Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 KONSEKWENCJE ZMIAN NA LIŚCIE ŚRODKÓW OCHRONY ROŚLIN DOPUSZCZONYCH DO OBROTU I STOSOWANIA W POLSCE DLA WYBRANYCH ROŚLIN UPRAWNYCH EWA MATYJASZCZYK Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Władysława Węgorka 20, 60-318 Poznań E.Matyjaszczyk@ior.poznan.pl I. WSTĘP W ostatnich latach maleje liczba środków ochrony roślin dopuszczonych do obrotu i stosowania w Polsce. Zmniejsza się również liczba substancji aktywnych, które mogą wchodzić w skład środków ochrony roślin. Zjawiska te są ściśle powiązane z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w dniu 01.05.2004 r. Wymagało ono radykalnej zmiany przepisów dotyczących rejestracji środków ochrony roślin w Polsce, celem dostosowania do wymagań unijnych. Wymagania unijne wyraźnie podkreślają priorytet ochrony środowiska nad poprawą poziomu produkcji rolniczej, a środki które nie spełniają ostrych kryteriów bezpieczeństwa lub nie zostały wystarczająco dokładnie przebadane, muszą być wycofane ze stosowania na terenie całej Unii, w tym również w Polsce. Zmiany na rynku środków ochrony roślin w Polsce w ostatnich latach zostały już przeanalizowane (Matyjaszczyk 2007, 2008). Od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej widoczny jest systematyczny spadek liczby zarejestrowanych środków ochrony roślin, z jednoczesnym ograniczaniem dostępnych substancji aktywnych oraz zakresów etykiet środków ponownie rejestrowanych. Celem publikacji jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: w jakim stopniu zmiany w dostępności środków ochrony roślin wpływają na możliwość zapewnienia ochrony wybranych upraw? II. MATERIAŁ I METODY W celu przedstawienia możliwie dokładnego obrazu zmian w dostępnych rozwiązaniach w ochronie wybrano trzy uprawy: pszenicę ozimą, marchew i miętę. Prezentują one zarówno trzy różne grupy roślin uprawnych: zboża, warzywa i zioła, jak i trzy różne grupy pod względem zużycia środków ochrony roślin.
Konsekwencje zmian w rejestracji ś.o.r. 493 Pszenica ozima jest typową uprawą wielkoobszarową. W roku 2006 powierzchnia zasiewów pszenicy ozimej w Polsce wynosiła 1 796 tys. ha (Rocznik 2007) i była ona wyższa niż powierzchnia zasiewów innych zbóż wielkoobszarowych takich, jak mieszanki zbożowe (1 544 tys. ha), żyto (1 318 tys. ha) czy jęczmień (1 221 tys. ha). Jednocześnie pszenica ozima wymaga intensywniejszej ochrony, niż np. żyto czy mieszanki zbożowe. Dlatego producenci środków ochrony roślin są zainteresowani rejestracją preparatów do ochrony pszenicy ozimej. Marchew należy do warzyw okopowych o dużym udziale w diecie i sporym znaczeniu gospodarczym. W roku 2006 powierzchnia zasiewów marchwi wynosiła w Polsce 32,6 tysiąca ha (Rocznik 2007). Marchew jest jednym z najważniejszych gatunków warzyw uprawianych w Polsce. Spożywana się głównie w stanie surowym, stanowi również doskonały surowiec dla przemysłu przetwórczego. Pod względem wielkości produkcji marchwi Polska zajmuje pierwsze miejsce w Europie i czwarte na świecie. Można ją zatem zakwalifikować do roślin małoobszarowych, ale jednocześnie jej znaczenie gospodarcze jest duże. Marchew wymaga intensywnej ochrony przed organizmami szkodliwymi. Całkowity brak ochrony prowadzi do strat plonu przekraczających 80% (Adamicki i wsp. 2004). Zapotrzebowanie na środki do ochrony marchwi jest stosunkowo duże. Polska uprawa ziół stanowi obecnie około 50% całego areału upraw ziół w UE. W naszym kraju zioła uprawiane są w około 20 tys. gospodarstw rolnych. Średnia powierzchnia plantacji to 0,5 do 2,5 ha, ale w przypadku niektórych upraw może sięgać 6 10 ha. Ogólny areał upraw ziół w Polce to około 35 tys. ha (Jambor 2007). Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich nie podaje areału uprawy mięty w Polsce, ale szacuje się, że w roku 2006 przekroczył on 1 000 ha (Buchwald i wsp. 2007). Mięta jest typową rośliną małoobszarową. Wymaga ochrony, ale zainteresowanie producentów środków ochrony roślin poszerzaniem zakresu stosowania środków o miętę jest znikome. W pracy przeanalizowano możliwości ochrony pszenicy ozimej, marchwi i mięty w Polsce w roku 2008 w porównaniu z rokiem 2002, kiedy skutki przedakcesyjnych zmian przepisów w zakresie ochrony roślin nie były jeszcze widoczne. Ponieważ pula zarejestrowanych środków ochrony roślin ulega nieustannym zmianom, za materiał do analizy przyjęto możliwości ochrony podane w Zaleceniach Ochrony Roślin wydanych przez Instytut Ochrony Roślin w roku 2001 (Zalecenia 2002/2003) w porównaniu z zaleceniami wydanymi w roku 2008 (Zalecenia 2008/2009). Podając liczbę dostępnych środków brano również pod uwagę podane w Zaleceniach możliwości łącznego stosowania środków. Nie różnicowano na zaprawy i formulacje przeznaczone do oprysków. Podając środki zwalczające chwasty dwuliścienne w pszenicy, nie różnicowano chwastów pod kątem gatunków mimo, że w Zaleceniach (zwłaszcza na lata 2008/2009), często zróżnicowanie takie występowało. Dokładne podanie gatunków chwastów dwuliściennych nie było jednak możliwe ze względu na objętość niniejszego opracowania. W tabelach nie wymieniono problemów, dla których brak było zarejestrowanych środków zarówno w roku 2002, jak i 2008. Dla pszenicy ozimej sytuacja taka miała miejsce głównie w ochronie przed szkodnikami (np. zwalczanie łokasia garbatka, niezmiarki paskowanej, miniarek, śmietki ozimówki i wciornastków).
494 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 III. WYNIKI I ICH OMÓWIENIE Analizując dane dotyczące możliwości ochrony pszenicy ozimej podane w tabeli 1. stwierdzono, że w nie można mówić o dużym spadku dostępnych środków ochrony roślin. Liczba problemów dla których możliwość ochrony uległa zmniejszeniu (14) jest podobna do tej dla której możliwość ochrony wzrosła (13). W czterech przypadkach liczba dostępnych środków nie uległa zmianie. Tabela 1. Środki zarejestrowane do ochrony pszenicy ozimej Table 1. Products registered for winter wheat protection Obiekt zwalczany Controlled organism w 2002 roku Number of products in 2002 w 2008 roku Number of products in 2008 1 2 3 Choroby Diseases Śnieć karłowa Tilletia controversa 2 4 Śnieć cuchnąca Tilletia caries, śnieć gładka Tilletia laevis 34 35 Głownia pyląca Ustilago tritici 27 19 Zgorzel siewek Fusarium spp. 42 37 Pleśń śniegowa Microdochium nivale 20 23 Pałecznica zbóż Typhula spp. 2 2 Zgorzel podstawy źdźbła Gaemannomyces graminis 2 3 Łamliwość źdźbła Pseudocercosporella herpotrichoides, mączniak prawdziwy Blumeria graminis Fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni Fusarium spp. Mączniak prawdziwy Blumeria graminis, rdza brunatna Puccinia recondita 27 29 19 16 50 49 Mączniak prawdziwy Blumeria graminis 13 14 Rdza żółta Puccinia striiformis, rdza źdźbłowa Puccinia graminis Rdza brunatna Puccinia recondita, rdza źdźbłowa Puccinia graminis 31 25 9 3 Brunatna plamistość liści Drechslera tritici-repentis 8 22 Paskowana septorioza liści Septoria tritici 9 6 Paskowana septorioza liści Septoria tritici, septorioza plew Stagonospora nodorum 52 56 Fuzarioza kłosów Fusarium spp. 18 22 Czerń kłosów Alternaria spp., Cladosporium spp., Epiccocum spp. 1 4
Konsekwencje zmian w rejestracji ś.o.r. 495 1 2 3 Szkodniki Pests Drutowce Elateridae 1 Mszyce Aphidoidea 31 21 Pędraki Melolonthinae 1 Ploniarka zbożówka Oscinella frit L. 3 3 Pryszczarek pszeniczny Sitodiplosis mosellana Genin, paciornica pszeniczanka Contarinia tritici Kirby 13 7 Pryszczarek zbożowiec Haplodiplosis equestris Wag. 13 7 Rolnice Agrotinae 13 7 Skrzypionki Qulema spp. 35 24 Chwasty Weeds Owies głuchy Avena fatua L. 8 8 Miotła zbożowa Apera spica-venti 104 48 Perz właściwy Elymus repens 3 3 Chwasty dwuliścienne Dicotyledonous weeds 190 116 Środki o specjalnym przeznaczeniu Special use products Zapobieganie wyleganiu Lodging prevention 12 13 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zaleceń Ochrony Roślin IOR 2002/2003 i 2008/2009 Source: Personal elaboration of Zalecenia Ochrony Roślin IOR 2002/2003 and 2008/2009 W tabeli 1. widoczne są przypadki, gdzie liczba dostępnych środków wzrosła lub spadła w sposób szczególny. Sytuacje te poddano dokładniejszej analizie, w szczególności pod kątem zmiany znaczenia danego agrofaga w analizowanym okresie (Stan fitosanitarny 2002, 2008). 1. Spadek liczby dostępnych środków przeznaczonych do zwalczania głowni pylącej w pszenicy ozimej może wydawać się uzasadniony. Znaczenie tej choroby w ostatnich latach spadło, co jest związane między innymi z wysoką skutecznością zwalczania tej choroby przez zaprawy nasienne. 2. Znaczny spadek środków stosowanych w zwalczaniu rdzy brunatnej i rdzy źdźbłowej można wytłumaczyć spadkiem znaczenia tych chorób. 3. Znaczny wzrost (z 8 do 22) liczby zarejestrowanych środków stosowanych w zwalczaniu brunatnej plamistości liści wynika prawdopodobnie ze wzrostu znaczenia tej choroby. 4. Duży wzrost procentowy i niewielki liczbowy (z 1 do 4) środków zwalczających czerń kłosów wiąże się ze wzrostem znaczenia tej choroby. 5. Wyraźny spadek liczby środków przeciwko mszycom nie wynikał ze spadku ich znaczenia. Wręcz przeciwnie, ze względu na długie ciepłe jesienie i łagodne zimy w ostatnich latach wzrosło ich nasilenie. 6. Spadek liczby środków przeznaczonych do zwalczania skrzypionek również nie wynikał ze spadku ich szkodliwości. W porównaniu z poprzednimi latami w roku 2008 nasilenie skrzypionek utrzymywało się na podobnym poziomie.
496 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 7. Bardzo znaczny spadek możliwości zwalczania miotły zbożowej (ze 104 do 48 środków) miał miejsce pomimo, że znaczenie tego chwastu nie spadło, a nawet można mówić o pewnym nasileniu jego występowania. 8. Wyraźny spadek liczby środków przy braku spadku znaczenia miał również miejsce w przypadku chwastów dwuliściennych. Podsumowując zmiany w dostępności środków służących ochronie pszenicy ozimej można stwierdzić, że mimo wyraźnej tendencji spadkowej w dostępności środków ochrony roślin w Polsce, nie zawsze obserwowano spadek liczby środków przeznaczonych do ochrony pszenicy ozimej. dostępnych w ochronie pszenicy przed chorobami wzrosła, a w dwóch przypadkach, kiedy nastąpił wyraźny ich spadek, korespondowało to ze spadkiem nasilenia choroby. Generalnie zaobserwowano spadek możliwości ochrony pszenicy przed szkodnikami, jednak w dwóch przypadkach (drutowców i pędraków) pojawiły się zarejestrowane środki, podczas gdy w 2002 roku brakowało możliwości ich zwalczania. Wyraźnie spadła liczba dostępnych herbicydów. Warto jednak zaznaczyć, że liczba preparatów obecnie dostępnych do zwalczania miotły zbożowej (48) czy chwastów dwuliściennych (116), jak również liczba zawartych w nich substancji aktywnych nadal umożliwia ich przemienne stosowanie i zapobieganie powstawaniu odporności. Tabela 2. Środki zarejestrowane do ochrony marchwi Table 2. Products registered for carrot protection Obiekt zwalczany Controlled organism Choroby Diseases Zgorzel siewek Pythium spp., Fusarium spp., Rhizoctonia spp., Botrytis spp., Phytophthora spp., Alternaria spp. w 2002 roku Number of products in 2002 w 2008 roku Number of products in 2008 16 7 Alternarioza Alternaria dauci 5 9 Mączniak prawdziwy baldaszkowatych Erysiphe heraclei DC 8 13 Szkodniki Pests Bawełnica topolowo-marchwiana Pemphigus phenax Born et Blunck 1 2 Golanica zielonka Trioza viridula Zett. 6 4 Mszyca marchwiowa ondulująca Semiaphis darci F. 18 10 Połyśnica marchwianka Psila rosae Fabr. 26 23 Chwasty Weeds Chwasty Weeds 86 45 Środki o specjalnym przeznaczeniu Special use products Środki polepszajace wzrost i zwiększające plonowanie Products improving growth and increasing yielding 2 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zaleceń Ochrony Roślin IOR 2002/2003 i 2008/2009 Source: Personal elaboration of Zalecenia Ochrony Roślin IOR 2002/2003 and 2008/2009
Konsekwencje zmian w rejestracji ś.o.r. 497 Analizując tabelę 2. zauważamy że liczba środków stosowanych w ochronie marchwi, w większości przypadków, w roku 2008 uległa zmniejszeniu w porównaniu do roku 2002. Jednak do ochrony przed alternariozą i mączniakiem prawdziwym baldaszkowatych zarejestrowanych było wyraźnie więcej środków. Najsilniejszy spadek liczby dostępnych preparatów wystąpił w ochronie przed zgorzelą siewek, mszycą marchwiową oraz chwastami. Omawiając stan możliwości ochrony w 2008 roku należy zauważyć, że wszystkie insektycydy stosowane w zwalczaniu golanicy zielonki, a także 7 z 10 przeznaczonych do zwalczania mszycy marchwiowej i 12 z 23 służących zwalczaniu połyśnicy marchwianki, zostaną wkrótce wycofane ze stosowania, co poważnie ograniczy jakąkolwiek możliwość ochrony przed tymi szkodnikami lub (w najlepszym razie) możliwość przemiennego stosowania substancji aktywnych. Warto podkreślić, że herbicydy służące ochronie marchwi (za Zaleceniami) podano bez rozróżniania na chwasty jedno- i dwuliścienne oraz, że podane liczby uwzględniają herbicydy zawierające glifosat przeznaczone do totalnego odchwaszczania plantacji przed siewem (było ich 14 czyli ok. 1/6 ogólnej liczby dostępnych herbicydów w 2002 roku oraz 10 czyli 1/4 w 2008 roku), w związku z tym pula środków dostępna do odchwaszczania plantacji już założonych jest mniejsza niż liczba podanych herbicydów. Ponadto rok 2008 był ostatnim, w którym można było stosować herbicydy zawierające trifluralinę (wymieniona w tabeli 2. liczba herbicydów stosowanych w marchwi w 2008 roku uwzględnia sześć preparatów zawierających tę substancję aktywną). Zdaniem specjalistów (Dobrzański 2008a, b) substancje, które pozostaną na rynku nie umożliwią opracowania odpowiednich programów ochrony marchwi, w tym zwłaszcza zapewnienia skutecznej strategii zapobiegania odporności. Analizując możliwości ochrony mięty stwierdzono znaczną redukcję liczby dostępnych środków we wszystkich grupach chorób, szkodników i chwastów. Redukcja ta była znacznie wyższa niż 10% wynikające ze spadku liczby dostępnych środków ochrony roślin. Cztery z dostępnych preparatów przeznaczonych do ochrony mięty przed szkodnikami zostaną wkrótce wycofane. Herbicydy do ochrony mięty, podobnie jak służące ochronie marchwi (za Zaleceniami) podano bez rozróżniania na zwalczające chwasty jedno- i dwuliścienne. Większość spośród siedmiu herbicydów zarejestrowanych do ochrony mięty służy do zwalczania chwastów jednoliściennych. Poważny problem w ochronie mięty przed chwastami dwuliściennymi spowodowało wycofanie środka Sinbar 80 WP (terbacyl) przeznaczonego do zwalczania chwastów dwu- i niektórych jednoliściennych. Wobec niedużej liczby dostępnych środków zapobieganie powstawania odporności u organizmów szkodliwych jest poważnym wyzwaniem. Podkreślając trudną sytuację plantatorów mięty należy jednocześnie podkreślić, że jeden z siedmiu herbicydów wymienionych w tabeli 3. Targa Super 05 EC, można stosować w ochronie ziół wyłącznie z inicjatywy przedstawicieli producentów. Na wniosek Polskiego Komitetu Zielarskiego, Ministerstwo Rolnictwa udzieliło w 2007 r. zgody na poszerzenie zakresu stosowania tego środka o 8 roślin małoobszarowych (w tym miętę) do roku 2010. W dobie wycofywania ze stosowania licznych substancji aktywnych i środków ochrony roślin, poszerzanie zakresów etykiet na wniosek zrzeszeń branżowych lub związków producentów jest jedną z nielicznych, realnych metod zwiększenia możliwości ochrony upraw małoobszarowych.
498 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin, 49 (2) 2009 Tabela 3. Środki zarejestrowane do ochrony mięty Table 3. Products registered for mint protection Obiekt zwalczany Controlled organism w 2002 roku Number of products in 2002 w 2008 roku Number of products in 2008 Choroby Diseases Rdza mięty Puccinia menthae Pers. 9 3 Mączniak prawdziwy mięty Erysiphe cichoracearum D.C. f. menthae Jacz. Szkodniki Pests 6 3 Pchełki Halticinae 25 10 Skoczkowate Jassidae, zmieniki Lygus sp. 27 11 Stonka miętowa Chrysomela menthastri Suffr., tarczyk zielony Cassida viridis L. 25 10 Zwójki Torticidae 25 10 Chwasty Weeds Chwasty Weeds 11 7 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Zaleceń Ochrony Roślin IOR 2002/2003 i 2008/2009 Source: Personal elaboration of Zalecenia Ochrony Roślin IOR 2002/2003 and 2008/2009 IV. WNIOSKI Na podstawie przedstawionych danych można stwierdzić, że w analizowanym okresie możliwości ochrony wybranych upraw uległy zmianom. Zmiany te były zależne zarówno od afrofaga jak i od rośliny uprawnej. W przypadku pszenicy ozimej możliwości ochrony przed chorobami, w omawianym okresie, uległy poprawie. Zaobserwowano natomiast spadek możliwości ochrony pszenicy ozimej przed szkodnikami i chwastami. Możliwości ochrony marchwi przed większością problemów (za wyjątkiem części chorób) w analizowanym okresie uległy pogorszeniu. W roku 2008 sytuacja nie była jednak jeszcze dramatyczna. Jednak w związku z trwającymi wycofaniami, począwszy od 2009 roku, trudno będzie opracować program ochrony marchwi uwzględniający zapewnienie skutecznej strategii zapobiegania odporności. Analizując możliwości ochrony mięty zauważamy znaczną redukcję liczby dostępnych środków we wszystkich grupach zwalczanych chorób, szkodników i chwastów. Podkreślając, że zapewnienie skutecznej ochrony plantacjom mięty jest obecnie dużym wyzwaniem należy podkreślić aktywność Polskiego Komitetu Zielarskiego, dzięki któremu paleta herbicydów do ochrony mięty uległa poszerzeniu. V. LITERATURA Adamicki F., Dobrzański A., Felczyński K., Robak J., Szwejda J. 2004. Integrowana Produkcja Marchwi. Plantpress, 99 ss.
Konsekwencje zmian w rejestracji ś.o.r. 499 Buchwald W., Kucharski W., Mordalski R., Jambor J. 2007. Stan i Perspektywy Rozwoju Upraw Zielarskich oraz Kierunki Ich Wykorzystania. Alternatywne Kierunki Produkcji Rolnej. Opolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego, 80 ss. Dobrzański A. 2008a. Problemy z ochroną marchwi przed chwastami. Owoce, Warzywa, Kwiaty 23/28: 26 28. Dobrzański A. 2008b. Zmiany w zakresie rejestracji herbicydów, a problem zachwaszczenia marchwi. Materiały z Konferencji SGGW. XI Ogólnopolski Dzień Marchwi, Żelazna, 16.10.2008: 43 49. Jambor J. 2007. Uprawa ziół i przetwórstwo zielarskie w Polsce. Herba Pol. 53 (2): 22 24. Matyjaszczyk E. 2007. Wpływ przystąpienia do Unii Europejskiej na wybrane aspekty polskiego rynku środków ochrony roślin. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 47 (1): 72 78. Matyjaszczyk E. 2008. Changes on the market of plant protection products in Poland three years after accession to the European Union. Outlooks on Pest Menagement, 2 p.: 11 13. Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich 2007. GUS, Warszawa. Stan Fitosanitarny Roślin Uprawnych w Polsce w Roku 2001 i Spodziewane Wystąpienia Agrofagów w Roku 2002. 2002. Praca zbiorowa pod redakcją F. Walczak. Inst. Ochr. Roślin, 130 ss. Stan Fitosanitarny Roślin Uprawnych w Polsce w Roku 2007 i Spodziewane Wystąpienia Agrofagów w Roku 2008. 2008. Praca zbiorowa pod redakcją F. Walczak. Inst. Ochr. Roślin, 130 ss. Zalecenia Ochrony Roślin na lata 2002/2003. 2001. Inst. Ochr. Roślin, Poznań. Zalecenia Ochrony Roślin na lata 2008/2009. 2008. Inst. Ochr. Roślin, Poznań. EWA MATYJASZCZYK THE CONSEQUENCES OF CHANGES ON THE LIST OF PLANT PROTECTION PRODUCTS PLACED ON THE POLISH MARKET FOR SELECTED CROPS SUMMARY The number of plant protection products registered in Poland in the years 2002 and 2008 for the control of the most important harmful organisms in three crops: winter wheat (typical major crop), carrot and mint (typical minor crop) was analyzed. It was found that the number of products available for protection of winter wheat against diseases had increased. The number of herbicides and insecticides registered for winter wheat protection significantly decreased in the analyzed period but is still sufficient from the point of view of resistance preventing strategy. The possibilities of carrot protection against all groups of harmful organisms decreased. Considering the recent withdrawals of plant protection products ensuring the suitable program of carrot protection with respect to resistance preventing strategy will not be possible in Poland in 2009 vegetation season. The possibilities of mint protection decreased very significantly and ensuring the protection of mint in Poland is a serious challenge. Key words: registration, plant protection products, winter wheat protection, carrot protection, mint protection, changes