MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH stan przestrzegania ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych
MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH stan przestrzegania ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych* ISBN 978-83-936124-2-0 MANKO ul. Siarczki 16 30-698 Kraków e-mail: zarząd@manko.pl www.manko.pl www.lokalbezpapierosa.pl This document has been produced with the help of a grant from the World Lung Foundation. The contents of this document are the sole responsibility of the authors and can under no circumstances be regarded as reflecting the positions of the International Union Against Tuberculosis and Lung Disease (The Union) nor those of the Donors 2 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH * W dalszej części raportu ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55, z późn.zm.), nowelizacja 8 kwietnia 2010r., będzie nazywana Ustawą
Spis treści Spis wykresów 1 Najważniejsze wyniki raportu 7 2 Kontekst badawczy, opis przedmiotu badań 11 2.1 Palenie czynne i palenie bierne 12 2.2 Kontekst społeczny skrót badań opinii publicznej 14 2.3 Kontekst polityczny - funkcjonujące akty prawne, dotyczące zakazu palenia w miejscach publicznych, w tym w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych 15 2.3.1 Prawo międzynarodowe 15 2.3.2 Prawo polskie 15 3 Metodologia badawcza 19 3.1 Opis projektu, cel i założenia projektu 20 3.2 Organizacja badań 20 Wykres 1. Zmiana odsetka osób w wieku 18+, palących papierosy w latach 1995-2011. 12 Wykres 2. Narażenie na dym tytoniowy w barach/pubach, kawiarniach, dyskotekach, restauracjach i zakładach pracy. 13 Wykres 3. Zmiana poparcia dla zakazu palenia w miejscach publicznych. 14 Wykres 4. Zestawienie według rodzaju działalności prowadzonej przez monitorowane lokale. 21 Wykres 5. Liczba oznaczeń ogółem zaobserwowana przez ankieterów w czasie monitoringu. 24 Wykres 6. Rodzaje pomieszczeń w zmonitorowanych lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 25 Wykres 7. zmiany w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych wprowadzone po 5 listopada 2010 r., deklarowane przez właścicieli lokali. 27 Wykres 8. Rodzaje promocji wyrobów tytoniowych, stosowane w monitorowanych lokalach. 28 Wykres 9. Udziały różnych marek papierosów w sprzedaży w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 29 3.3 Źródła danych 21 4 Wyniki monitoringu 23 4.1 Przestrzeganie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych 21 4.1.1 Oznakowanie lokali gastronomiczno-rozrywkowych 24 4.1.2 Pomieszczenia dla palących i niepalących 25 4.1.3 Postawa właścicieli lokali w zakresie przestrzegania ustawy 26 4.1.4 Organy kontrolne 27 4.1.5 Sprzedaż i promocja wyrobów tytoniowych 28 4.2 Przykłady niedostosowania lokali do ustawy o ochronie zdrowia pod względem oznakowań, wydzielonych miejsc dla osób palących i niepalących. 29 4.2.1 Oznakowanie lokali 29 4.2.2 Podział na salę dla palących i niepalących 30 4.3 Egzekwowanie przestrzegania prawa 30 4.3.1 Właściciele lokali 31 4.3.2 Państwowa Inspekcja Sanitarna 31 4.3.3 Straż Miejska 32 4.3.4 Policja 32 5 PODSUMOWANIE 33 6 Organizacja koordynująca projekt MANKO 34 7 BIBLIOGRAFIA 35 Spis tabel Tabela1. Stopień realizacji próby badawczej. 38 Tabela 2. Zestawienie według rodzaju prowadzonej przez monitorowany lokal działalności. 38 Tabela 3. Liczba oznaczeń ogółem zaobserwowana przez ankieterów w czasie monitoringu. 38 Tabela 4. Rodzaj i ocena widoczności oznaczeń w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 39 Tabela 5. Wiedza właścicieli (lub osób upoważnionych) na temat wprowadzonej ustawy. 39 Tabela 6. Stosunek właścicieli lokali gastronomiczno-rozrywkowych do wprowadzonej ustawy o zakazie palenia. 39 Tabela 7. Zmiany w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych po 5 listopada 2010 r., deklarowane przez właścicieli. 40 Tabela 8. Rodzaje pomieszczeń w monitorowanych lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 40 Tabela 9. Sprzedaż i promocja wyrobów tytoniowych w monitorowanych lokalach. 40 Tabela 10. Różne rodzaje promocji tytoniu w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 41 Tabela 11. Udziały poszczególnych marek w sprzedaży w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 41 Tabela 12. Dane dotyczące palarni. 41 Tabela 13. Sposoby wyodrębnienia sali dla palących w monitorowanych lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. 42 Tabela 14. Dane na temat sal dla palących. 42 8 ANEKS 37 4 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 5
1. Najważniejsze wyniki raportu 6 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 7
Oznakowanie lokali gastronomiczno-rozrywkowych: Art. 5. ust. 1a Właściciel lub zarządzający obiektem lub środkiem transportu, w którym obowiązuje zakaz palenia wyrobów tytoniowych, umieści w widocznych miejscach odpowiednie oznaczenia słowne i graficzne informujące o zakazie palenia wyrobów tytoniowych na danym terenie lub środku transportu, zwane dalej informacją o zakazie palenia tytoniu. 81,49% lokali gastronomiczno-rozrywkowych było oznakowanych w sposób graficzny lub słowny. Z ustawy wynika, że w każdym lokalu powinny znajdować się oba oznakowania - słowne i graficzne. najczęstszą formą oznakowania była forma mieszana, tj. graficzno-słowna. trzech na czterech właścicieli oznaczonych lokali zdecydowało się wykorzystać standardowe oznaczenia, w biało-czarno-czerwonej kolorystyce (75,31%). w 88,64% lokali, które posiadały oznakowanie, zostało ono uznane za widoczne. Najczęściej oznakowanie widniało w tzw. miejscach transferowych, tj. takich, koło których się najczęściej przechodzi, będąc w lokalu gastronomiczno-rozrywkowym, np. na drzwiach, przy barze, na ścianach. Przestrzenie dla niepalących i palących: Przestrzenie dla niepalących Art. 5. ust. 1 Zabrania się palenia wyrobów tytoniowych, z zastrzeżeniem art. 5a: 6) w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Sale dla niepalących znajdowały się w 98,59% monitorowanych lokali, podczas gdy sale dla palących pojawiły się w 33,80% lokali. Przestrzenie dla palących Art. 5a ust. 4 Właściciel lub zarządzający lokalem gastronomiczno-rozrywkowym z co najmniej dwoma pomieszczeniami przeznaczonymi do konsumpcji może wyłączyć spod zakazu określonego w art. 5 zamknięte pomieszczenie konsumpcyjne, wyposażone w wentylację zapewniającą, aby dym tytoniowy nie przenikał do innych pomieszczeń. Sale dla palących 21,43% sal dla palących nie było w żaden sposób wyodrębnionych od pozostałej części lokalu. 31,55% sal dla palących nie zostało w żaden sposób oznaczonych. 16,07% sal dla palących znajdowało się w ciągach komunikacyjnych. w niemal 30% sal dla palących prowadzona była sprzedaż wyrobów tytoniowych. 70,24% sal dla palących posiadało drzwi, jednak w wielu lokalach pozostawały one otwarte. dym z sal dla palących przenikał dalej w niemal 40% lokali z salami dla palaczy. w 66,07% sal dla palących był wyczuwalny dym. Art. 5a ust. 3 Właściciel lub zarządzający może wyznaczyć palarnię: 6) w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Palarnie okazały się być dużo mniej popularnym rozwiązaniem dla zaspokojenia potrzeb klientów niż sale dla palących klientów. na palarnie zdecydowało się 2,41% lokali. w ponad 90% palarni działała wentylacja, nieco mniej urządzeń wentylacyjnych zaobserwowano w salach dla palących (85,12%). palarnie w 81,8% przypadków były oznaczone i były wyposażone w zamknięte drzwi. w 33,3% palarni był wyczuwalny dym. Ogródki w okresie letnim zaobserwowano dużą popularność ogródków, utworzyła je niemal połowa badanych lokali (48,89%). Sprzedaż i promocja wyrobów tytoniowych: Art. 8. ust. 1 Zabrania się reklamowania i promocji wyrobów tytoniowych, rekwizytów tytoniowych i produktów imitujących wyroby lub rekwizyty tytoniowe oraz symboli związanych z używaniem tytoniu, a w szczególności: 1) w telewizji, radiu, kinach, podmiotach leczniczych, szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, w prasie dziecięcej i młodzieżowej, na terenie obiektów sportowo- -rekreacyjnych oraz w innych miejscach publicznych, 2) w prasie innej niż wymieniona w pkt 1, 3) na plakatach, w tym plakatach wielkoformatowych, 4) w środkach usług informatycznych. w połowie badanych lokali prowadzona była sprzedaż wyrobów tytoniowych, w 32% tych lokali odbywały się także dodatkowe akcje promujące te wyroby. najczęstszym sposobem promocji wyrobów tytoniowych było korzystanie z usług hostess (62,4% wskazań) oraz reklama wizualna (20,9%). marką tytoniu najczęściej sprzedawaną w monitorowanych lokalach było Marlboro pojawiała się w niemal co drugim lokalu (45% wskazań). Postawy właścicieli lokali: wszyscy właściciele lokali gastronomiczno-rozrywkowych znali obowiązujące przepisy, tylko 12% ankietowanych nie znało sankcji grożących właścicielom lokali gastronomiczno-rozrywkowych w związku z łamaniem zapisów Ustawy. najwięcej właścicieli po wejściu w życie Ustawy zdecydowało się na wprowadzenie całkowitego zakazu palenia (41,5% wskazań). Sale dla palących powstały w 36% lokali. trzech na czterech właścicieli lokali gastronomiczno- -rozrywkowych wyraziło pozytywne zdanie o obowiązującej Ustawie. 40% ankietowanych popiera również zaostrzenie przepisów i wprowadzenie całkowitego zakazu palenia bez możliwości tworzenia sal dla palaczy. Egzekwowanie przestrzegania prawa: spośród badanych przedstawicieli służb publicznych jedynie Państwowa Inspekcja Sanitarna ma nałożone prawnie procedury, według których prowadzi statystyki na temat lokali gastronomiczno-rozrywkowych, a więc także przestrzegania w nich całkowitego zakazu palenia. Państwowa Inspekcja Sanitarna również najczęściej jest informowana o nieprawidłowościach w przestrzeganiu zapisów Ustawy w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. strażnicy miejscy i policjanci rzadko interweniują w przypadku łamania Ustawy w lokalach, natomiast w innych miejscach zdecydowanie częściej egzekwują zapisy Ustawy. Wynika to z charakteru obowiązków, jakie wykonują i miejsc wykonywania tych obowiązków, np. patroli. Podobnie Państwowa Inspekcja Sanitarna w ramach obowiązków dokonuje kontroli w lokalach gastronomicznych. Źródłem interwencji w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych najczęściej w omawianym okresie były osoby trzecie (pomijamy tutaj kontrole Państwowej Inspekcji Sanitarnej wynikające z harmonogramu pracy jednostek). wszystkie służby posługują się procedurami kontroli i karania, których źródła leżą w obowiązującym ich prawie ustawach, ale także dokumentach dot. obowiązków wykonywanych przez konkretne jednostki. Nie są tworzone żadne dodatkowe procedury kontroli i karania osób/lokali, w których łamane są przepisy Ustawy. ustawa nie wymusza na służbach kontroli wszystkich miejsc wskazanych w U stawie. Służby zatem najczęściej kontrolują te miejsca, które odwiedzają z racji wykonywania swoich stałych obowiązków. Jedynie Państwowa Inspekcja Sanitarna kontroluje jednostki gastronomiczno-rozrywkowe. brak możliwości legitymowania osób naruszających Ustawę przez funkcjonariuszy Państwowej Inspekcji Sanitarnej uniemożliwia im podjęcie interwencji w określonym czasie, a oczekiwanie na policję zmniejsza wyegzekwowanie kary na osobie naruszającej Ustawę. brak kontroli w godzinach wieczornych, kiedy najbardziej łamane jest prawo. brak odrębnych statystyk dotyczących przestrzegania ustawy o ochronie zdrowia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, prowadzonych przez funkcjonariuszy policji i Straży Miejskiej. brak regularnych działań monitoringowych w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych przez funkcjonariuszy policji i Straży Miejskiej. 8 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 9
2. kontekst badawczy, opis przedmiotu badań 10 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 11
Zakaz palenia w miejscach publicznych obowiązuje w Polsce od 15 listopada 2010 roku i cieszy się ogromnym społecznym poparciem aż 68% palących i 84% niepalących popiera wprowadzenie zakazu palenia we wszystkich miejscach publicznych, w których przebywają niepalący 1. Dzięki temu przepisowi znacznie spadło narażenie klientów lokali gastronomiczno-rozrywkowych na bierne palenie, co przyczyniło się do poprawy ochrony zdrowia w miejscach publicznych. Zgodnie z prawem właściciele lokali mają możliwość wydzielania palarni lub sali dla palących. Przepis ten uniemożliwia jednak skuteczną ochronę osób niepalących przed dymem tytoniowym. Łamanie prawa odbywa się w różny sposób od braku tabliczki informującej o zakazie palenia, przez nieszczelne drzwi oddzielające strefę dla palących od tej dla niepalących, na niedostatecznej wentylacji wydzielonych miejsc dla palących kończąc. Do przedstawicieli Stowarzyszenia MANKO, które jest organizatorem kampanii społecznej Lokal Bez Papierosa.pl, regularnie docierają informacje o miejscach, w których zakaz palenia nie jest należycie przestrzegany, a organom kontrolnym brak narzędzi i należytej wiedzy, potrzebnej do pełnienia swoich funkcji w zakresie monitorowania i egzekwowania przepisów. Z tego powodu powstała inicjatywa przeprowadzenia monitoringu funkcjonowania zakazu palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych w sześciu regionach Polski. 2.1 Palenie czynne i palenie bierne Palenie czynne Z najnowszych badań GATS (Global Adult Tobacco Survey) wynika, że w 2010 r. palacze stanowili ok. 30% populacji Polaków, czyli 9,8 miliona osób. Na przestrzeni lat obserwuje się tendencję spadkową 2. 3 Palenie wyrobów tytoniowych jest w Polsce (ale także w wymiarze globalnym) główną przyczyną śmierci w dorosłej populacji Polaków. W Polsce co roku umiera ok. 70 000 osób. Tytoń zawiera substancje silnie uzależniające i szkodliwe, w tym 40 000 związków chemicznych 4 oraz kilkaset substancji dotąd niezidentyfikowanych, powodując śmierć 30-50% palaczy 5. W dymie tytoniowym występuje 40 substancji rakotwórczych. Dodatkowo palacze umierają średnio o 15 lat wcześniej niż osoby niepalące, co sprawia, że ich produktywność na rynku pracy jest znacznie mniejsza 6. Z szacunków Światowej Organizacji Zdrowia wynika, że w następnych dwudziestu latach z powodu używania tytoniu czynnego oraz biernego umierać będzie 8 milionów ludzi rocznie 7. Palenie bierne Bierne palenie jest równie niebezpieczne jak palenie czynne. Osoby narażone na przebywanie w dymie tytoniowym zapadają na te same choroby, co osoby będące nałogowymi palaczami, w tym na raka płuc. W Polsce z powodu biernego palenia rocznie umiera ok. 9000 osób. Do niedawna (listopad 2010 r.) w Polsce było możliwe palenie tytoniu w miejscach publicznych. Po wprowadzeniu zakazu palenia w lokalach gastronomiczno- -rozrywkowych zaobserwowano znaczny spadek narażenia klientów na bierne palenie, np. w barach i pubach odsetek narażonych na dym tytoniowy spadł wśród niepalących z 39% do 15%, a wśród palących z 58% do 20% 8. Obrazuje to poniższy wykres. 9 Wykres 2. Narażenie na dym tytoniowy w barach/pubach, kawiarniach, dyskotekach, restauracjach i zakładach pracy 9. Wykres 1. Zmiana odsetka osób w wieku 18+, palących wyroby tytoniowe w latach 1995-2011 3 2011 27% 50 40 30 lipiec 2009 luty 2011 październik 2011 2005 29% 20 2000 32% 10 1995 38% 0 bar/pub kawiarnia dyskoteka restauracja zakład pracy 0% 10% 20% 30% 40% 1 badanie sondażowe TNS OBOP, które zostało przeprowadzone w terminie 3-6.02.2011 r. na zlecenie Stowarzyszenia MANKO i Głównego Inspektoratu Sanitarnego 2 Źródło danych: lata 1995-1996 Czapiński. 1998; lata 2000-2011 Diagnoza Społeczna 3 P. Czapliński, Nikotynizm, Warszawa 2011 4 world Health Organization, International Agency for Research on Cancer IARC, Tobacco smoke and involuntary smoking: summary of data reported and evaluation, Geneva, Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Volume 83, 2004 5 c.d. Marthers, D. Loncar, Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030, Public Library, Sci. Med., 2006 6 r. Peto, Z.M. Chen, J. Boreham, Tobacco, The growing epidemic, National Medicine, 1999 7 world Health Organization, WHO Report on the Global Epidemic. The MPOWER package, WHO, Geneva 2008 8 tns OBOP na zlecenie Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz Stowarzyszenia Manko, Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu, Warszawa, luty 2011 9 analiza porównawcza badań TNS OBOP z lipca 2009 r., lutego 2011 r. oraz października 2011 r. 12 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 13
2.2 Kontekst społeczny skrót badań opinii publicznej W Polsce istnieje silne społeczne poparcie dla zmian związanych z ograniczaniem użycia tytoniu. Należy mieć na uwadze fakt, iż zdecydowana większość Polaków to osoby niepalące (ok. 70%). Co ciekawe z badań opinii publicznej wynika, że nawet osoby palące popierają zmiany, szczególnie jeśli chodzi o ograniczenie palenia w miejscach publicznych. Badania społeczne prowadzone na ogólnopolskiej próbie respondentów pokazują, że poparcie społeczne dla wprowadzenia w Polsce zakazu palenia w miejscach publicznych było mocne przed wejściem ustawy w życie, a po jej wejściu znacznie wzrosło. W lutym 2011 r. 68% palących i 84% niepalących Polaków poparło wprowadzenie zakazu palenia we wszystkich miejscach, w których przebywają niepalący 10. Natomiast w październiku 2011 r. większość Polaków (62%) poparła wprowadzenie całkowitego zakazu palenia, bez możliwości 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 10 tns OBOP na zlecenie Centrum Onkologii-Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie ze środków Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych, Ogólnopolskie badanie sondażowe dotyczące postaw wobec palenia tytoniu oraz innych czynników ryzyka i czynników ochronnych nowotworów złośliwych w dorosłej populacji Polski, Warszawa, październik 2011 wydzielania palarni, we wszystkich miejscach publicznych i zakładach pracy, w tym w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Co więcej po wprowadzeniu zakazu palenia w miejscach publicznych 11% respondentów przyznało, że podjęło próbę zaprzestania palenia lub zdecydowało się na całkowite zerwanie z nałogiem. Kolejne 11% palących Polaków ograniczyło palenie. Można zatem powiedzieć, że zakaz palenia w miejscach publicznych przyniósł efekty. Pozostaje jednak kwestia, czy jego funkcjonowanie i przestrzeganie jest skuteczne? Wykres 3. Zmiana poparcia dla zakazu palenia w miejscach publicznych 11 2009 2011 47% 66% 57% 70% 11 Ibidem 83% 84% 73% 74% Mężczyźni palący Kobiety palące Mężczyźni niepalący Kobiety niepalące 2.3 Kontekst polityczny - funkcjonujące akty prawne dotyczące zakazu palenia w miejscach publicznych, w tym w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych Polityka antytytoniowa w Polsce w dużej mierze jest realizowana w oparciu o prawo międzynarodowe. Polskie ustawodawstwo musi być zgodne ze zobowiązaniami narzucanymi na Polskę jako stronę różnego rodzaju międzynarodowych konwencji i traktatów, takich jak m.in. Dyrektywa Komisji Europejskiej czy Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Użycia Tytoniu (WHO FCTC), którą Polska ratyfikowała w 2006 r. Międzynarodowe traktaty mają na celu sformułowanie strategii i ujednolicenie kierunku polityki antytytoniowej na świecie, w oparciu o szczegółowe analizy i raporty natury ekonomicznej, społecznej czy medycznej, przeprowadzane regularnie na terenie krajów członkowskich. Taka międzynarodowa strategia pozwala sukcesywnie wdrażać w poszczególnych państwach sprawdzone środki i metody ograniczające używanie tytoniu. 2.3.1 Prawo międzynarodowe Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Użycia Tytoniu, sporządzona w Genewie dnia 21 maja 2003 r. (Dz.U. z 2007 r., Nr 74, poz. 487) - prawo międzynarodowe. Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Używania Tytoniu (ang. WHO Framework Convention on Tobacco Control) została uchwalona przez Światowe Zgromadzenie Zdrowia 21 maja 2003 r., a w życie weszła 27 lutego 2005 r. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej ratyfikował konwencję 15 września 2006 roku. Obecnie konwencję ratyfikowało 176 krajów świata. Artykuł 8. konwencji zaleca sygnatariuszom wprowadzenie całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych i zakładach pracy. 2.3.1.1 FCTC Art. 8. Ochrona przed narażeniem na dym tytoniowy 1. strony uznają, że dowody naukowe w jednoznaczny sposób wykazują, że narażenie na dym tytoniowy jest przyczyną śmierci, chorób i niepełnosprawności. 2. Każda Strona przyjmie i wdroży, w obszarach istniejącej krajowej jurysdykcji określonych w prawie krajowym, oraz w aktywny sposób będzie propagować na innych szczeblach jurysdykcyjnych, przyjęcie i wdrażanie skutecznych środków ustawodawczych, wykonawczych, administracyjnych lub innych, przewidujących ochronę przed narażeniem na dym tytoniowy w zamkniętych miejscach pracy, 2.3.2 środkach transportu publicznego, zamkniętych obiektach publicznych oraz, w odpowiednich przypadkach, w innych miejscach publicznych. Prawo polskie Do 1995 roku w Polsce nie istniały żadne regulacje dotyczące palenia tytoniu w miejscach publicznych, w tym w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Dopiero wprowadzona treść Ustawy z 9 listopada 1995 roku o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych 12 zdefiniowała obowiązujące prawo w tym zakresie. Aktualnie w Polsce regulacje dotyczące palenia tytoniu w miejscach publicznych reguluje Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, z dnia 9 listopada 1995 r. (Dz.U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55, z późn. zm.), której nowelizacja nastąpiła 8 kwietnia 2010r., Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1263) oraz Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 października 2002 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom Państwowej Inspekcji Sanitarnej uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U.z 2002 r., Nr 174, poz. 1426, z późn. zm.). 2.3.2.1 Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55, z późn. zm.) - prawo krajowe W ustawie tej kluczowe znaczenie mają artykuły: Art. 5 ust.1 Zabrania się palenia wyrobów tytoniowych: na terenie zakładów opieki zdrowotnej i w pomieszczeniach innych obiektów, w których są udzielane świadczenia zdrowotne, na terenie jednostek organizacyjnych systemu oświaty, o których mowa w przepisach o systemie oświaty, oraz jednostek organizacyjnych pomocy społecznej, o których mowa w przepisach o pomocy społecznej, na terenie uczelni, 12 ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. (Dz.U. z 1996 r., Nr 10, poz. 55, z późn.zm.), nowelizacja 8 kwietnia 2010 r. 14 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 15
w pomieszczeniach zakładów pracy innych niż wymienione w pkt. 1 i 2, w pomieszczeniach obiektów kultury i wypoczynku do użytku publicznego, w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, w środkach pasażerskiego transportu publicznego oraz w obiektach służących obsłudze podróżnych, na przystankach komunikacji publicznej, w pomieszczeniach obiektów sportowych, w ogólnodostępnych miejscach przeznaczonych do zabaw dzieci, w innych pomieszczeniach dostępnych do użytku publicznego. Dodatkowo, zgodnie z art. 5 ust. 4, rada gminy może ustalić, w drodze uchwały, inne niż wymienione miejsca użytku publicznego jako strefy wolne od dymu tytoniowego. Art. 5 ust. 1a Właściciel lub zarządzający obiektem lub środkiem transportu, w którym obowiązuje zakaz palenia wyrobów tytoniowych, umieści w widocznych miejscach odpowiednie oznaczenia słowne i graficzne informujące o zakazie palenia wyrobów tytoniowych na danym terenie lub środku transportu, zwane dalej informacją o zakazie palenia tytoniu. Art. 5a ust. 3 Właściciel lub zarządzający może wyznaczyć palarnię: w domach pomocy społecznej lub domach spokojnej starości, w hotelach, Palarnia zdefiniowana jest w ustawie jako wyodrębnione konstrukcyjnie od innych pomieszczeń i ciągów komunikacyjnych, odpowiednio oznakowane pomieszczenie, zaopatrzone w wywiewną wentylację mechaniczną lub system filtracyjny w taki sposób, aby dym tytoniowy nie przenikał do innych pomieszczeń. Art. 5 ust. 4 Właściciel lub zarządzający lokalem gastronomiczno-rozrywkowym z co najmniej dwoma pomieszczeniami przeznaczonymi do konsumpcji może wyłączyć spod zakazu określonego w art. 5 zamknięte pomieszczenie konsumpcyjne, wyposażone w wentylację zapewniającą, aby dym tytoniowy nie przenikał do innych pomieszczeń. Art. 13. 1 Kto: 1. będąc właścicielem lub zarządzającym obiektem lub środkiem transportu, wbrew przepisom art. 5 ust. 1a, nie umieszcza informacji o zakazie palenia tytoniu, podlega karze grzywny do 2000 zł. 2. Kto pali wyroby tytoniowe w miejscach objętych zakazami określonymi w art. 5. podlega karze grzywny do 500 zł. 3. w przypadkach określonych w ust. 1 i 2 orzekanie następuje w trybie przepisów o postępowaniu w sprawach o wykroczenia. 2.3.2.2 Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1263) Państwowa Inspekcja Sanitarna została powołana do realizacji zadań z zakresu zdrowia publicznego, mających na celu ochronę zdrowia ludzkiego przed niekorzystnym wpływem szkodliwości i uciążliwości środowiskowych, zapobieganie powstawaniu chorób w szczególności poprzez sprawowanie nadzoru nad warunkami higieny środowiska i higieny pracy w zakładach pracy. W zakresie tym PIS sprawuje nadzór bieżący, prowadzi działalność zapobiegawczą i oświatowo-zdrowotną (art. 2). Do działań PIS w dziedzinie bieżącego nadzoru sanitarnego należy kontrola przestrzegania przepisów dotyczących m.in.: wymagań określonych w przepisach o zawartości niektórych substancji w dymie papierosowym (art. 4 ust. 1 pkt 10 wszedł w życie 15.11.2010 r.). Ustawa określa także uprawnienia PIS. Zgodnie z art. 25 ust. 1 Państwowy Inspektor Sanitarny lub Główny Inspektor Sanitarny w związku z wykonywaną kontrolą ma prawo wstępu m.in. do: 2.3.2.3 zakładów pracy, obiektów użyteczności publicznej, obiektów handlowych, nieruchomości, środków transportu, żądania pisemnych lub ustnych informacji oraz wzywania i przesłuchiwania osób, żądania okazania dokumentów i udostępniania wszelkich danych 13. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 października 2002 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2002 r., Nr 174, poz. 1426, z późn. zm.) W 2010 roku, po wprowadzeniu zmian w rozporządzeniu (dodano pkt. 8 w 2), funkcjonariuszom PIS nadano uprawnienia do nakładania grzywien w postaci mandatu karnego za wykroczenia określone w art. 13 ust. 1 pkt 2 oraz ust. 2 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Oznacza to, że funkcjonariusze PIS mogą nakładać mandaty karne na: właścicieli lub zarządzających obiektem lub środkiem transportu, którzy nie umieszczą w widocznym miejscu informacji o zakazie palenia tytoniu w formie oznaczenia słownego i graficznego kara grzywny do 2000 zł; osoby palące wyroby tytoniowe w miejscach objętych zakazem kara grzywny do 500 zł 14. 2.3.2.4 Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości grzywien nakładanych na drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń (Dz.U. z 2011 r., Nr 14, poz.68) oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 lutego 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wykroczeń, za które strażnicy straży gminnych są uprawnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2011 r., Nr 36, poz. 190) W wyniku powyższych rozporządzeń strażnicy miejscy mają możliwość nakładania grzywien w drodze mandatów za naruszenie art. 13 ust.1 pkt. 2 (nieumieszczenie przez właściciela lub zarządzającego obiektem lub środkiem transportu informacji o zakazie palenia tytoniu) oraz art. 13 ust. 2 (palenie w miejscach objętych zakazem). Funkcjonariusze policji mają natomiast prawo do karania wszystkich przestępstw wynikających z nieprzestrzegania przepisów ustawy 15. w obiektach służących obsłudze podróżnych, higieny środowiska (art. 4 ust. 1 pkt 1); na terenie uczelni, w pomieszczeniach zakładów pracy, w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. obrotu wyrobami mogącymi mieć wpływ na zdrowie ludzi (art. 4 ust. 1 pkt 4); warunków zdrowotnych środowiska pracy (art. 4 ust. 1 pkt 5); 13 główny Inspektorat Sanitarny, Odświeżamy nasze miasta TOB3CIT (Tobacco Free Cities). Podręcznik dla funkcjonariuszy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie stosowania ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, Warszawa 2012 14 Ibidem 15 Ibidem 16 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 17
3. metodologia badawcza 18 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 19
3.1 Opis projektu, cel i założenia projektu Celem strategicznym projektu jest analiza aktualnego stanu przestrzegania Ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych w zakresie zakazu palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, zarówno przez właścicieli, klientów lokali oraz organy kontrolne (Państwową Inspekcję Sanitarną, policję oraz Straż Miejską). Celem operacyjnym monitoringu jest przygotowanie, a następnie przedstawienie raportu końcowego: 3.2 organom kontrolnym, odpowiedzialnym za egzekwowanie przepisów; organom legislacyjnym, odpowiedzialnym za tworzenie przepisów; mediom, odpowiedzialnym za upowszechnienie wiedzy i wyników raportu społeczeństwu, które jest czynnym akcjonariuszem ustawy. Organizacja badań Badanie monitoringowe prowadzone zostało w 6 regionach Polski (Kraków, Rzeszów, Katowice, Warszawa, Poznań, Trójmiasto), w których poddanych obserwacji zostało łącznie 497 lokali gastronomiczno- -rozrywkowych, w zakresie przestrzegania ustawy o ochronie zdrowia z 1995 r. Do projektu zaangażowani zostali koordynatorzy, którzy wzięli udział w dwudniowym szkoleniu. Szkolenie zostało poprowadzone przez przedstawicieli Stowarzyszenia MANKO oraz Stowarzyszenia Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich. Podczas szkolenia zostały omówione najważniejsze informacje potrzebne do realizacji monitoringu z zakresu korzystania z praw obywatelskich, obowiązującego prawa oraz najważniejsze narzędzia potrzebne do realizacji projektu. Przedmiotem badań byli zarówno właściciele lokali gastronomiczno-rozrywkowych, klienci lokali, jak i organy kontrolne, odpowiedzialne za egzekwowanie prawa (Państwowa Inspekcja Sanitarna, policja, Straż Miejska). Problemy badawcze przyjęte jako kluczowe w ocenie funkcjonowania zakazu palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych: dostosowanie lokali gastronomiczno-rozrywkowych do przepisów ustawy przez ich właścicieli; przestrzeganie zakazu palenia w lokalach gastronomiczno rozrywkowych przez klientów i personel; egzekwowanie prawa przez stacje sanitarno-epidemiologiczne, policję oraz Straż Miejską w lokalach gastronomiczno rozrywkowych. Zastosowano następujące techniki badawcze: badanie sondażowe skierowane do klientów lokali gastronomiczno-rozrywkowych, mające na celu wskazanie lokali w danym regionie Polski, które zostały następnie poddane badaniu; obserwacja lokali gastronomiczno-rozrywkowych pod kątem przestrzegania ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych; wywiad ankieterski z właścicielami, menedżerami lokali wybranych na podstawie badań sondażowych; ankiety pocztowe z przedstawicielami organów kontrolnych Państwowej Inspekcji Sanitarnej, policji oraz Straży Miejskiej. W każdym z wybranych regionów Polski przebadano wszystkie organy kontrolne odpowiedzialne za egzekwowanie zakazu palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, tj. Państwową Inspekcję Sanitarną, policję oraz Straż Miejską. Należy zaznaczyć, że dobór próby, dotyczący lokali gastronomiczno-rozrywkowych, w których odbyła się obserwacja oraz wywiady z właścicielami, nie miał charakteru probabilistycznego, czyli losowego. Dane zostały wybrane na zasadzie doboru celowego, opartego na dostępności danych (brak operatu losowania). Wynikało to ze specyfiki badań, których założeniem było pokazanie faktycznego stanu przestrzegania ustawy, w tym także przypadków jej łamania. Mając na uwadze specyfikę tego doboru próby oraz wynikające z niego niebezpieczeństwa, należy podjąć wysoką ostrożność w uogólnianiu wyników badań na całą populację. Wykres 4 na stronie obok prezentuje strukturę próby badawczej. 3.3 Źródła danych Wykorzystane źródła informacji w monitoringu Prawne: Pisane: 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% Wykres 4. Zestawienie według rodzaju działalności prowadzonej przez monitorowane lokale 16 5% 0% 11,3% 34% ustawa z 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych i późniejsza nowelizacja, rozporządzenie dot. egzekwowania Ustawy przez policję, Straż Miejską, Państwową Inspekcję Sanitarną. statystyki podejmowanych interwencji przez uprawnione organy i ich wyniki, instrukcje, wytyczne, procedury prowadzenia kontroli w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych oraz egzekwowania Ustawy przez Państwową Inspekcję Sanitarną, Straż Miejską oraz policję. 16 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z monitoringu. Procenty nie sumują się do 100, ponieważ ankieterzy mogli wybrać więcej niż jeden rodzaj lokalu, N>479; Grupa inne to w dużej mierze kawiarnie i lokale gastronomiczne z dodatkową działalnością, np. połączone z pralnią, księgarnią, muzeum 28,2% Obserwacje: Personalne: 15,9% 20,9% Bar Pub Klub Restauracja Inne oznakowanie lokali zgodnie z zapisami Ustawy, egzekwowanie prawa przez przedstawicieli organów kontrolnych, łamanie zakazu palenia w lokalach gastronomiczno- -rozrywkowych. spotkania i rozmowy z właścicielami, menedżerami lokali gastronomiczno-rozrywkowych, obserwacja klientów w wybranych lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, przeprowadzenie wywiadów za pomocą korespondencji z pracownikami Państwowej Inspekcji Sanitarnej, Straży Miejskiej oraz policji. Wszystkie założone źródła: prawa, obserwacji oraz personalne, zostały wykorzystane do działań monitoringu w Krakowie, Rzeszowie, Katowicach, Warszawie, Poznaniu, Trójmieście. W przypadku źródeł pisanych nie wykorzystano: regulaminu lokali/opisów stanowisk pracy, wytycznych/zakresu obowiązków dot. egzekwowania zakazu palenia w miejscach pracy, pozwoleń wydawanych przez urząd miejski zawierających wytyczne dot. zakazu palenia, ze względu na to, że właściciele lokali gastronomiczno-rozrywkowych nie posiadali ww. dokumentów lub nie chcieli ich udostępnić. 20 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 21
4. Wyniki monitoringu 22 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 23
4.1 4.1.1 Przestrzeganie ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych Oznakowanie lokali gastronomiczno-rozrywkowych Ustawa nakłada na właścicieli lokali obowiązek oznakowania lokalu pod kątem zakazu palenia. Za nieumieszczenie odpowiedniego oznakowania właścicielowi grozi kara grzywny. Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że 81,49% monitorowanych lokali posiada oznakowanie, najczęściej na ścianach, drzwiach wejściowych i barach, w tzw. miejscach transferowych, obok których najczęściej się przechodzi. Liczba oznakowań graficznych w badanych obiektach wyniosła średnio po 2 sztuki (średnia 2,36), odpowiednio oznakowań słownych po 1 sztuce (średnia 1,59) 17. Zgodnie z ustawą w lokalu powinno się znajdować oznakowanie zarówno słowne, jak i graficzne. Częstą praktyką zaobserwowaną przez koordynatorów- -ankieterów, okazało się łączenie oznakowań graficznych i słownych w formie jednej naklejki, która jasno komunikuje przekaz zarówno dla obcokrajowców (dla których grafika jest bardziej zrozumiała), jak i dla Polaków (połączenie graficzno-tekstowe jest najbardziej klarowne). Takie rozwiązanie jest zgodne z zapisami Ustawy. W 88,64% przypadków koordynatorzy-ankieterzy ocenili oznakowanie w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych jako dobrze widoczne 19. Właściciele 75,31% lokali zastosowali, tzw. standardowe oznaczenia 20. 18,51% monitorowanych lokali nie posiadało żadnego oznakowania. 4.1.2 Pomieszczenia dla palących i niepalących W myśl Ustawy, każdy lokal gastronomiczno-rozrywkowy powinien być przeznaczony dla osób niepalących. Dobrowolne natomiast jest ewentualne wydzielenie miejsca dla osób palących. Na poniższym wykresie można zaobserwować, że nie wszystkie lokale poddane badaniu spełniały ten warunek. W trakcie analizy zaobserwowano 7 przypadków (1,41% spośród wszystkich monitorowanych lokali) łamania zapisów Ustawy, polegających na tym, że można było palić w całym lokalu. Lokale te w 6 na 7 zaobserwowanych przypadków nie zostały także w żaden sposób oznaczone. Wykres 5. Liczba oznaczeń ogółem zaobserwowana przez ankieterów w czasie monitoringu 18 Wykres 6. Rodzaje pomieszczeń w monitorowanych lokalach gastronomiczno-rozrywkowych 21 Lokale oznaczone Oznaczenia o zakazie palenia Rodzaje pomieszczeń w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych Lokale nieoznaczone 120% 100% 80% 98,6% 81,5% 18,5% 60% 40% 48,9% 20% 33,8% 2,4% 0% Sale dla niepalących Sale dla palących Palarnie Ogródki 17 ankieterzy wskazywali ilość zauważonych przez siebie oznakowań słownych lub graficznych; oznakowania mieszane, jeśli stanowiły np. zapis + rysunek na jednej tabliczce, zapisywano jako słowne i jako graficzne. W raporcie autorzy przytaczają wartości średnie z zapisów na temat oznaczeń słownych i graficznych osobno, z uwagi na to, że zsumowanie tych danych nie jest w tym przypadku uprawnione i mogłoby prowadzić do błędnej interpretacji. Obliczenia na podstawie próby lokali oznaczonych w jakikolwiek sposób, N=405. 18 Źródło: Opracowanie własne, N=497. 19 N=405 (lokale oznakowane) 20 oznakowanie graficzne określone jako standardowe dotyczy oznakowania spełniające normy w zakresie wykorzystania kolorystyki grafiki czerwono-czarnej na białym tle. Oznakowanie słowne określone jako standardowe dotyczy kolorystyki tekstu o czarnej czcionce na białym tle, w czerwonej ramce. N=405. 21 Źródło: Opracowanie własne; Procentowanie obrazuje stosunek wystąpienia danego rodzaju obiektu w całej grupie; N=497. 24 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 25
Sale dla palących wyodrębniono w mniej lub bardziej wyraźny sposób w 33,40% lokali, natomiast palarnie, które spełniały wymogi ustawowe, to zaledwie 2,41%. Popularnym rozwiązaniem przygotowanym dla palaczy przez właścicieli lokali gastronomiczno-rozrywkowych okazały się ogródki, w których klienci mogą swobodnie palić. Warto jednak w tym miejscu zwrócić uwagę na fakt, że ogródki są rozwiązaniem sezonowym i ich wysoki odsetek zweryfikowany w trakcie monitoringu wynika z terminu, w którym odbywało się badanie (przełom lato/jesień 2012). Sale dla palących znajdowały się w 33,40% lokali gastronomiczno-rozrywkowych, monitorowanych w czasie badania. Ponad 20% z nich nie spełniało jednak wymogów ustawy (21,43% sal dla palących). Część ankieterów opisywała przypadki, w których wśród tej liczby wyodrębnienie polegało na usytuowaniu miejsca dla palących na innej kondygnacji, jednak bez szczelnego zamknięcia 22. Wyodrębnionych w sposób wyraźny zostało prawie 80% sal dla palących, z czego największy odsetek to oddzielenie sali za pomocą drzwi (70,24%). Część ankieterów opisywała jednak przypadki, w których drzwi oddzielające obie sale pozostawały otwarte przez cały czas, co prowadziło do rozprzestrzenia się dymu w pozostałych częściach lokalu. W 36,90% wszystkich zanalizowanych przypadków dym papierosowy dostawał się do innych pomieszczeń. W ponad 85% (85,12%) sale dla palących posiadały wentylacje. Na ogół były to wyciągi, wentylatory lub kratki wentylacyjne. Niemal 15% sali dla palących nie posiadało żadnej wentylacji. strzeń dla osób palących. Ankieterzy zaobserwowali popielniczki w większości odwiedzonych lokali (86,31%). W kilku z nich, gdy ich nie było bezpośrednio na stolikach, stały na uboczu, przynosiła je obsługa lub można było zabrać popielniczkę bezpośrednio z baru. Palarnie, chociaż mało popularne, były dość dobrze wyodrębnione od pozostałej części lokalu, w którym palarnia się znajdowała. W 66,7% przypadków palarnia była wyodrębniona jako sala, w 33,3% przypadków jako kabina. 10 na 12 palarni miało drzwi, które były zamykane, oraz były one oznaczone. Dwie palarnie nie miały wentylacji. W czterech palarniach (33,3% ocenianych palarni) czuć było dym, z trzech z nich przenikał on dalej. 4.1.3 Postawa właścicieli lokali w zakresie przestrzegania ustawy Monitoring objął 497 lokali, wywiady ankieterskie przeprowadzono z 83,90% właścicielami lokali bądź osobami upoważnionymi do rozmowy. Wszystkie osoby, z którymi rozmawiali ankieterzy, znały datę znowelizowania ustawy o ochronie zdrowia oraz obowiązujące prawo. 88,1% ankietowanych posiadało wiedzę w zakresie sankcji, jakie grożą właścicielowi za niedostosowanie lokalu do zapisów Ustawy. Podobnie, w ponad 80% (dokładnie 82,97%) ankietowani wiedzieli, że za łamanie przepisów Ustawy również klientom grożą sankcje. W 67,87% monitorowanych lokali, informacja o zakazie palenia umieszczona została w wewnętrznym regulaminie lokalu. 99,28% ankietowanych deklarowało, że pracownikom została udzielona informacja na temat obowiązujących przepisów, nawet jeśli w regulaminie wewnętrznym taki zapis się nie znalazł. Ankietowani w niemal 80% (76,98% wskazań) mieli pozytywną opinię na temat wprowadzonej ustawy. do lokali posiadających przestrzenie dla palących. Ankietowani zadowoleni z wprowadzenia Ustawy zakazującej palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, wskazywali głównie motywy prozdrowotne lub estetyczne, takie jak świeżość powietrza. Dotychczasowe zmiany deklarowane przez właścicieli od momentu znowelizowania ustawy to w największym stopniu wprowadzenie całkowitego zakazu palenia (41,49% wskazań) lub stworzenie sali dla palących (35,97% wskazań). Pozostałe rozwiązania wykorzystane przez właścicieli prezentuje wykres poniżej. Ankietowani w dużo mniejszym stopniu decydowali się na stworzenie palarni, widać to także, gdy porównamy dane zebrane w czasie obserwacji lokali gastronomiczno-rozrywkowych sale dla palących znajdowały się w prawie 33,40% monitorowanych lokali, podczas gdy palarnie zauważono w 2,41% lokali [patrz wykres nr 6]. Żaden lokal z Krakowa i z Katowic nie zdecydował się na utworzenie palarni. Sala dla palących Palarnia Ogródek Całkowity zakaz Żadnych zmian 4.1.4 Organy kontrolne Większość ankietowanych twierdziła, że funkcjonariusze Państwowej Inspekcji Sanitarnej regularnie kontrolują lokal, ale jednocześnie niewielu z nich było w stanie wskazać choćby przybliżoną datę ostatniej kontroli. Dane zebrane w tym obszarze autorzy uważają za budzące wątpliwości ze względu na fakt, że opierają się one na deklaracjach właścicieli lokali i autorom nie udało się precyzyjnie ustalić, czy służby sanepidu faktycznie kontrolują te lokale w sposób regularny. Osoby ankietowane, pytane o interwencje ze strony służb w związku z przypadkami łamania przepisów Ustawy, w większości informowały ankieterów, że nie było takiej potrzeby, ponieważ personel radził sobie z takimi przypadkami samodzielnie. Osoby łamiące zakaz palenia były proszone o opuszczenie lokalu, zaprzestanie palenia lub przejście do miejsca wyznaczonego do palenia. Interwencje ze strony służb (głównie policji) dotyczyły innych kwestii. Wykres 7. Zmiany w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych wprowadzone po 5 listopada 2010, deklarowane przez właścicieli lokali 23 Zmiany w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych 17% 36% 16,07% sal dla palących znajdowało się w ciągach komunikacyjnych trzeba było przez nie przejść, aby wyjść z lokalu, dojść do toalety lub podejść do baru. W 29,17% lokali w salach dla palących prowadzona była sprzedaż. Aż 31,55% sal nie zostało oznaczonych jako prze- 22 w niniejszej analizie takie przypadki autorzy potraktowali jako brak wyodrębnienia. Jeśli chodzi o kwestię wprowadzenia całkowitego zakazu palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, bez możliwości tworzenia sal dla palących, poparcie dla tego pomysłu wyraziło 39,57% ankietowanych. Opinie negatywne i neutralne w stosunku do wprowadzonej ustawy wyrażało odpowiednio 11,03% i 11,99% właścicieli, co stanowi łącznie nieco ponad jedną piątą odpowiedzi. Oznacza to, że osoby, które udzieliły odpowiedzi na to pytanie, w większości popierały zaostrzenie prawa. Motywy, które najczęściej wskazywali ankietowani niezadowoleni z wprowadzenia Ustawy lub obojętni w stosunku do jej zapisów, dotyczyły przede wszystkim kwestii finansowych. Część lokali, która nie mogła przystosować lokalu dla osób palących, deklarowała, że straciła pewną grupę klientów, którzy przeszli 41,5% 23 procenty nie sumują się do 100; ankietowani mogli wskazać kilka zmian, do których doszło w lokalu w związku z wprowadzeniem ustawowego zakazu palenia, N=417. 5,3% 3,1% 26 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 27
4.1.5 Sprzedaż i promocja wyrobów tytoniowych Sprzedaż wyrobów tytoniowych odbywała się w połowie monitorowanych lokali 24 (50,60%). 32,75% lokali, w których odbywała się sprzedaż wyrobów tytoniowych, prowadziło również promocję wyrobów tytoniowych. Promocja w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych prowadzona jest na różne sposoby. Do najczęstszych należy promowanie produktów przez hostessy (64,2% wskazań), co często łączone jest z dodawaniem do zakupionej paczki papierosów gadżetów wśród najczęściej wymienianych były zapalniczki czy darmowe próbki. Taki rodzaj promocji popularny jest szczególnie latem, w ogródkach lub innych miejscach przeznaczonych dla palaczy. Poza taką bezpośrednią promocją w lokalach znajdują się różnego rodzaju reklamy wizualne, oddziałujące przede wszystkim na wzrok. Należą do nich plakaty, banery, reklamy świetlne, neony, a także inne informacje o sprzedawanym produkcie znajdujące się przy barze, będące jednocześnie nośnikiem reklamowym. Informują o tym, jaki produkt można nabyć w lokalu. Reklama wizualna jest drugim najpopularniejszym sposobem promocji, korzysta z niej 20,9% ankietowanych. Ponadto w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych spotkać można różne sposoby ekspozycji papierosów. Wymieniane w trakcie wywiadów były podajniki, ekspozytory, wystawki i standy. Właściciele wyróżnili również inne, zwykle jednorazowe, formy promocji, wśród nich organizacja konkursów czy dołączanie do kilku zakupionych paczek papierosów koszulek lub gratisowego piwa. Poniższy wykres prezentuje dane dotyczące różnych sposobów promocji tytoniu w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Wykres 8. Stosowane w monitorowanych lokalach rodzaje promocji wyrobów tytoniowych 25 Największy udział w sprzedaży w monitorowanych lokalach ma marka Marlboro, dostępna jest ona w prawie połowie lokali, w których można kupić papierosy. Marka Camel, podobnie jak marka Lucky Strike, jest do nabycia w 22% lokali. Markę Winston znajdziemy w 15% odwiedzonych lokali, natomiast L&M w 14%. Marki Vogue, Glamour oraz She są dostępne w mniej niż 10% lokali. Pozostałe marki papierosów są dostępne rzadko i stanowią mniej niż 1% wskazań wśród lokali objętych badaniem. Poniższy wykres obrazuje rozkład odpowiedzi właścicieli na temat promocji konkretnych marek tytoniu. 4.2 4.2.1 Przykłady niedostosowania lokali do ustawy o ochronie zdrowia pod względem oznakowań, wydzielonych miejsc dla osób palących i niepalących Oznakowanie lokali Jak już wspomniano, 18,51% monitorowanych lokali w ogóle nie posiadało jakiegokolwiek oznakowania. Zdarzało się, że właściciel, pomimo braku jakiegokolwiek oznakowania (co już samo w sobie jest niedostosowaniem się do wymogów usta- Wykres 9. Udziały różnych marek papierosów w sprzedaży w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych 26 Inne She 2,4% 3,8% Udział danej marki w sprzedaży w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych Stosowane w lokalach rodzaje promocji wyrobów tytoniowych Glamour 5,2% Vogue 9,5% Inne 4,5% L&M 13,7% Ekspozycje 10,4% Winston 15,2% Reklama wizualna Gadżety, darmowe próbki Hostessy 0% 20,9% 17,9% 64,2% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Camel Lucky Strike Marlboro 22,3% 22,3% 45% 24 dane deklaratywne, uzyskane na podstawie wywiadów z właścicielami lub osobami upoważnionymi. 25 Procenty nie sumują się do 100, ankietowany mógł wskazać kilka rodzajów promocji, N=67. 26 Procenty nie sumują się do 100, ankietowani mogli wskazać kilka rodzajów promocji, N=211. 28 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 29
wowych), dopuszczał możliwość palenia w całym lokalu (7 przypadków). W dwóch przypadkach zaobserwowano także nieprawidłowość polegającą na obecności popielniczek w lokalu, pomimo obowiązywania w obu tych obiektach całkowitego zakazu palenia. Pomimo wysokiego odsetka oznakowanych lokali w wielu z nich, nawet pomimo stworzenia przestrzeni dla palaczy, zabrakło oznakowania sal dla palących (32% sal dla palących nie zostało oznaczonych). 4.2.2 Podział na salę dla palących i niepalących Co piąta sala dla palących nie była w żaden sposób wyodrębniona od pozostałej części lokalu, co w praktyce oznacza, że dym papierosowy swobodnie roznosił się po całym lokalu. Ankieterzy wielokrotnie podkreślali, że chociaż sala lub palarnia ma drzwi, to nie są one zamykane, więc ich funkcja nie jest zachowywana. Wśród sal opisanych przez ankieterów jako sale niewyodrębnione znalazły się również takie, których wydzielenie polegało na umieszczeniu jednej z nich na innej kondygnacji budynku, bez wyraźnego, szczelnego zamknięcia. Wentylacja Ankieterzy zaobserwowali w większości sal dla palących i palarni wentylację, mniej lub bardziej skuteczną. W części z nich wyczuwalny był dym. Palarnie 2 na 12 palarni nie miało wentylacji i nie posiadało drzwi, jedna z nich odgrodzona była od pozostałej części kotarą. 4.3 Egzekwowanie przestrzegania prawa W niniejszym podrozdziale omówione zostaną wyniki monitoringu dotyczące kwestii przestrzegania prawa przez właścicieli monitorowanych lokali oraz egzekwowania prawa, które winno być prowadzone przez odpowiednie służby. Dane dotyczące właścicieli lokali zostały zebrane w trakcie wywiadów osobistych. Dane dotyczące służb zebrane zostały drogą pocztową. Powołując się na zapisy ustawy z dnia 6 września 2001 r. o dostępie do informacji publicznej (Dz.U. 2001 nr 112 poz. 1198), autorzy zwrócili się do organów policji, Straży Miejskiej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej w sześciu badanych regionach, w celu uzyskania informacji na temat przestrzegania przepisów Ustawy, w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych (między 15 listopada 2010 r. a lipcem-sierpniem 2012 roku, tj. czasem trwania badań będących podstawą powstania niniejszego raportu) oraz podejmowanych działań interwencyjnych przez te służby w badanych regionach (na podstawie dodatkowych przepisów organów dotyczących funkcjonowania organów administracji państwowej 27 ). Głównym problemem badawczym w tej części analiz było ustalenie, jak wygląda egzekwowanie prawa przez Państwową Inspekcję Sanitarną, policję oraz Straż Miejską w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Na podstawie pisemnych odpowiedzi uzyskanych od wszystkich służb (100% zwrotnych odpowiedzi), autorzy chcieli uzyskać informacje z następujących obszarów: fakt podejmowania przez służby interwencji dot. przestrzegania Ustawy z dnia 9 listopada 1995 o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz.U. z 1996 r. Nr 10, poz. 55, z późn. zm.) w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych oraz rodzaju tych interwencji; źródło podejmowanych interwencji (z własnej inicjatywy, z inicjatywy przełożonego, swojej jednostki organizacyjnej, na skutek zgłoszenia przez osoby trzecie, np. właścicieli, klientów lokali gastronomiczno-rozrywkowych); liczba interwencji; zakres oraz wyniki interwencji; statystyki dotyczące przeprowadzonych kontroli i ich wyników; procedury podejmowanych kontroli/interwencji; procedury dotyczące nakładania kar w ramach realizacji zapisów ustawy. 27 1) państwowa Inspekcja Sanitarna: Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1263) oraz rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 października 2002 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom Państwowej Inspekcji Sanitarnej uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2002 r., Nr 174, poz. 1426, z późn. zm.). 2) policja: zapisy rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości grzywien nakładanych na drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń (Dz.U. z 2011 r., Nr 14, poz.68). 3) straż Miejska: rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości grzywien nakładanych na drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń (Dz.U. z 2011 r., Nr 14, poz.68) oraz rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 lutego 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wykroczeń, za które strażnicy straży gminnych są uprawnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2011 r., Nr 36, poz. 190). Ankiety listowne, zawierające pytania otwarte, zostały przesłane do dwudziestu czterech jednostek odpowiednio policji, Straży Miejskiej i Państwowej Inspekcji Sanitarnej. W aglomeracji trójmiejskiej osobne ankiety zostały przesłane do każdego z miast (Sopot, Gdynia, Gdańsk). Ze względu na fakt, iż wybrane jednostki służb publicznych zostały poproszone o udzielenie odpowiedzi drogą listowną, informacje uzyskane w ten sposób różnią się od siebie w dość znaczący sposób i często są niekompletne28. Niemniej jednak na podstawie uzyskanych informacji można wyciągnąć kilka jasnych wniosków na temat funkcjonowania tych służb pod kątem interesującej autorów problematyki. 4.3.1 Właściciele lokali W opinii ankietujących w wielu lokalach problemem był fakt, iż klienci tych lokali pomimo całkowitego zakazu palenia nie stosowali się do tego zakazu. Zdarzało się również, że klienci nie stosowali się do palenia w przestrzeniach do tego przeznaczonych (wychodzenie poza salę dla palących lub palarnię), pozostawianie otwartych drzwi do miejsc dla osób palących, a czasem też brak tego oddzielenia (np. tworzenie sal dla palących na innych piętrach nieoddzielonych w żaden sposób, poza kondygnacją budynku). Łamanie zakazu przez klientów lokali nie było niestety możliwe do zaobserwowania w sposób ścisły, koordynatorzy prowadzący badania ankietowe odwiedzali wskazane lokale w różnych porach, osoby, które prowadziły badania w godzinach wieczornych wskazywały na pojawienie się tego typu zachowań ze strony klientów lokali gastronomiczno-rozrywkowych. Klienci wykazujący dość swobodny stosunek do Ustawy, ale także personel i właściciele, którzy nie reagują na tego typu zachowania sprzyjają sytuacjom łamania zapisów Ustawy. Żadna z zapytanych osób nie przypominała sobie sytuacji, w której zaistniałaby konieczność wezwania służb, które mogłyby zainterweniować w sprawie łamania zakazu palenia. Sytuacje, w których 28 dane ze względu na brak formularza odpowiedzi mniej lub bardziej ogólnie formułują odpowiedzi na różne kwestie. W wielu przypadkach przedstawiciele służb nie byli w stanie udzielić szczegółowych odpowiedzi, ze względu na brak takich danych w prowadzonych przez nich rejestrach. Nawet jeśli prowadzone były jakiekolwiek statystyki na temat stanu przestrzegania ustawy z dnia 9 listopada 1995 o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, to w większości obejmowały one przypadki łamania przepisów całej ustawy, bez wyszczególnienia dla lokali gastronomiczno-rozrywkowych. Jedynie Państwowa Inspekcja Sanitarna prowadzi szczegółowe statystyki, ale także tu pojawiały się różne odpowiedzi konkretne dane lub tylko ich źródło. inni klienci zwracali się ze skargami na inne osoby palące, lub sytuacje, w których personel zauważył przypadki łamania zakazu, były rozwiązywane na drodze polubownej wg deklaracji ankietowanych osoby łamiące zakaz były proszone zwykle o zaprzestanie palenia lub skorzystanie z miejsca do tego przeznaczonego (sala, palarnia, ogródek). 4.3.2 Państwowa Inspekcja Sanitarna Funkcjonariusze Państwowej Inspekcji Sanitarnej podejmują stałe, zgodne z harmonogramem funkcjonowania swoich placówek kontrole sanitarne. W trakcie tych czynności sprawdzany jest także stan realizacji zapisów Ustawy. Dodatkowo, pracownicy w omawianym okresie podejmowali również działania interweniujące, w związku z łamaniem zapisów Ustawy. Najwięcej interwencji w omawianym okresie w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych miało miejsce w Warszawie (38 wystąpień) i w Krakowie (26 wystąpień). Głównym źródłem interwencji były informacje pozyskiwane od pracowników lub klientów kontrolowanych lokali 29. PPIS z Sopotu z kolei podejmuje działania interwencyjne na podstawie wszystkich źródeł. Według informacji udzielonych autorom raportu ta aktywność wynika z faktu uczestnictwa w omawianym okresie w projekcie Odświeżamy nasze miasta. TOB - 3CIT (Tobacco Free Cities) wspierającym i popularyzującym idee przestrzegania zapisów ustawy o całkowitym zakazie palenia. Na uczestnictwo w tej inicjatywie wskazywały także inne badane jednostki z obszaru Trójmiasta. Na tle ogółu działań kontrolnych podejmowanych przez funkcjonariuszy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, kontrole interwencyjne stanowią niewielki odsetek wszystkich przeprowadzonych kontroli. Funkcjonariusze Państwowej Inspekcji Sanitarnej, realizując nałożone na nich ustawowo obowiązki kontroli i karania w przypadku łamania prawa, całkowicie opierają się na zapisach obowiązującego prawa, ewentualnie wytycznych dotyczących ogólnie wszystkich kontroli, które otrzymują od Głównego Inspektora Sanitarnego. Dodatkowe procedury dotyczące systemu jakości stosują jedynie pracownicy PPIS z Sopotu. 29 Wszystkie jednostki wskazały to źródło, poza jednostką PPIS z Gdyni, gdzie nie są prowadzone statystyki rozróżniające interwencje po zgłoszeniu i standardowe kontrole oraz źródła interwencji. 30 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 31
4.3.3 Straż Miejska Straż Miejska w badanych regionach nie posiada własnych procedur kontroli lokali gastronomiczno-rozrywkowych, nie ma także odrębnych procedur nakładania kar w związku z łamaniem zapisów Ustawy z dnia 9 listopada 1995 o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Wszelkie działania podejmowane przez strażników miejskich opierają się na przepisach obowiązującego prawa. Brak odrębnych sposobów postępowania w przypadku lokali gastronomiczno-rozrywkowych wynika z faktu, że strażnicy miejscy podejmują interwencję w takich lokalach stosunkowo rzadko, w porównaniu z innymi miejscami użyteczności publicznej, w których obowiązuje całkowity zakaz palenia. Z siedmiu jednostek, które odpowiedziały na to pytanie, interwencję w omawianym okresie przeprowadzały jednostki z Warszawy, Krakowa i Katowic. Gdańska Straż Miejska, ze względu na znikomą ilość zgłoszeń, interwencje przekazuje policji, pozostałe jednostki w ogóle nie odnotowały tego typu zdarzeń. Najczęściej strażnicy interweniowali na wniosek osób trzecich, w Katowicach także z własnej inicjatywy. Straż Miejska nie prowadzi również odrębnych statystyk dot. przestrzegania zapisów ustawy o całkowitym zakazie palenia w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, stanowią one część danych ogólnych, jakie Straż Miejska zbiera w związku z przestrzeganiem zapisów ustawy. Jedynie w Krakowie i w Rzeszowie prowadzone są odrębne statystyki. 4.3.4 Policja Jednostki policji podejmowały w badanym okresie interwencje na wniosek osób trzecich lub w ramach prewencji (w Rzeszowie i w Sopocie). Policja nie prowadzi osobnych rejestrów interwencji w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Na siedem jednostek, które odniosły się w piśmie zwrotnym do posiadania przez siebie danych dot. zapisów ustawy o całkowitym zakazie palenia, zaledwie dwa dysponowały danymi dot. zdarzeń związanych z łamaniem zakazu, kolejne dwa były w stanie odtworzyć dane częściowo na podstawie rejestrów działalności. Podobnie jak w przypadku funkcjonariuszy Państwowej Inspekcji Sanitarnej, policja nie posiada odrębnych procedur kontroli i wymierzania kar w związku z egzekwowaniem zapisów ustawy. 5. Podsumowanie W dniu 15 listopada 2010 r. weszła w życie ustawa z dnia 8 kwietnia 2010 r. o zmianie Ustawy z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (Dz. U. 1996, Nr 10, poz. 55 z późn. zm.). W ustawie tej zawarto zapisy mające na celu ograniczenie palenia tytoniu w przestrzeni publicznej. Zmiana ta zaostrzyła przepisy dotyczące zakazu palenia w miejscach publicznych i nałożyła m.in. na właścicieli lokali gastronomiczno-rozrywkowych obowiązek umieszczenia w lokalu informacji o zakazie palenia. Jednocześnie ustawodawca umożliwił właścicielom lokali tworzenie wyodrębnionych przestrzeni przeznaczonych dla osób palących, obwarowując tę możliwość konkretnymi wskazaniami dotyczącymi prawidłowego wypełnienia ustawowego obowiązku. Raport niniejszy pokazuje, że właściciele monitorowanych lokali gastronomiczno- -rozrywkowych w dużym stopniu popierają nowelizację Ustawy i w pozytywny sposób odnoszą się do zmian przez nią wprowadzonych. Jednocześnie szczegółowa analiza obserwacji i danych pochodzących z wywiadów i ankiet pozwala wyciągnąć wniosek, że istnieje pewna grupa lokali, w której pomimo respektowania ustawowego obowiązku oznaczenia lokalu pozostałe wytyczne Ustawy są traktowane w dość swobodny sposób. Brakuje oznaczeń przestrzeni dla palących wewnątrz lokali, w części lokali sale dla palących i palarnie nie są wyodrębnione w wystarczający sposób lub wyodrębnienie to nie spełnia swojej funkcji (np. otwarte drzwi). Co więcej, klienci tych lokali nawet jeśli nie przestrzegają zapisów Ustawy, nie muszą się czuć zagrożeni karą ze strony odpowiednich służb, ponieważ sytuacje, w których dochodzi do ich interwencji w sprawie łamania zapisów Ustawy w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych, są sporadyczne. Na ogół właściciele tych lokali stosują (jeśli w ogóle) łagodniejsze środki informowania swoich klientów o zakazie palenia. Jedną z przyczyn są oczywiście kwestie finansowe, obawa o utratę klienta. Skargi czy też reakcje ze strony innych klientów również są rzadkie. Niemniej jednak to właśnie informacje ze strony osób trzecich, klientów lokali gastronomiczno-rozrywkowych lub ich właścicieli powodowały w okresie od momentu znowelizowania Ustawy do chwili realizacji badania najczęściej reakcje ze strony służb publicznych i interwencje w sprawie łamania przepisów Ustawy. Policja, Straż Miejska i Państwowa Inspekcja Sanitarna dysponują pewnym arsenałem środków, którymi mogą karać osoby nieprzestrzegające zapisów Ustawy. Jednak żadna z tych służb (poza rutynowymi kontrolami Państwowej Inspekcji Sanitarnej, która przy okazji sprawdza stopień realizacji zapisów Ustawy) nie ma żadnych procedur kontroli czy też weryfikacji stanu przestrzegania zapisów Ustawy w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Statystyki w sprawie ich łamania, ze względu na ich sporadyczność, również nie są prowadzone. Sytuacja ta prowadzi do tego, że przepisy Ustawy są realizowane w sposób dość powierzchowny lokale są oznaczone, właściciele deklarują pozytywny stosunek do Ustawy, natomiast szczegółowe kwestie realizacji zapisów Ustawy pozostawiają sporo do życzenia. 32 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 33
6. organizacja koordynująca projekt 7. Bibliografia MANKO to jedna z bardziej dynamicznych i kreatywnych organizacji pozarządowych w Polsce zajmująca się m.in. problematyką zdrowotną. Aktywnie działa od prawie 15 lat, stawiając sobie za cel promowanie pozytywnych postaw i wartości, szczególnie wśród młodych ludzi. MANKO jest organizatorem kampanii społecznych i wydawcą mediów. Nasze kampanie społeczne: Lokal bez Papierosa.pl, Polska bez Dymu, ryzykochania, przetestuj się, Pilnuj Drinka oraz Nie pal przy dziecku. ryzykochania Przetestuj się - kampania społeczna dotycząca HIV/AIDS wśród młodych ludzi. pilnuj drinka - kampania poświęcona zagrożeniu związanemu z pigułką gwałtu. Nie pal przy dziecku - kampania skierowana do rodziców i opiekunów, którzy palą papierosy w obecności dzieci. lokal Bez Papierosa.pl - ogólnopolska kampania prowadzona z powodzeniem od 2006 roku, promująca miejsca wolne od dymu tytoniowego, edukująca w zakresie biernego palenia oraz prowadząca działania lobbingowe w zakresie zmiany prawa o ochronie zdrowia. Działania przyczyniły się do wprowadzenia w Polsce zakazu palenia w miejscach publicznych, który obowiązuje od 15 listopada 2010 roku, stworzenia interaktywnej sieci Lokali Bez Papierosa, która skupia niemal 2000 lokali z ponad 200 miast i miejscowości w Polsce. Nasze media: Magazyn Studencki MANKO, Myśl Zdrowo, Drogowskaz Maturzysty, Głos Seniora, portal MANKO.pl oraz MANKO TV. MANKO prowadzi aktywną współpracę medialną. W kampanie zrealizowane przez MANKO było zaangażowanych około 100 różnych mediów (ogólnopolskich, studenckich, lokalnych, branżowych). Biuro prasowe MANKO wygenerowało przez ostatnie trzy lata ponad 3000 relacji w mediach. Współpraca została także podjęta z ponad 200 instytucjami publicznymi, uczelniami wyższymi i organizacjami pozarządowymi w kraju i za granicą. MANKO aktywnie wspierało działania instytucji państwowych na rzecz zmiany legislacji, których wynikiem było wejście w życie nowelizacji ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i chorób tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 roku. W celu zwiększenia skuteczności działań MANKO podjęło współpracę zarówno z polskimi instytucjami (Główny Inspektorat Sanitarny, Ministerstwo Zdrowia, Fundacja Promocja Zdrowia), jak i z organizacjami międzynarodowymi (World Heath Organization, Tobacco Free Kids, Bloomberg Foundation, International Union Against Tuberculosis and Lung Disease). W 2012 r. MANKO wspólnie z Polskim Towarzystwem Programów Zdrowotnych zainicjowało Partnerstwo Polska Bez Dymu. Działalność Stowarzyszenia doceniona została kilkoma nagrodami oraz wyróżnieniami w prestiżowych konkursach, w tym Global Tobacco Control Alumni Awards for Excellence 2012, organizowaną przez Uniwersytet Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health w kategorii Tobacco Control Advocacy, Nagrodą Fundacji Promocja Zdrowia i Prymasa Polski Białe Kruki, podwójnym wyróżnieniem w konkursie dla najlepszych kampanii PR 2011 Złote Spinacze, organizowanym przez Związek Firm Public Relations oraz wyróżnieniem w prze Konkursie ESTuj Kryształy sięsoli, przyznawanym przez Marszałka Województwa Małopolskiego. Więcej informacji o naszej działalności znajduje się na portalach www.lokalbezpapierosa.pl, PRZE ESTUJ SIĘ www.manko.pl Bibliografia: 1. Czapliński P., Nikotynizm, Warszawa 2011 2. Główny Inspektorat Sanitarny, Odświeżamy nasze miasta TOB3CIT (Tobacco Free Cities). Podręcznik dla funkcjonariuszy Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie stosowania ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, Warszawa 2012 3. Marthers C.D., Loncar D., Projections of global mortality and burden of disease from 2002 to 2030, Public Library, Sci. Med., 4. Peto R., Z.M. Chen, Boreham J., Tobacco, The growing epidemic, National Medicine, 1999 5. MANKO, Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw Polaków wobec polityki zdrowotnej ograniczającej palenie tytoniu, Kraków, październik 2011 6. TNS OBOP na zlecenie Centrum Onkologii-Instytutu im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie ze środków Narodowego Programu Zwalczania Chorób Nowotworowych, Ogólnopolskie badanie sondażowe dotyczące postaw wobec palenia tytoniu oraz innych czynników ryzyka i czynników ochronnych nowotworów złośliwych w dorosłej populacji Polski, Warszawa, październik 2011 7. TNS OBOP na zlecenie Głównego Inspektoratu Sanitarnego oraz Stowarzyszenia Manko, Raport z ogólnopolskiego badania ankietowego na temat postaw wobec palenia tytoniu, Warszawa, luty 2011 Akty prawne: 1. Ramowa Konwencja Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Użycia Tytoniu, sporządzona w Genewie dnia 21 maja 2003 r. (Dz.U. z 2007 r., Nr 74, poz. 487) 2. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 20 stycznia 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wysokości grzywien nakładanych na drodze mandatów karnych za wybrane rodzaje wykroczeń (Dz.U. z 2011 r., Nr 14, poz.68) oraz Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 16 lutego 2011 r. zmieniającego rozporządzenie w sprawie wykroczeń, za które strażnicy straży gminnych są uprawnieni do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2011 r., Nr 36, poz. 190) 3. Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 17 października 2002 r. w sprawie nadania funkcjonariuszom organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej uprawnień do nakładania grzywien w drodze mandatu karnego (Dz.U. z 2002 r., Nr 174, poz. 1426, z późn. zm.) 4. Ustawa z dnia 14 marca 1985 r. o Państwowej Inspekcji Sanitarnej (Dz.U. z 2011 r., Nr 212, poz. 1263) 5. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, (Dz. U. z dnia 30 stycznia 1996 r.) PRZE PRZE PRZE ESTUJ SIĘ ESTUJ SIĘ ESTUJ SIĘ 8. World Health Organization, International Agency for Research on Cancer IARC, Tobacco smoke and involuntary smoking: summary of data reported and evaluation, Geneva, Monographs on the Evaluation of Carcinogenic Risks to Humans, Volume 83, 2004 9. World Health Organization, WHO Report on the Global Epidemic. The MPOWER package, WHO, Geneva 2008 34 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 35
8. Aneks 36 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 37
Tabela 1. Stopień realizacji próby badawczej. Tabela 4. Rodzaj i ocena widoczności oznaczeń w lokalach gastronomiczno-rozrywkowych. Lp. Region/miasto Obserwacje Wywiady Wywiady, a obserwacje N % N % % 1. Katowice 50 10,06% 43 10,31% 86,00% 2. Kraków 100 20,12% 100 23,98% 100,00% 3. Poznań 100 20,12% 94 22,54% 94,00% 4. Rzeszów 45 9,05% 39 9,35% 86,67% 5. Trójmiasto 102 20,52% 89 21,34% 87,25% 6. Warszawa 100 20,12% 52 12,47% 52,00% Ogółem 497 100,00% 417 100,00% 83,90% Źródło: Opracowanie własne, N=497. Lp. Region/miasto Ogólna liczba oznaczeń Ilość oznaczeń standardowych Widoczność oznaczeń N N N 1. Katowice 40 27 36 2. Kraków 92 57 83 3. Poznań 92 85 73 4. Rzeszów 43 34 39 5. Trójmiasto 78 61 74 6. Warszawa 60 41 54 N 405 305 359 % 75,31% 88,64% Źródło: Opracowanie własne, N=405. Tabela 5: Wiedza właścicieli (lub osób upoważnionych) na temat wprowadzonej ustawy. Tabela 2. Zestawienie według rodzaju prowadzonej przez monitorowany lokal działalności. Lp. Region/miasto Rodzaj lokalu Bar Pub Klub Restauracja Inne 1. Katowice 5 21 20 2 2 2. Kraków 14 16 39 19 13 3. Poznań 9 40 24 17 23 4. Rzeszów 1 37 6 8 4 5. Trójmiasto 11 26 18 4 43 6. Warszawa 16 29 33 29 19 Ogółem 56 169 140 79 104 % 11,27% 34,00% 28,17% 15,90% 20,93% Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych z monitoringu. Procenty nie sumują się do 100, ponieważ ankieterzy mogli wybrać więcej niż jeden rodzaj lokalu, N>479; Wywiady Wprowadzenie ustawy Sankcje Lp. Region/miasto N Wiedza Dla właściciela Dla klienta 1. Katowice 43 43 38 29 2. Kraków 100 100 100 100 3. Poznań 94 94 82 75 4. Rzeszów 39 39 37 37 5. Trójmiasto 89 89 75 71 6. Warszawa 52 52 35 34 N 417 417 367 346 % 100,00% 88,01% 82,97% Żródło: Opracowanie własne, N=417. Tabela 6. Stosunek właścicieli lokali gastronomiczno-rozrywkowych do wprowadzonej ustawy o zakazie palenia. Tabela 3. Liczba oznaczeń ogółem zaobserwowana przez ankieterów w czasie monitoringu. Lp. Region/miasto Ilość lokali Ogólna ilość oznaczeń N N % 1. Katowice 50 40 80,00% 2. Kraków 100 92 92,00% 3. Poznań 100 92 92,00% 4. Rzeszów 45 43 95,56% 5. Trójmiasto 102 78 76,47% 6. Warszawa 100 60 60,00% N 497 405 81,49% Źródło: Opracowanie własne, N=497. Lp. Region/miasto Wywiady Poparcie dla całkowitego zakazu palenia Informacje w wew. regulaminie Poinformowanie personelu Opinia Pozytywna Neutralna Negatywna 1. Katowice 43 4 34 43 27 5 11 2. Kraków 100 28 95 100 73 17 10 3. Poznań 94 67 68 93 72 9 13 4. Rzeszów 39 9 34 37 28 1 10 5. Trójmiasto 89 47 25 89 76 12 1 6. Warszawa 52 10 27 52 45 2 5 N 417 165 283 414 321 46 50 % 39,57% 67,87% 99,28% 76,98% 11,03% 11,99% Źródło: Opracowanie własne, N=417. 38 MONITORING LOKALI GASTRONOMICZNO-ROZRYWKOWYCH 39