.e. 14 n.e., zakończonych 16 O roli politycznej armii rzymskiej w ostatnich latach republiki zob. E. H. Erdmann, Die Rolle des Heeres in der Zeit von Marius bis Caesar: Militarische und politische Probleme einer Berufsarmee, Neustadt an der Aisch 1972; A. Aigner, Die Soldaten als Machtfaktor in der ausgehenden römischen Republik, Innsbruck 1974; L.De Blois, The Roman Army and Politics in the First Century B.C., Amsterdam 1987. 17 M.in. Cicero, Phillipicae, II, 23; De divinatione, II, 24: na określenie wojny między Cezarem i Pompejuszem. Por. P. Jal, La guerre civile à Rome, Paris 1963, s. 19 i n. 18 Por. Ae. Forcellini, Totius Latinitatis Lexicon, T.V, Prati 1871, s. 418; Por. J. Hellegouar h, Le vocabulaire latin des relations et des partis politiques sous la République, Paris 1963, s. 135 i n. 5
wprowadzeniem nowej formy rządów przez Augusta. 19 Definicja i interpretacja rewolucji rzymskiej wzbudza do dziś wiele kontrowersji, przy czym obecnie wśród współczesnych autorów pojawia się tendencja do odchodzenia od stosowania tego typu klasycznej już terminologii. 20 W literaturze podkreśla się znaczenie reform ekonomicznych i społecznych braci Grakchów, przy czym część badaczy uznaje je za początek rewolucji społecznej i politycznej. Pewne cechy zamachu stanu posiadała z kolei decyzja Tyberiusza Grakcha, który przeprowadził na zgromadzeniu złożenie swego kolegi Marka Oktawiusza z urzędu trybuna ludowego. Z formalnego punktu widzenia brak jest użycia w tym przypadku przemocy, jednakże z uwagi na naruszenie sacrosancta potestas trybuna uznaje się ten krok nawet za swego rodzaju rewolucję ustrojową. Pewną próbą zamachu stanu, połączoną z użyciem przemocy, były też działania Tyberiusza Grakcha zmierzające do uzyskania ponownego wyboru na trybuna ludowego na 132 r. p.n.e. 21 Działalność zmierzającą do ograniczenia władzy senatu i optymatów prowadził również L. Apulejusz Saturninus. Także w tym przypadku występują działania zbliżone do prób zamachu stanu, podobne w pewnej mierze do metod zastosowanych przez Tyberiusza Grakcha. Jak podaje Appian, gdy dwóch trybunów ludowych zgłosiło veto 19 R. Syme, The Roman Revolution, Oxford 1939. 20 Rezultatem jest dyskusja z udziałem kilkunastu badaczy pod hasłem La rivoluzione romana, zamieszczona w czasopiśmie Labeo, 26: 1980, ss. 74-103; 191-247; 339-389; 27: 1981, ss.54-98 oraz podsumowanie w pracy: La Révolution Romaine après Ronald Syme. Bilans et perspectives. Sept exposès suivivs par discussions (F.Millar, J.Scheid, S.Demougin, M.Speidel, K.M. Girardet, T. Hölscher, A. Wallace-Hadrill), présid A. Giovannini, Vandeouvres Genève 2000. Por. L. Morawiecki, Rewolucja rzymska. Współczesne mity historiografii, w: Przełomy w historii. Pamiętnik XVI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (Wrocław 15-18 września 1999), T.II, cz. 1, Toruń 2000, ss. 25-37; 21 Por. E. S. Gruen, La rivoluzione dei Grakchi, Labeo, 15: 1969, ss.381-383.; J. E. Riddle, Tiberius Gracchus, Destroyer or Reformer of the Republic, Lexington 1970; E. Badian, Tiberius Gracchus and the Beginning of the Roman Revolution, w: Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, T. I.1, Berlin -= New York 1972, ss. 668-731; A. H. Bernstein, Tiberius Sempronius Gracchus. Tradition and Apostasy, London 1978; D. Stockton,, The Grakchi, Oxford 1979; K.Bringmann, Die Agrarreform des Tiberius Gracchus. Legende und Wirklichkeit, Stuttgart 1985; J. Bleicken, Überlegungen zum Volkstribunat des Tiberius Sempronius Gracchus, Historische Zeitschrift, 247: 1988, ss.265-293. T. Łoposzko, Problemy społeczne schyłkowej republiki, w: Starożytny Rzym we współczesnych badaniach. Państwo- Społeczeństwo-Gospodarka. Liber in memoriam Lodovici Piotrowicz, pod red. J.Wolskiego, T.Kotuli, A.Kunisza, Kraków 1994, ss.235-279 (s. 237 i n.). 6
przeciwko projektowi ustawy Saturninusa, zostali znieważeni przez Apulejusza, który następnie przy użyciu przemocy przeforsował jej uchwalenie. 22 W 101 r. p.n.e. podczas zgromadzenia wyborczego, w trakcie którego Saturninus ubiegał się o kolejną elekcję na trybuna ludowego, gdy okazało się, że wybrano już dziewięciu trybunów i wszystko wskazywało, iż dziesiątym zostanie popierany przez optymatów Aulus Noniusz, zwolennicy Saturninusa sprowokowali zamieszki, w wyniku których Nonniusz został zabity. 23 Podobny przebieg miały wybory konsulów w 100 roku p.n.e., w których kandydowali: słynny mówca M.Antoniusz, były trybun ludowy z 111 r. p.n.e. Gajusz Memmiusz oraz Glaucja. Gdy w głosowaniu wybrano konsulem Antoniusza, a Memmiusz zaczął zdobywać przewagę nad Glaucją, stronnicy Saturninusa napadli na Memmiusza i zabili go. 24 Inną próbą zamachu stanu, czyli zbrojnego przejęcia władzy było wystąpienie Marka Emiliusza Lepidusa, konsula z 78 roku p.n.e. 25 Po wybuchu powstania w Faesulae stanął na jego czele i ogłosił program, w którym opowiadał się za zniesieniem ustawodawstwa Sulli oraz odnowieniem uprawnień trybunów ludowych. 26 W początkach 77 roku p.n.e. wraz ze swoim wojskiem przybył w okolice Rzymu. Sallustiusz, w przekazanej w Historii mowie L.Marcjusza Filippusa, podaje, iż Lepidus zamierzał ubiegać się o ponowny konsulat, co było niezgodne z obowiązującymi przepisami leges annales. 27 Była to więc próba zdobycia urzędu pod naciskiem armii. Zakończyła się jednak 22 Appian, Bella civilia, I, 30 : ØbrizÒmenoi prõj toà 'Apoulh ou. Por. J.L. Ferrary, Recherches sur la legislation de Saturninus et de Glaucia, Mélanges de l École Française à Rome, 89: 1977, s.619-660; 91: 1979, s. 85-134; F. Cavaggioni., L. Apuleio Saturnino. Tribunus plebis seditiosus, Venezia 1998, s. 39 nn. 23 Appian, Bella civilia, I, 28; Plutarch, Marius, 29; Florus, II, 4, 1; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3. Por. Erdmann, op. cit., s.73; H. Kowalski, Armia a wybory w Rzymie w okresie schyłku republiki, Antiquitas, 14: 1988, s. 117-125. 24 Appian, Bella civilia, I, 32; Livius, Periochae, 69; Orosius, V, 17, 3. 25 J. Neunheuser, M. Aemilius Lepidus. Die Reformen des Sulla und die ersten Versuche sie im römischen Staate rückgangig zu machen, Essen 1902; N. Criniti, M.Aimilius Q.f.M.N. Lepidus ut ignis in stipula, Memorie dell Istituto Lombardo Academia di Scienze e Lettere, Classe di Lettere, Scienze morali e storiche, 30: 1969, z. 4, ss.319-460 (s. 369); oraz L. Labruna, Il console sovversivo Marco Emilio e la sua rivolta, Napoli 1976. 26 Por. N. Rogosz, Kwestia restytucji znaczenia trybunatu ludowego w programie politycznym Marka Emiliusza Lepidusa (78-77 p.n.e.), w: Studia z dziejów starożytnego Rzymu, pod red. A.Kunisza, Katowice 1988, ss. 7-38. 27 Sallustius, Historiae, I, 77, 15; Por. H. Kowalski, Przemoc jako metoda walki wyborczej w Rzymie w okresie schyłku republiki, Annales UMCS, Sectio F, 38/39: 1983/1984, ss. 75-92 (s.77 i n.). 7
niepowodzeniem. Jak pisze Appian, doszło do bitwy w okolicach Pola Marsowego, w której Lepidus poniósł porażkę i uciekł z Italii. 28 Wystąpienie Lepidusa wzbudza również pewne wątpliwości terminologiczne. Sallustiusz używa pojęcia: bellum. Z kolei N.Criniti i L.Labruna nazywają je: rivolta. Wydaje się jednak, iż ze względu na program Lepidusa, a także krótkotrwałość walk można określić je jako zamach stanu. 29 Niewątpliwie najbardziej znanymi próbami zamachu stanu w Rzymie w okresie schyłku republiki były wydarzenia związane z działalnością L. Sergiusza Katyliny. 30 Najwięcej kontrowersji wzbudza tzw. pierwsze sprzysiężenie Katyliny. W 66 roku p.n.e. consules designati Publiusz Autroniusz Petus i Publiusz Korneliusz Sulla zostali oskarżeni i skazani w procesie de ambitu, a w ponownych wyborach zostali wybrani ich konkurenci: Lucjusz Manliusz Torkwatus i Lucjusz Aureliusz Kotta. W tym samym roku o konsulat ubiegał się także po raz pierwszy Katylina, który jednak został odsunięty przez konsula L. Wolkacjusza Tullusa. 31 28 Appian, Bella civilia, I, 107. 29 Sallustius, Historiae, I, 77, 2; 17; 19. Por. Criniti, dz.cyt., s.369, Labruna, dz.cyt. 30 Obszerną literaturę na temat Katyliny omawia N. Criniti, Bibliografia catlinaria, Milano 1971 oraz tenże, Schegge sulla fortuna di Catilina nell Italia del XX sec., w: Miscellanea di studi classici in onore di E. Manni, Roma 1980, s. 624 i n. (Bibliografia catlinaria 1971-1978). Por. H. Drexler, Die Catilinarische Verschwörung. Ein Quellenheft, Darmstadt 1976. 31 Cicero, In toga candida oraz komentarz Askoniusza, s. 89 (Clark); Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18. Tekst Sallustiusza pozostaje jednak w pewnej sprzeczności z informacjami Cycerona i Askoniusza co powoduje, iż proces oraz kandydatura Katyliny są do dziś przedmiotem wielu dyskusji. Większość badaczy opowiada się za powtórzonymi wyborami w jesieni i do nich odnosi kandydaturę Katyliny (m.in.: G.V.Sumner, The Consular Elections of 66 B.C., Phoenix, 19: 1965, ss.226-231; F. D Ippolito, Un caso di ambitus dell 66 a.c., Labeo, 11: 1965, ss.42-46; L. Havas, Notes sur la candidature de Catilina en 66 av. n.è, Acta classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis, 9: 1973, ss. 33-40; B. Marshall, Catilina: court cases and consular candidature, Scripta classica Israelica, 3: 1976/77, ss. 127-137; M. Leone, Il complotto del 66 a. C., Atti della Academia di Scienze, Lettere e Arti di Palermo, Serie IV, 37: 1977-78, Parte 2, ss.325-373; J. T. Ramsey, Cicero, Pro Sulla 68 and Catilinas Candidacy in 66 B.C., Harvard Studies in Classical Philology, 86: 1982, ss.121-131. Odmiennie F. X. Ryan, The consular candidacy of Catiline in 66, Museum Helveticum, 52: 1995, ss. 45-48, który uważa, iż Katylina startował w pierwszych wyborach. Z kolei M. Mello, Sallustio e le elezioni consolari del 66 a.c., La Parola del Passato, 18: 1963, ss.36-54, który sądzi, że nie było powtórnych wyborów, a Torkwatus i Kotta otrzymali konsulat, jako praemia legis za oskarżenie Autroniusza i Sulli w procesie de ambitu. Przeciwko: H. Kowalski, Praemia legis w rzymskim ustawodawstwie de ambitu I wieku p.n.e., "Res Historica", 5, 1998 : "Graecorum et Romanorum memoria", ss.101-113. 8
Konsekwencją tych wydarzeń miało być zawiązanie spisku przez Autroniusza, Sullę i Katylinę oraz Pizona, a także opracowanie w grudniu 66 r. planów zamachu stanu : w dniu 1 stycznia 65 roku p.n.e., na Kapitolu podczas uroczystości objęcia władzy mieli zostać zamordowani konsulowie: Torkwatus i Kotta, a ich miejsce mieli zająć Katylina i Autroniusz, którzy mieli porwać oznaki władzy. Pizon w nagrodę miał otrzymać Hiszpanię. 32 Swetoniusz podaje, iż w spisku mieli uczestniczyć także Krassus i Cezar: po wymordowaniu, według wcześniej przygotowanej listy, senatorów miano Krassusa obwołać dyktatorem, a Cezar miał zostać magister equitum. Dopiero po uspokojeniu sytuacji miano przywrócić konsulat Sulli i Autroniuszowi. 33 Zamach ten nie powiódł się, gdyż konsulowie zostali ostrzeżeni i przybyli uzbrojeni. W tej sytuacji spiskowcy przenieśli realizację swego planu na 5 lutego 65 roku p.n.e.. Także ten plan zawiódł. Według Swetoniusza winę ponosił Cezar, który nie dał ustalonego sygnału (zrzucenie z ramion togi ), być może z uwagi na fakt, iż nie pojawił się Krassus. Sallustiusz i Askoniusz podają z kolei, iż to Katylina dał za wcześnie znak, zanim przybyli wszyscy spiskowcy. 34 Po niepowodzeniu spisku Katylina miał zamiar ubiegać się o wybór na konsula w wyborach na rok 64 p.n.e. Przeszkodził mu jednak w tym proces w quaestio de repetundis, o zdzierstwa w prowincji Afryce, w związku z czym w wyborach nie wziął udziału. 35 Z listu Cycerona do Attyka, pisanego w czerwcu 65 roku p.n.e., wynika, że Katylina prawdopodobnie w związku z procesem sam zrezygnował z ubiegania się o konsulat, gdyż 32 Sallustiusz, De coniuratione Catilinae, 18; Livius, Periochae, 101; Cassius Dio, XXXVI,44,3. 33 Suetonius, Caesar, 9. Por. E.T. Salmon, Catiline, Crassus and Caesar, American Journal of Philology, 56: 1935, ss.302-316. 34 Suetonius, Caesar, 9; Sallustius, De coniuratione Catilinae, 18; Asconius, In orationem in toga candida, s.92 (Clark). Część badaczy (m.in. R. Seager, The First Catilinarian Conspiracy, Historia, 13: 1964, ss. 338-347; E. S. Gruen, Notes on the first Catilinarian Conspiracy, Classical Philology, 64: 1969, ss. 20-24; E.J. Phillips, Catilines Conspiracy, Historia, 25: 1976, ss.441-448) pomniejsza znaczenie spisku i roli w nim Katyliny, koncentrując się na działaniach Sulli i Autroniusza. Por. H. D. Stöver, Verschwörung gegen Rom. Catilinas Griff nach der Macht, Düsseldorf/Wien 1979, s.191 i n. Ostatnio nową interpretację wydarzeń przedstawił L. Bessone, Le problème de la première conjuration de Catilina, Patavium, 15: 2000, ss.23-36. Tenże, Problem pierwszego spisku Katyliny, w: Z antycznego świata: Religio-cultus-homines, pod red. W.Appela i P.Wojciechowskiego, Toruń 2000, ss. 29-39, który opowiada się za równym udziałem Katyliny w tym spisku. 35 Asconius, In Cornelianam, s.66 (Clark): Fuit autem Catilina patricius et eodem illo tempore erat reus repetundarum, cum provinciam Africam obtinuisset et consulatus candidatum se ostendisset. Por. Tenże, In orationem in toga candida, s. 91-92 (Clark). 9
mówca omawiając szanse przedwyborcze nie wymienia go wśród kandydatów, a przeciwnie stwierdza, że jeśli Katylina zostanie uwolniony to będzie miał w nim współzawodnika w wyborach w roku następnym. 36 Następnym krokiem Katyliny był jego udział w wyborach konsularnych w 64 roku p.n.e. Cyceron we wspomnianym liście do Attyka wymienia aż 12 kandydatów, ostatecznie wystartowało prawdopodobnie 7 kandydatów: dwóch patrycjuszy: P. Sulpicjusz Galba i L.Sergiusz Katylina; czterech plebejuszy: G.Antoniusz Hybryda, Kw.Kornificjusz, L.Kassjusz Longinus, G.Licyniusz Sacerdos oraz homo novus M. Tulliusz Cyceron. 37 Przebieg walki wyborczej jest dość dobrze opisany w literaturze. 38 Katylina i Antoniusz zawarli ze sobą porozumienie (coitio ), mające na celu uzyskanie zwycięstwa przy pomocy przekupstw wyborczych. Cyceron odpowiedział wygłoszeniem mowy In toga candida, w której zaatakował obu współkandydatów oskarżając ich o machinacje wyborcze. 39 Z zachowanych fragmentów tej mowy nie wynika wprawdzie, że Katylina planował zastosowanie przemocy, część badaczy nie wyklucza jednak takiej możliwości. 40 36 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Por. P. Stern, Catilina und die Parteikämpfe in Rom in der Jahre 66-63, Dorpat 1883, s. 46 i n. 37 Cicero, Ad Atticum, I, 1,1. Askoniusz (In orationem in toga candida, s. 92 (Clark) wylicza 7 kandydatów. Na temat kandydatów zob. T.R.S. Broughton, Candidates Defeated in Roman Elections: Some Ancient Roman Also-Rans, Philadelphia 1991 : rozdz. II: Candidates for the Consulship, nr 11 (Kassjusz Longinus), nr 15 (Kornificjusz), nr 20 (Licyniusz Sacerdos), nr 33 (Katylina), nr 34 (Galba). 38 Por. m.in. H. Wirz, Catilinas und Ciceros Bewerbung um das Konsulat für das Jahr 63, Zürich 1863; A. Neuendorff, Die römische Konsulwahlen von 78-49 v.chr, Diss. Breslau 1913, s. 27 i n.; R. Till, Ciceros Bewerbung ums Konsulat, Historia, 11: 1962, ss. 315-338. 39 Cicero, In toga candida u Askoniusza, s. 82-93 (Clark). Askoniusz (s. 83 Clark) sugeruje, że wsparcia Katylinie i Antoniuszowi udzielili Cezar i Krassus, w których domu miało odbyć się spotkanie wymienionych kandydatów z ich pomocnikami w przekupstwach (sequestres). Na temat interpretacji tego fragmentu zob. A. M. Stone, A house of notoriety: an episode in the campaign for the consulate in 64 B.C., Classical Quarterly, 48: 1998, s.487-491. 40 Z działalnością Katyliny wiążą się prawdopodobnie uchwalone w tymże roku: senatus consultum rozwiązujące kolegia (por. J. Linderski, Senat und die Vereine, w: Tenże, Roman Questions. Selected Papers, Stuttgart 1995, ss. 165-203 oraz ss. 645-647 (bibliografia uzupełniająca); SC dotyczące sectatores (por. P.Nadig, Ardet ambitus: Untersuchungen zum Phänomen der Wahlbestechungen in der römischen Republik, Frankfurt am Main 1997, s. 45 i n.). Istnieją też sugestie, iż Katylina zamierzał użyć oddziału zbrojnego złożonego z gladiatorów (por. D.Słapek, Udział gladiatorów w oddziałach zbrojnych Katyliny, w: Terra, mare et homines. Volumen in memoriam Thaddei Łoposzko, "Annales UMCS", Sectio F, vol.49, 1994, ss. 39-52. 10
Ostatecznie wybory zakończyły się zwycięstwem Cycerona, który, jak sam podawał, uzyskał większość we wszystkich głosujących centuriach. 41 Drugie miejsce zajął Antoniusz, który według przekazu Askoniusza, uzyskał przewagę kilku centurii nad Katyliną. 42 Z walką wyborczą w 64 roku p.n.e. Sallustiusz połączył zawiązanie tzw. drugiego spisku Katyliny. Autor ten opisuje spotkanie w dniu 1 czerwca tegoż roku, na którym Katylina przedstawił swoim zwolennikom własny program polityczny ( m.in. zniesienie długów, proskrypcję bogatych, nadanie urzędów państwowych i kapłańskich) oraz wezwał ich do przygotowań w celu zbrojnego przejęcia władzy. 43 Z relacji tej wynika dość jednoznacznie, iż Katylina planował zamach stanu w przypadku niepowodzenia w wyborach. Większość współczesnych historyków odrzuca jednak informację Sallustiusza, zarzucając mu nieścisłości chronologiczne i przenosi wymienione wydarzenia na rok 63 p.n.e. 44 W 63 roku p.n.e. Katylina kolejny raz starał się o konsulat. Obok niego ubiegali się L. Licyniusz Murena, D.Iuniusz Sylanus i S.Sulpicjusz Rufus. 45 Trzej pierwsi z nich posługiwali się na olbrzymią skalę przekupstwami wyborczymi, w związku z czym senat podjął przeciwdziałania, których rezultatem było uchwalenie dwóch SC oraz lex Tullia de ambitu. 46 Rachuby wyborcze Katyliny opierały się jednak nie tylko na przekupstwach. Hasło powszechnego oddłużenia miało zapewnić mu poparcie plebsu, liczył także na poparcie weteranów Sulli, których miał sprowadzić z Etrurii Manliusz. 47 Z relacji Cycerona wynika, iż Katylina przygotowywał już wcześniej spisek i planował dokonanie podczas 41 Cicero, De lege agraria, II, 4; II, 7; In Vatinium, 6; In Pisonem, 3; De officiis, II, 59. 42 Asconius, In orationem in toga candida, s.94 (Clark). Por. Sallustius, De coniuratione Catilinae, 24; Plutarch, Cicero, 11; Appian, Bella civilia, II, 2, 5; Cassius Dio, XXXVII, 10, 4. 43 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 17; 20-21. Autor ten wymienia nazwiska uczestników spisku, w tym także przedstawicieli stanu senatorskiego. Por. L. Havas, Die Catilina- Bewegung und der Senatorenstand, Acta Classica Universitatis Scientiarum Debrecenensis, 14: 1978, s.25-36. 44 Dyskusję na temat dzieła Sallustiusza i zawartych tam nieścisłości i zafałszowań zob. G. Ledworuski, Historiographische Wiedersprüche in der Monographie Sallusts zur Catilinarischen Verschwörung, Frankfurt am Main/ Berlin/ New York/Paris/Wien 1994. 45 Por. Neuendorff, dz.cyt., s. 34 i n.; J. Linderski, Rzymskie zgromadzenie wyborcze od Sulli do Cezara, Wrocław-Warszawa -Kraków 1966, s. 124 i n. 46 Zob. Nadig, dz.cyt., s. 48 i n. 47 Plutarch, Cicero, 14. 11
zgromadzenia wyborczego zamachu na jego życie. Z tego powodu konsul przyszedł na zgromadzenie z bronią i w otoczeniu uzbrojonych amici i klientów. 48 Nieco inną wersję przedstawił Kasjusz Dion: W tych okolicznościach Cyceron uległ panice, jako że jeszcze bardziej rozdrażnił Katylinę. Nie odważył się iść sam na zgromadzenie, jak to zwykle czynił, lecz zebrał przyjaciół przygotowanych do jego obrony, gdyby zagroziło jakieś niebezpieczeństwo. Częściowo dla własnego bezpieczeństwa, częściowo dla oszkalowania przeciwników nosił pod szatą pancerz, który celowo odsłaniał.. 49 Możliwe wydaje się więc, że całe niebezpieczenstwo użycia przemocy przez Katylinę i zamachu stanu podczas wyborów zostało przez Cycerona wyolbrzymione. Katylina w ostatecznym rozrachunku wybory jednak przegrał, a konsulami zostali Murena i Sylanus. Spowodowało to, że Katylina zdecydował się na przeprowadzenie rzeczywistego zamachu stanu. Jego plany obejmowały zbrojne wystąpienia oddziałów: m.in. Manliusza w Faesulae; G.Flaminiusza w Arretium, G.Septimiusza Kamersa w Picenum, G.Juliusza w Apulii, G. Mewulanusa w Galii Cisalpińskiej. Ponadto przewidywano podjęcie działań w Rzymie: m.in. zamach na Cycerona oraz dokonanie rzezi optymatów, a jako termin rozpoczęcia wyznaczono 27 pażdziernika. 50 Cyceron, uprzedzony o planach spiskowców, podjął przeciwdziałania. Chronologia wydarzeń przedstawia się następująco: 21 października na wniosek Cycerona senat uchwalił senatus consultum ultimum de re publica defendenda. 51 W nocy z 6 na 7 listopada odbyło się zebranie spiskowców w domu M. Porcjusza Leki, na którym podjęto decyzję o zamordowaniu Cycerona. Katylina miał objąć dowództwo oddziałów w Etrurii, a w Rzymie działaniami spiskowców miał kierować Lentulus Sura. 52 Plan zamachu na Cycerona nie powiódł się, a tenże postanowił zaatakować bezpośrednio Katylinę oskarżając go o przygotowywanie zamachu stanu. Efektem było 48 Cicero, Pro Murena, 52; Pro Sulla, 51. O planowanych zamieszkach i zamachu na Cycerona wspominają też: Sallustius, De coniuratione Catilinae,26; Plutarch, Cicero, 14. 49 Cassius Dio, 37, 29. Por. Kowalski, Przemoc, s. 79 i n. 50 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 27; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 2; Cassius Dio, 37, 31, 2. Por. Gruen, dz.cyt., s.418 i n. 51 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 28-29; Plutarch, Cicero,15; Appian, Bella civilia, II, 3; Cassius Dio, 37, 31, 2. Daty podaję za: Stöver, dz. cyt., s. 324 i n. 52 Sallustius, De coniuratione Catilinae,27; Plutarch, Cicero,16; 18; Appian, Bella civilia, II, 3. ; Cassius Dio, 37,34 12
posiedzenie senatu w świątyni Jowisza Statora w dniu 8 listopada, w trakcie którego Cyceron wygłosił swoją pierwszą mowę przeciwko Katylinie. 53 W wyniku przedstawionego oskarżenia Katylina nocą opuścił Rzym i ogłosił listownie, że udaje się na dobrowolne wygnanie do Marsylii. Mimo to Cyceron 9 listopada wygłosił drugą mowę przeciwko Katylinie, tym razem do ludu. 54 15 listopada senat uznał Katylinę i Manliusza za wrogów, wyznaczył termin złożenia broni i podjął decyzję o wysłaniu do Etrurii wojska pod dowództwem konsula Antoniusza. 55 Mimo tych decyzji senatu Lentulus opracował plan zamachu w Rzymie. Na sygnał, jakim miało być zapalenie 12 ognisk, spiskowcy mieli opanować Rzym i rozpocząć rzeź optymatów. Termin wybuchu powstania wyznaczono na noc poprzedzającą Saturnalia, a 16 na 17 grudnia. 56 W dniu 3 grudnia Cyceron przedstawił w senacie dowodu na istnienie spisku, którymi były listy do Allobrogów, w związku z czym senat podjął decyzję o aresztowaniu spiskowców. a następnie wygłosił do ludu trzecią mowę przeciwko Katylinie. 57 5 grudnia odbyło się słynne posiedzenie senatu w świątyni Zgody (Concordia), na którym wygłosili mowy m.in.: Sylanus, Cezar, Cyceron i Katon. W wyniku dyskusji senat podjął decyzję o skazaniu spiskowców na karę śmierci, po czym wyrok niezwłocznie wykonano. 58 W styczniu 62 roku p.n.e. doszło do bitwy pod Pistorią, w trakcie której zginął Katylina. 59 53 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 31; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33. Por. C. John, (1888): Der Tag der ersten Rede Ciceros gegen Catilina, Philologus, 46: 1888, ss. 650-665. 54 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 34; Cicero, In Catilinam, 2, 1,1. 55 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 36; Plutarch, Cicero,16; Cassius Dio, 37,33, 3. 56 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 43. 57 Tamże, 46; Cicero, In Catilinam, 3, 1,1; Plutarch, Cicero,19. 58 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 50-55; Cicero, In Catilinam, IV, passim; Plutarch, Cicero, 20-22; Tenże, Caesar, 7-8; Appian, Bella civilia, II, 5-6 ; Cassius Dio, 37,36, 1-3; Suetonius, Caesar, 14. Na temat tego posiedzenia senatu, mów przekazanych przez Sallustiusza oraz egzekucji uczestników spisku Katyliny zob. A. Drummond, Law, Politics and Power. Sallust and the Execution of the Catilinarian Conspirators, Stuttgart 1995; H. Kowalski, Prawne i filozoficzne aspekty kary śmierci w procesie Katylinarczyków, w: Kara śmierci w starożytnym Rzymie, pod red. H.Kowalskiego i M.Kuryłowicza, Lublin 1996, ss. 41-57. 59 Sallustius, De coniuratione Catilinae,56-61; Plutarch, Cicero, 22; Appian, Bella civilia, II, 7; Cassius Dio, 37,39. 13
Jak wspomniano jedną z dość istotnych kwestii w walkach politycznych było odwołanie się do religii. Aspekty religijne pojawiły się w zamachu stanu Tyberiusza Grakcha. Złożenie z urzędu trybuna Marka Oktawiusza było naruszeniem sakralności jego urzędu (sacrosanctitas tribunicia). Plutarch podaje, iż przeciwnicy usiłowali wykorzystać to przeciwko Tyberiuszowi, który w związku z tym wygłosił specjalną mowę, w której uzasadniał swój krok. Charakterystyczne jest przy tym, iż Tyberiusz odwoływał się również do argumentacji religijnej, dowodząc, że to Oktawiusz swoim działaniem naruszył prawa boskie, występując przeciwko ludowi, który go wybrał na trybuna. Utracił w ten sposób swoją sakralność i podobnie jak występna westalka musiał ponieść karę. Interesująca jest też interpretacja Tyberiusza w odniesieniu do roli ludu w religii i polityce. Lud sprawuje najwyższą władzę także w stosunku do religii, ma prawo naruszania rzeczy uchodzących za święte i nietykalne. 60 Religia i polityka dominowały także w następnych wydarzeniach związanych z działalnością Tyberiusza Grakcha, który zamierzał ubiegać się o ponowny trybunat. Plutarch wymienia złowróżebne znaki, które pojawiły się w dniu zgromadzenia wyborczego (święte kury nie chciały wyjść z klatki i jeść; dwa kruki walczące ze sobą na dachu i kamień strącony przez nie, który upadł koło jego nogi; potknięcie Tyberiusza, który złamał paznokieć u dużego palca nogi) oraz wcześniejszy znak (w hełmie Tyberiusza węże złożyły jaja i wykluły się z nich młode). Tyberiusz, mimo iż sam był augurem, za namową niejakiego Blosjusza z Kume zlekceważył je i udał się na Kapitol. 61 Według M.Sordi było to jednym z zarzutów o impietas Tyberiusza. 62 Znaczenie religijne miały również miejsca wydarzeń. Comitia, a następnie contio Tyberiusza odbywało się przed świątynią Jowisza Kapitolińskiego, natomiast senat zebrał się w świątyni bogini Fides. 63 Symboliczne i religijne były, co udowodnił J. Linderski, 60 Plutarch, Tiberius Gracchus, 14-15; Florus II,2,5. Tyberiusz odwoływał się też do libertas podając jako przykład wypędzenie Tarkwiniusza, mimo sakralności stanowiska króla. Por. M. Sordi, La sacrosanctitas tribunizia e la sovranità popolare in un discorso di T.Graccho, w: Religione e politica nel mondo antico, a cura di M.Sordi, Milano 1981, ss. 124-130. 61 Plutarch, Tiberius Grakchus, 17. Por. Bergemann, dz. cyt., s.97 i n. O auguracie Tyberiusza Grakcha wspomina Plutarch (Tiberius Grakchus, 4). Por. G. J. Szemler, The Priests of the Roman Republic, Bruxelles 1972, s. 146. 62 Sordi, dz.cyt., s. 130. 63 Plutarch, Tiberius Grakchus,17-19; Rhetorica ad Herennium, 4, 68. Szerzej na temat świątyń jako miejsc zgromadzeń i obrad senatu zob. J. Vaahtera, On the Religious Nature of the Place of Assembly, w: U. Paananen i in., Senatus Populusque Romanus. Studies in Roman Republican Legislation, Helsinki 1993, ss. 14
gesty (zarzucenie na głowę fragmentu togi z widocznym purpurowym pasem) i słowa pontifeksa maksimusa Scypiona Nazyki, który stanął na czele przeciwników Tyberiusza, doprowadzając do jego wyklęcia formułą sacer esto, a następnie śmierci trybuna. 64 Kontekst religijny został również wykorzystany przez przeciwników Apulejusza Saturninusa. Jak podaje Appian, podczas zgromadzania zaczęto wołać, że rozległ się grzmot. Zgodnie z zasadą utrwaloną przez leges Aelia et Fufia należało przerwać zgromadzenie i odłożyć uchwalenie ustaw. Saturninus zlekceważył jednak ten znak i kontynuował głosowanie. 65 W senacie odbyła się następnie na ten temat debata, przy czym, według Appiana, Gajusz Mariusz miał zaproponować ewentualną kasację poprzez zastosowanie formuły: per vim, contra auspicia. Ostateczne decyzje senatu nie są znane, w literaturze zdania na temat tej kasacji są podzielone. 66 Niestety, poza drobnymi odwołaniami do bogów przez wygłaszającego mowę Filippusa, brak jest informacji na temat wykorzystania elementów religijnych przez Lepidusa i jego przeciwników. 67 Religia i polityka dominowały natomiast w wydarzeniach związanych z działalnością Katyliny. Charakterystyczne jest przy tym, iż obie strony odwoływały się do czynników religijnych. Z przedstawioną wyżej relacją Sallustiusza o spotkaniu spiskowców w dniu 1 czerwca 64 r. p.n.e wiąże się ważny aspekt religijny. Historyk ten podaje, że Katylina odbierając od swych zwolenników przysięgę: obnosił w czarach krew ludzką zmieszaną z winem, a następnie wszyscy po wypowiedzeniu zaklęcia nadpili z czary, jak to zwykle 97-116; M. Bonnefond-Coudry, Le sénat de la République romaine, de la guerre d Hannibal à Auguste, Roma 1989, s. 112 i n; Ch. Döbler, Politische Agitation undöffentlichkeit in der späten Republik, Frankfurt am Main 1999, s. 252 i n. 64 J. Linderski, Śmierć Tyberiusza Grakcha, Poznań 1997, s.5 i n. 65 Appian, Bella civilia, I, 30; Cicero, De legibus, II, 14. Por. J. Linderski, The Augural Law, w: Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, Bd II, 16,3, Berlin 1986, s.2146-2312 (s.2167 i n.). 66 Por. J. Bleicken, Lex publica. Gesetz und Recht in der römischen Republik, Berlin-New York 1975, s.463 i n.; Burckhardt, dz.cyt.., s.229 nn.; L. De Libero, Obstruktion. Politische Praktiken im Senat und in der Volksversammlung der ausgehenden Republik (70-49 v.chr.), Stuttgart 1992.s.91 i n. 67 Sallustius, Historiae, I, 77, 3; 15; 16; 20. Pojawiające się w tejże mowie odniesienia Filippusa ( 5; 13; 14) do pojęć: pax i concordia miały raczej znaczenie polityczne jako przeciwstawienie do bellum civile, niż kontekst religijny. 15
odbywa się przy uroczystych ofiarach. 68 Relację tę potwierdza przekaz Florusa, który wspomina o pucharze z krwią. 69 Plutarch i Kasjusz Dion piszą o dokonaniu ofiary z człowieka oraz o spożywaniu przez spiskowców jej mięsa lub wnętrzności. 70 Przedstawione fragmenty źródłowe stały się podstawą teorii o wykorzystywaniu przez Katylinę elementów wschodnich kultów i magii. Najbardziej popularna stała się koncepcja, że Katylina był wyznawcą kappadockiej bogini Mâ- Bellony, a magiczne obrzędy miały zyskać mu poparcie weteranów Sulli, którzy zapoznali się z tymi rytuałami w czasie wojny na Wschodzie. 71 Jeszcze dalej poszedł w swych rozważaniach węgierski badacz L. Havas, który pisze, że Katylina realizował własną koncepcję religijną. Jej celem było powiązanie kultów wschodnich (m.in. Mâ- Bellony), popularnych wśród żołnierzy Sulli, z elementami wyobrażeń i rytuałów celtyckich, z którymi Katylina miał zapoznac się podczas pobytu w Luzytanii w czasie wojny z Sertoriuszem. 72 Argumentem przemawiającym za działaniami rytualno-magicznymi Katyliny jest też fragment pierwszej mowy Cycerona przeciwko Katylinie, w której wspomina on o sztylecie poświeconym przez Katylinę w celu zabójstwa mówcy: Quotiens tibi iam extorta est ista seca de manibus! Quotiens vero excidit casu aliquo et elapsa est! Quae quidem abs te initiata sacris ac devota sit nescio, quod eam necesse putas in consulis corpore defigere. 73 Obie koncepcje skrytykowała D. Musiał, która sądzi, iż Katylina nie prowadził jakiejś świadomej polityki religijnej. Epizod z krwią interpretuje jako potwierdzenie przysięgi poprzez domieszanie do wina krwi uczestników spotkania, a tym samym zawarcie przymierza połączonego z więzami braterstwa (krwi). 74 Hipoteza ta ma jednak pewien mankament. Sallustiusz omawiając przedstawioną scenę pisze: Fuere ea tempestate qui 68 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22: humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde quom post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit (przekład polski K.Kumanieckiego). 69 Florus, 2, 12, 4. Por. Tertullanus, Apologeticus, IX, 9; Minucius Felix, Octavius, 30,5. 70 Plutarch, Cicero, 10; Cassius Dio, 37, 30. Szerzej omówienie źródeł i literatury zob. D. Musiał, Przysięga Katyliny (Sall., Cat.,22), Acta Universitatis Nicolai Copernici, Historia XXXI, z.330: Toruń 1999, ss. 91-103. 71 E. Manni, Lucio Sergio Catilina, Palermo 1969 2, s. 31 i n.; Tenże, Religione e politica nella congiura di Catilina, Athenaeum, 24, 1946, s.55-67. 72 L. Havas, Arrière-plan religieux de la conjuration de Catiline, Oikumene, 2: 1978, s.191-199. 73 Cicero, In Catilinam, I, 16. 74 Musiał, dz. cyt., s. 101 i n. 16
dicerent Catilinam oratione habita cum ad iusiurandum popularis sceleris sui adigeret. Także w dalszej części wspomina: atque eo dictitare fecisse, quo inter se fidi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii. 75 Oczywiście użycie terminów scelus i facinus może być zastosowaniem figur retorycznych, jeśli jednak uznać opowiadanie Sallustiusza za prawdziwe, to nie wydaje się by użył słów określających zbrodnię na określenie aktu, nawet magicznego, ale polegającego na piciu krwi, pochodzącej od samych spiskowców. Innym symbolem religijnym, do którego odwoływał się Katylina był srebrny orzeł, prawdopodobnie należący wcześniej do Mariusza z czasów wojny z Cymbrami. Cyceron wspomina, że Katylina urządził w swoim domu specjalną kapliczkę dla tegoż orła. 76 Według Sallustiusza Katylina walczył pod tym orłem w bitwie pod Pistorią. 77 Do odniesień do religii rzymskiej odwoływał się także główny przeciwnik Katyliny Marek Tulliusz Cyceron. Znakomity mówca i polityk był mistrzem w propagandzie politycznej. Jego celem było nie tylko przekonanie słuchaczy do własnych argumentów, ale jednocześnie przedstawienie przeciwników w jak najgorszym świetle. Opierał się na zestawieniu: jego zwolennicy to viri boni, działający dla dobra republiki i społeczeństwa, przeciwnicy to ludzie, których celem jest szkodzenie państwu. 78 Do najbardziej charakterystycznych przejawów wykorzystania symboliki religijnej w propagandzie politycznej Cycerona należy pojawienie się w znaczącej skali odniesień do cnót obywatelskich (virtutes). 79 Dla mówcy virtutes stanowiły cechy, którymi powinien charakteryzować się dobry obywatel (vir bonus, vir perfectus). Należały do nich m.in.: aequitas, clementia, dignitas, fides, honestas, iustitia, auctoritas, amicitia, virtus itd. Ich przeciwstawieniem były cechy i działalność jego przeciwników politycznych. 80 75 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 22, 1; 22, 2. 76 Cicero, In Catilinam, I, 24; II, 13. Mówca określa ją jako : sacrarium sceleratum oskarżając Katylinę, że wykorzystywał orła w przygotowaniach do wojny. 77 Sallustius, De coniuratione Catilinae, 59. 78 Por. G. Achard, L emploi de boni, boni viri, boni cives et de leurs formes superlatives dans l action politique de Cicéron, Les Etudes Classiques, 4: 1973, ss.207-221; J.Korpanty, Studia nad łacińską terminologią polityczn-socjalną okresu republiki rzymskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1976, s.69 i n. 79 Por. P. Kuklica, Ciceros Begriff virtus und dessen Interpretation, Graecolatina et Orientalia, 7-8, 1975/76, s. 3-23. 80 Cicero, In Verrem, II,5,115; De imperio Cn. Pompei,36-46; De domo sua,101. Por. Korpanty, dz.cyt., s. 7 i n. 17
Znaczenie virtutes miało nie tylko charakter polityczny, ale także religijny, co wiązało się z nowymi tendencjami dotyczącymi rozwoju ich kultu. Dla wybitnych wodzów, przygotowujących grunt dla swojej władzy politycznej, odniesienia do virtutes i ich kultu stawały się istotnym czynnikiem propagującym ich nadludzkie, czy wręcz boskie możliwości. 81 Główną formą szerzenia ideologii związanej z wymienionymi hasłami były symbole i napisy umieszczane na monetach. 82 Jednym z przykładów tego typu kultu jest Pietas. Termin ten tłumaczony jest najczęściej jako: pobożność. Cyceron w rozprawie De natura deorum definiuje go: Est enim pietas iustitia adversum deos. 83 Przejawiała się ona przede wszystkim w oddawaniu czci i bezwzględnym przestrzeganiu rytuałów i zasad religijnych, które we wczesnym okresie dziejów Rzymu regulowały również formy współistnienia w społeczeństwie. Narzucało to szczególną interpretację wymienionego terminu: naczelną zasadą było posłuszeństwo i wypełnianie obrzędów wobec bogów ( pietas erga deos ). 84 Pobożność Rzymian uchodziła w świecie starożytnym za wzorową, za takich uznał ich Polibiusz, który stwierdził, iż Rzymianie pod tym względem przewyższają inne ludy. 85 Także Cyceron twierdził, że: pietate ac religione atque hac una sapientia, quod deorum numine omnia regi gubernarique perspeximus, omnes gentes nationesque superavimus. 86 81 J.R.Fears, The Cult of Virtues and Roman Imperial Ideology, w: Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, II,17,2, Berlin 1981, s.827-948 (875 i n.) 82 Por. W.Hollstein, Die stadtrömische Münzprägung der Jahre 78-50 v.chr. zwischen politischer Aktualität und Familienthematik, München 1993; C.J.Classen, Virtutes Romanorum nach dem Zeugnis der Münzen republikanischer Zeit, w: Tenże, Die Welt der Römer. Studien zu ihrer Literatur, Geschichte und Religion, Berlin-New York 1993, s. 39-61. 83 Cicero, De natura deorum, I,116. Por. Cicero, Topica, 90; De officiis, II, 11. Szerzej zob. H.Fugier, Recherches sur l expression du sacré dans la langue latine, Paris 1963, s.331 i n. 84 Por. Th. Ulrich, Pietas (pius) als politischer Begriff im römischen Staate bis zum Tode des Kaisers Commodus, Diss. Phil. Breslau 1930; J.Liegle, Pietas, w: H.Opperman (hrsg.), Römische Wertbegriffe, Darmstadt 1983, ss. 229-273 (= Zeitschrift für Numismatik, 42: 1932, ss.59-100); H.Waagenvoort, Pietas, w: Tenże, Pietas. Selected Studies in Roman Religion, Leiden 1980, ss.1-20; J.Champeaux, Pietas : piété personelle et piété collectiveà Rome, Bulletin Budè 3: 1989, ss.263-279. 85 Polibius, VI,56, 6-8. Szerzej: H. Dörrie, Polybius über Pietas, Religio und Fides (Zu Buch 6, Kap. 56), w: Mélanges de philosophie, de littérature et d histoire ancienne offerts à P.Boyancé, Rome 1974, ss.251-172. 86 Cicero, De haruspicum responsis, 19: Por. J.Korpanty, Pietas Romana, w: Studia Archeologica. Prace dedykowane Profesorowi Januszowi A. Ostrowskiemu w sześdziesięciolecie urodzin, pod red. E. Papuci- Władyki i J. Śliwy, Kraków 2001, ss. 189-196. 18