6 Ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie Historia narciarstwa biegowego dowiodła, jak genialnym wynalazkiem okazały się narty. W pierwszym okresie w poruszaniu się na nartach pomagał długi kij. Na zdjęciu Roald Amundsen na wycieczce z towarzyszami.
Historia sportu 7 Większość sportów zimowych ma związek z wynalezieniem nart. Inwencja, jaką wykazali Skandynawowie, pomagając sobie w przemieszczaniu się po bezkresach swojej śnieżnej krainy na dwóch deskach o nieco zagiętych do góry dziobach, przytwierdzonych do butów, znalazła szersze zastosowanie. Pierwsze próby wykorzystania nart do celów sportowych należały do Norwegów. Oni również dali początek organizowaniu zawodów w biegach na nartach. Historia biegów narciarskich liczy ponad sto lat. W przededniu Zimowych Igrzysk Olimpijskich w Turynie uznaliśmy za celowe krótkie jej przypomnienie, z położeniem akcentu na współczesny obraz form rywalizacji na nartach biegowych. Grzegorz Sadowski Rozwój konkurencji w narciarstwie biegowym Bieg na nartach jest najstarszą konkurencją sportów zimowych. Po raz pierwszy został rozegrany w Norwegii, w miejscowości Tromso na dystansie 5 km, większość narciarzy posługiwała się jednym długim kijem. Następne zawody biegowe, które odbyły się pod koniec XIX wieku w Skandynawii, przeprowadzano już na znacznie dłuższych dystansach. W roku 1884 w północnej Szwecji odbył się bieg na trasie liczącej aż 220 km! Z kolei wyprawa prowadzona w 1888 r. przez Fridtjöfa Nansena przemierzyła na nartach Grenlandię. Biegi-marsze narciarskie na bardzo długich dystansach przeprowadzano w tym okresie również w Rosji (na trasie pomiędzy Moskwą a Petersburgiem). Sport Wyczynowy 2006, nr 1-2/493-494
8 Pierwsze zawody narciarskie na terenach Polski odbyły się w Sławsku, w sezonie 1907/1908, a ich program obejmował biegi płaskie na 1000 i 1609 m oraz terenowy bieg zjazdowy na trasie o długości 1500 m. W tym okresie, czyli w pierwszych latach XX wieku, zasadniczy wpływ na rozwój biegów narciarskich miało tworzenie się klubów i związków narciarskich, a w odrodzonej Polsce powołanie w 1919 roku Polskiego Związku Narciarskiego. Jan Staszel przedstawiciel techniki biegu z przełomu lat 60. i 70. XX wieku. Zawody w Zakopanem 28.12.1972 r. Fot. ze zbiorów Muzeum Sportu i Turystyki w Warszawie Grzegorz Sadowski W 1920 roku odbyły się w Zakopanem pierwsze mistrzostwa Polski w narciarstwie klasycznym, zorganizowane przez Sekcję Narciarską AZS Kraków i SNPTT Zakopane. Pierwszy tytuł przypadł zwycięzcy biegu na dystansie 18 km. W 1924 roku rolę organizatora światowego narciarstwa przejęła Międzynarodowa Federacja Narciarska (FIS), powstała podczas obrad Międzynarodowego Kongresu Narciarskiego w Chamonix (1924). W okresie międzywojennym w programach zawodów rozgrywanych oficjalnie igrzysk olimpijskich (od 1924 roku Chamonix) i mistrzostw świata biegi rozgrywano tylko w konkurencji mężczyzn, na dystansach 18 i 50 km. Od 1933 roku do programu mistrzostw FIS, a od 1938 roku igrzysk olimpijskich, dołączono bieg sztafetowy na dystansie 4 x 10 km. W okresie międzywojennym na igrzyskach olimpijskich rozgrywano również bieg patroli wojskowych na dystansie 30 km. Szerszy program konkurencji biegowych zaproponowali organizatorzy drugich Zimowych Igrzysk Olimpijskich po II wojnie światowej (Oslo 1952). Rozegrano biegi na dystansach 18 i 50 km, sztafetę 4 x 10 km i, po raz pierwszy, bieg kobiet na dystansie 10 km. Trasy narciarskie były wtenczas mało urozmaicone; biegi rozgrywano na długich pętlach, a narciarze pokonywali wielokilometrowe monotonne odcinki podbiegów i zjazdów. W 1954 roku (Falun) do programu mistrzostw świata włączono bieg na
Rozwój konkurencji w narciarstwie biegowym 9 dystansie 30 km mężczyzn i bieg sztafetowy kobiet na dystansie 3 x 5 km (od 1974 roku 4 x 5 km). W 1956 roku na Igrzyskach Olimpijskich w Cortina d Ampezzo dystans najkrótszego biegu mężczyzn skrócono do 15 km. W związku ze stopniowo akceptowanym poglądem, iż wysiłek biegowy nie stanowi zagrożenia dla organizmu kobiet, do programu mistrzostw świata od 1978 roku włączono bieg na 20 km. W latach 70-tych trasy narciarskie zaczęto przygotowywać mechanicznie, początkowo za pomocą skuterów śnieżnych, a później ratraków. Dzięki utwardzeniu i wyrównaniu stały się one szybsze i bardziej bezpieczne, szczególnie na odcinkach zjazdów. Do 1989 roku biegi kobiet rozgrywano na dystansach 5, 10, 20 km, sztafeta 4 x 5 km, a mężczyzn na dystansach: 15, 30, 50 km, sztafeta 4 x 10 km. W 1989 roku wprowadzono bieg kobiet na dystansie 15 km, a dystans 20 km wydłużono do 30 km. W pierwszej połowie lat 80-tych narodziła się łyżwowa technika biegu. Dzięki decyzji FIS, zalecającej równowagę biegów rozgrywanych techniką klasyczną i łyżwową, uatrakcyjniono dotychczas przeprowadzane konkurencje (bieg sztafetowy) oraz wprowadzono nowe: biegi sprinterskie i łączone (na odcinkach pokonywanych różnymi technikami). Na Igrzyskach Olimpijskich w Albertville (1992) zmodyfikowano bieg sztafetowy kobiet i mężczyzn. Dwie pierwsze zmiany zawodnicy biegli techniką klasyczną, a dwie następne dowolną (łyżwową). Bieg łączony kobiet rozgrywano na dystansie 15 km, a mężczyzn na 25 km. 5 km kobiety biegały techniką klasyczną, a 10 km techniką dowolną. Mężczyźni najpierw pokonywali 10 km techniką klasyczną, potem 15 km biegli techniką dowolną (łyżwową). W pierwszym biegu zawodnicy startowali co 30 sekund, w drugim (następnego dnia) w odstępach równych uzyskanej w nim różnicy czasowej. Oddzielnie nagradzano za pierwszy bieg (techniką klasyczną) i za sumaryczny wynik. Od 2001 roku (Lahti) klasyfikowano już tylko uczestników dwóch łączonych biegów: kobiet po 5 km techniką klasyczną i dowolną oraz mężczyzn po 10 km obu technikami. W 2003 roku, pragnąc uatrakcyjnić tę konkurencję, wprowadzono start wspólny w pierwszym biegu, a następny rozgrywa się bezpośrednio po zmianie sprzętu (nart i kijków). W celu ułatwienia oceny przebiegu walki sportowej dwa biegi na 15 km kobiet i 30 km mężczyzn przeprowadza się ze startu wspólnego. Do 2003 roku start do wszystkich biegów indywidualnych odbywał się co 30 sekund, według kolejności zgodnej z wynikami losowania. W latach 80-tych, przy okazji narciarskich biegów masowych, zaczęto organizować biegi sprinterskie. Po raz pierwszy sprint znalazł się w programie imprez dodatkowych, rozgrywanych w ramach otwartego maratonu narciarskiego Dolomitenlauf, organizowanego w Austrii od 1979 r. Od 2001 r. (Lahti) do programu zawodów FIS włączono sprint na dys-
10 tansie 0,8-1,8 km dla kobiet i mężczyzn. W eliminacjach zawodnicy startują indywidualnie co 15 sekund, a w ćwierćfinale (16 zawodników), półfinale (8) i finale czwórkami ze startu wspólnego. Bieg na krótkim dystansie jest bardzo atrakcyjny, bardzo chętnie oglądany przez widzów. Przy okazji można im zaprezentować wszelkiego rodzaju reklamy (nie tylko sportowe, narciarskie). Tendencja do organizowania atrakcyjnych widowisk, wypełnionych reklamą i przynoszących dochód finansowy, doprowadziła do tego, że biegi narciarskie zaczęto organizować pod dachem, w halach Zawody o Puchar Świata w narciarskich biegach sprinterskich często odbywają się w warunkach dalekich od naturalnych w dużych miastach (np. nad Renem w Düsseldorfie), a nawet w hali. Fot. PAP/EPA Grzegorz Sadowski na sztucznym torze. Zjawisko to, nie tylko ze sportowego punktu widzenia, należy ocenić negatywnie. Olbrzymim walorem narciarstwa było to, że uprawiane być mogło w całym cyklu treningowostartowym w warunkach naturalnego środowiska, w kontakcie z otaczającą przyrodą. Wymagania widzów, odbiorców bezpośrednich sponsorowanych widowisk, a zwłaszcza mediów, które niebywale zwielokrotniają widownię, spowodowały, że trasy narciarskie zaczęto wytyczać w pobliżu stadionu narciarskiego (miejsca startu i mety). Przepisy nie zabraniają przeprowadzania biegów długodystansowych (30, 50 km) na krótszych pętlach. Różnego rodzaju kładki i mostki zapewniają bezkolizyjne krzyżowanie się tras. Są one obecnie bardziej urozmaicone, składają się z dość stromych, krótkich podbiegów i zjazdów. Zlikwidowano długie wielokilometrowe podbiegi, dzięki czemu biegi stały się bardziej dynamiczne i trudne technicznie. Biegacz musi dysponować zarówno wysokimi umiejętnościami technicznymi, jak i dyspozycjami fizycznymi, szybkościowosiłowymi. Dla sprawnego przeprowadzania zawodów narciarskich bardzo pomocne było zastosowanie w latach 90-tych sztucznego naśnieżania tras biegowych, dzięki specjalnym urządzeniom, zwanym armatkami śnieżnymi. W dużym stopniu umożliwia to przeprowadzanie zawodów biegowych w niekorzystnych warunkach atmosferycznych, kiedy brakuje naturalnego śniegu. W sezonie narciarskim 2004/2005 na zawodach o randze mistrzostw kraju
Rozwój konkurencji w narciarstwie biegowym 11 Dystans Technika biegu Start 10 km (bieg łączony) 5 km klasyczna, 5 km dowolna wspólny Tabela 1 Narciarskie konkurencje biegowe kobiet 10 km klasyczna lub dowolna co 30 sekund 15 km klasyczna lub dowolna wspólny 30 km klasyczna lub dowolna co 30 sekund 0,8-1,8 km (sprint) klasyczna lub dowolna eliminacje co 15 sekund, 1/4, 1/2, finał wspólny po 4 zawodników sztafeta 4 x 5 km 1-2 runda klasyczna, 3-4 dowolna wspólny Dystans Technika biegu Start 20 km (bieg łączony) 10 km klasyczna, 10 km dowolna wspólny Tabela 2 Narciarskie konkurencje biegowe mężczyzn 15 km klasyczna lub dowolna co 30 sekund 30 km klasyczna lub dowolna wspólny 50 km klasyczna lub dowolna co 30 sekund 0,8-1,8 km (sprint) klasyczna lub dowolna eliminacje co 15 sekund, 1/4, 1/2, finał wspólny po 4 zawodników sztafeta 4 x 10 km 1-2 runda klasyczna, 3-4 dowolna wspólny i świata rozgrywano po 6 konkurencji w kategorii kobiet i mężczyzn (tab. 1-2). 50% tych konkurencji rozgrywa się techniką klasyczną, a 50% techniką dowolną. Do programu Igrzysk Olimpijskich w Turynie (2006) dołączono sprint zespołowy 6 x 0,8-1,8 km. Drużynę-reprezentację stanowi dwóch zawodników (dwie zawodniczki), którzy na zmianę (każdy/ każda trzykrotnie) pokonują dystans. Bieg rozpoczyna się ze wspólnego startu, zmiany zawodników następują w wyznaczonej strefie. Po raz pierwszy rozegrano go na początku sezonu 2005/2006 w ramach zawodów zaliczanych do punktacji Pucharu Świata (w grudniu 2005 r. w Kanadzie). Okazał się bardzo widowiskowy i znacznie uatrakcyjnił olimpijskie zawody. Biegi rekreacyjno-sportowe Oddzielny rozdział w rozwoju narciarstwa biegowego stanowią biegi masowe, otwarte dla wszystkich: zawodni-
12 ków, amatorów, kobiet, mężczyzn, starszych i młodych, o różnym poziomie zaawansowania sportowego (kondycyjnego i technicznego). Organizację większości tych imprez zapoczątkowano w latach 70-tych XX wieku. Szukano skutecznego środka zapobiegającego postępującym ograniczeniom aktywności ruchowej człowieka na skutek powszechnej motoryzacji, mechanizacji oraz automatyzacji w pracy i życiu codziennym. Długotrwały bieg, połączony z rywalizacją W Biegu Wazów (Vasalopped), rozegranym 6 marca 2000 roku na tradycyjnej trasie Salen-Mora, wzięło udział około 16 tysięcy zawodników. Fot. PAP/EPA Grzegorz Sadowski i towarzyszącymi jej emocjami, okazał się doskonałym sposobem odreagowania na negatywny wpływ cywilizacji. Narciarskie biegi masowe organizuje się nie tylko w Europie, ale także w Ameryce Północnej, Azji, a nawet Australii. Najstarszy jest Bieg Wazów (Vasaloppet) organizowany od 1922 roku. Jego trasa o długości 90 km, prowadząca z miejscowości Salen do Mora, związana jest z Gustawem Wazą i wydarzeniami, które miały miejsce w 1522 roku. Zgodnie z tradycją obowiązuje w nim klasyczna technika biegu. Niewiele młodszy od Biegu Wazów jest norweski bieg Birkebeiner Rennet, organizowany od 1932 roku, na trasie 58 km. Wszyscy startujący mają obowiązek pokonać trasę techniką klasyczną z obciążonym plecakiem (minimum 3,5 kg). W 1978 roku w Telemarku (USA), na spotkaniu organizatorów największych masowych biegów narciarskich rozgrywanych w Europie i Ameryce Północnej, powstała idea utworzenia światowej organizacji biegów masowych Worldloppet. Oficjalnie została ona zatwierdzona w 1981 roku na kongresie FIS, a obejmować miała dziewięć biegów. W latach 80-tych dołączono dwa biegi, a w latach 90-tych trzy, w tym dwa rozgrywane na terenie byłych krajów socjalistycznych Estonii (Tartu Maraton) i Czech (Jizerska Padesatka). Obecnie światowa liga masowych biegów narciarskich obejmuje 14 największych: z Europy Środkowej (7), Skandynawii (3), Ameryki Północnej (2), Japonii (1) i Australii (1). Biegi te rozgrywane są na dystansach od 42 do 90 km.
Rozwój konkurencji w narciarstwie biegowym 13 Sezon imprez biegowych trwa od połowy stycznia do końca marca. Biegi rozgrywane są w następującej kolejności: 11. Jizerska Padesatka 50 km, Czechy, 12. Dolomitenlauf 65 km, Austria, 13. Marcialonga 70 km, Włochy, 14. König Ludwig Lauf 55 km, Niemcy, 15. Sapporo Skimarathon 50 km, Japonia, technika dowolna 16. Tartu Maraton 63 km, Estonia, 17. Keskinada Loppet 50 km, Kanada, technika dowolna 18. Transjurassienne 76 km, Francja, 19. American Birkebeiner 51 km, USA, 10. Finlandia Hiihto 60 km, Finlandia, 11. Vasaloppet 90 km, Szwecja, technika klasyczna; 12. Engadin Skimarathon 42 km, Szwajcaria, 13. Birkebeiner Rennet 58 km, Norwegia, technika klasyczna. Do ligi Worldloppet zalicza się jeszcze bieg rozgrywany na przełomie sierpnia i września w Australii: Kangaroo Hoppet 42 km, (technika dowolna). Wszystkie wymienione biegi przeprowadzane są w stałych terminach i reklamowane w specjalnym kalendarzu biuletynie Worldloppet. Starania organizatora szły w tym kierunku, aby w równych proporcjach stosowane były obie techniki biegu (klasyczna i dowolna). W 2006 roku w siedmiu biegach obowiązywała technika klasyczna, a w sześciu dowolna. W Europie funkcjonują dwie ligi narciarskie: Alpentris i Euroloppet. Alpentris tworzą 3 biegi alpejskie: Dolomitenlauf, Marcialonga i König Ludwig Lauf. Euroloppet zrzesza obecnie 12 biegów, odbywających się w 8 krajach środkowej Europy, w tym w Polsce Bieg Piastów. Biegi te rozgrywane są w następującej kolejności: 11. Jizerska Padesatka 50 km, Czechy, 12. Dolomitenlauf 65 km, Austria, 13. Marcialonga 70 km, Włochy, 14. König Ludwig Lauf 55 km, Niemcy, 15. Biela Stopa 50 km, Słowacja, 16. Gsieser Tal-Lauf 42 km, Włochy, 17. St. Petersburg Skimarathon 53 km, Rosja, 18. Bieg Piastów 50 km, Polska, 19. Internat. Skadi Loppet 42 km, Niemcy, 10. Vuokatti Hiihto 60 km, Finlandia, 11. Lapponia Skiing Week 160 km, Finlandia, 12. Prazdnik Severa 50 km, Rosja, technika dowolna. W ramach ligi Worldloppet odbywa się Puchar Świata. W wyznaczonych
14 Grzegorz Sadowski ośmiu biegach (minimum jeden w Ameryce Północnej, Europie Środkowej, Wschodniej i Skandynawii) punktuje się 30 najlepszych zawodników. W ostatnich latach obserwuje się tendencję do rozszerzania programów narciarskich biegów masowych. Wprowadzono bieg dodatkowy, który zazwyczaj rozgrywany jest na krótszej trasie, odmienną techniką biegu. W związku z tym, że zawody odbywają się w ciągu dwóch dni, istnieje możliwość wyboru lub uczestnictwa w obu (np. König Ludwig Lauf, Finlandia Hiihto czy Keskinada Loppet). Dopuszcza się też rozgrywanie biegów na dystansach krótszych, Bieg Piastów należy do cyklu zawodów Euroloppet. Fot. PAP-Adam Hawałej równolegle z biegami głównymi (Dolomitenlauf w Austrii). Wiele atrakcyjnych biegów masowych odbywa się poza ligą światową i europejską, głównie w Skandynawii i Środkowej Europie. Dużą popularnością cieszą się również biegi organizowane we wschodniej części Europy, szczególnie w Rosji (cykl maratonów narciarskich o Puchar tego kraju). Narciarskie biegi masowe organizowane są również w Polsce, niektóre mają ponad 20-letnią historię. Do najbardziej znanych należy zaliczyć biegi: Piastów w Jakuszycach, Gwarków w Sokołowsku, Gąsieniców w Zakopanem, Dudka w Radziechowy, Lotników w Ustianowej. Od 2004 r. przeprowadza się Bieg Podhalański im. Jana Pawła II w okolicy Nowego Targu. Biegi takie odbywają się również na terenach nizinnych naszego kraju, np.: w Gołdapi Jaćwingów, w Białymstoku Hubala, a w Tomaszowie Lubelskim Hetmański. Najstarszy i zarazem najbardziej popularny jest Bieg Piastów, odbywający się od 1976 roku w Jakuszycach, od 1995 roku włączony do Euroloppet. Rozgrywany jest w drugą sobotę i niedzielę marca. Jego program obejmuje bieg główny na dystansie 50 km i bieg dodatkowy na 25 km. Bieg główny rozgrywany jest w sobotę techniką klasyczną, a bieg na 25 km w niedzielę techniką dowolną. Na zakończenie Historia narciarstwa biegowego dowiodła, jak genialnym wynalazkiem okazały się narty. W obecnej
Rozwój konkurencji w narciarstwie biegowym 15 dobie, po niezliczonych modernizacjach tego sprzętu i stałym doskonaleniu jego właściwości, znajduje on zastosowanie w rozmaitych formach aktywności fizycznej człowieka sportowych i rekreacyjnych, służy do chodzenia, biegów, skoków, zjazdów, akrobatycznych ewolucji. Dzięki temu oraz, trzeba to zaznaczyć, nowoczesnym szerokim, wyrównanym (przez to bezpiecznym) trasom mogła powstać szeroka oferta współzawodnictwa sportowego: dla kobiet i mężczyzn, na krótkich i długich dystansach, w sztafetach, stylem naturalnym (klasycznym) i łyżwowym. Igrzyska Olimpijskie w Turynie ukazały, jak atrakcyjne są dziś zawody w biegach narciarskich, jak zaostrzyła się konkurencja, jak niewielkie różnice dzielą zawodników na mecie. Kto z tej konfrontacji wyszedł zwycięzcą, kto zdołał obronić swoją pozycję, a kto zawiódł pokazuje materiał zawarty w kolejnej publikacji. Piśmiennictwo 1. Biuletyny Euroloppet (1990-2006), Generalsekretariat. Oberamergau, Niemcy. 2. Biuletyny Worldloppet (1984-2006), Worldloppet Generalsekretariat. Tartu, Estonia. 3. Fischer L., Kapeniak J., Matzenauer M.: Kronika śnieżnych tras. Warszawa 1977. Sport i Turystyka. 4. Kuraś Z.: Rozwój wyników sportowych w biegach narciarskich w latach 1956-1993, Warszawa 1994. AWF. Studia i monografie. 5. Młodzikowski G., Ziemilski J. A. [red.]: Narciarstwo. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1957. Sport i Turystyka. 6. Narciarski Regulamin Sportowy biegi, Kraków 2001. Polski Związek Narciarski, 7. Sadowski G.: Na nartach biegowych, Warszawa 2005. Podróżnik. 8. Sadowski G.: Narciarskie biegi masowe. Lider 2004, nr 1, s. 21-27. 9. Zieleśkiewicz W.: Encyklopedia sportów zimowych. Warszawa 2002. PWN.