280 Stanisław STOWARZYSZENIE Minta EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 4 Stanisław Minta Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu BARIERY ROZWOJU RYNKU PRODUKTÓW REGIONALNYCH I TRADYCYJNYCH NA PRZYKŁADZIE DOLNEGO ŚLĄSKA DEVELOPMENT BARRIERSOF MARKET OF REGIONAL AND TRADITIONAL PRODUCTS ON AN EXAMPLE OF LOWER SILESIA Słowa kluczowe: produkt regionalny, produkt tradycyjny, Dolny Śląsk, żywność Key words: regional products, traditional product, Lower Silesia, food Abstrakt. Celem badań było przedstawienie barier rozwoju polskiego rynku produktów regionalnych. Wyniki otrzymano dzięki opiniom osób reprezentujących dolnośląskie podmioty mające produkty regionalne na Liście Produktów Tradycyjnych. Wśród barier najczęściej wskazywano nieodpowiednie przepisy prawne i nadmierną biurokrację. Poza tym wymieniano: zbyt niskie dochody kupujących, ich małą świadomość o produktach regionalnych, wysokie koszty produkcji, niezadowalający poziom cen sprzedaży i brak współpracy producentów. Z przeprowadzonych badań płyną wnioski o konieczności uproszczenia procedur prawno-administracyjnych, a także potrzebie silnej współpracy producentów w obszarze sprzedaży, promocji i działań podnoszących świadomość konsumentów o zaletach produktów regionalnych. Wstęp Obserwując współczesne trendy konsumpcyjne można zauważyć postawy kładące nacisk na przynależność regionalną, czy identyfikowanie się z tzw. małymi ojczyznami. W ramach takiej identyfikacji klienci poszukują produktów regionalnych, czyli wytwarzanych z zasobów występujących na danym obszarze regionie. Specyfika produktów regionalnych wynika z uwzględnienia przy ich wytwarzaniu i promocji lokalnego dziedzictwa kulturowego, historycznego i przyrodniczego [Zdon-Korzeniowska 2009]. Do produktów regionalnych zalicza się płody rolne oraz wyroby i przetwory żywnościowe bardzo mocno powiązane z określonym terenem. Charakterystyczny dla nich jest naturalny sposób wytwarzania [Bilska 2008]. Przykładem wyrobów o specyficznych cechach, wynikających z przynależności do danego obszaru, są także produkty tradycyjne. Opisuje się je jako produkty rolne i środki spożywcze lub napoje spirytusowe, które wyjątkowe cechy i jakość zawdzięczają tradycyjnym metodom produkcji stosowanym od minimum 25 lat [Kupracz 2007]. Produkty regionalne i tradycyjne uznaje się za szczególny typ produktów lokalnych, mających ścisłe powiązanie z określonym geograficznie terenem [Rak 2008]. Produkty regionalne i tradycyjne z jednej strony zawdzięczają swoją specyfikę identyfikowaniu ich z określonym regionem, a z drugiej strony pomagają kształtować pozytywny wizerunek obszaru, z którego pochodzą [Tańska-Hus, Minta 2012]. W Unii Europejskiej (UE) od 1992 r. funkcjonuje system ochrony i rejestracji produktów regionalnych. Podlegają mu wyroby rolno-spożywcze o tradycyjnej metodzie produkcji pochodzące z określonego regionu. Przyczyną utworzenia odrębnych regulacji prawnych dotyczących regionalnych produktów jest chęć ochrony tych unikalnych wyrobów oraz zapobieganie ich podrabianiu i próbom sprzedawania innych produktów pod tą samą nazwą [Błąd 2006]. Ma to pomóc w promocji tych produktów, poprawie jakości i uświadamianiu nabywcom ich większej wartości. Pośrednio wpływa on również na powstawanie na wsiach i w małych miasteczkach nowych miejsc pracy, wspiera rozwój turystyki oraz przyczynia się do wzrostu dochodów rolniczych. Wyróżnienie produktów regionalnych i tradycyjnych jest elementem polityki jakości wspieranej przez
Bariery rozwoju rynku produktów regionalnych i tradycyjnych na przykładzie Dolnego Śląska 281 UE, a polega na ochronie oryginalnych produktów żywnościowych, które są wytwarzane metodą tradycyjną i związane są z miejscem powstania. Ważna jest ich niepowtarzalność, autentyczność i niezmienność [Gąsiorowski, Jasiński 2004]. Charakter produktów regionalnych i tradycyjnych powoduje, że doskonale wpisują się one w koncepcję zrównoważonego rozwoju, którą można opisać, jako rozwój zaspokajający aktualne potrzeby i niezagrażający perspektywom zaspokojenia potrzeb następnych pokoleń, uwzględniający w realizacji bieżących celów ekonomicznych wymogi stawiane przez ochronę środowiska naturalnego [Pawłowski 2011]. Poza tym rozwój rynku produktów regionalnych i tradycyjnych, w przeciwieństwie do żywności wytwarzanej masowo w przemysłowy sposób, nie stanowi obciążenia dla środowiska naturalnego. Natomiast wysoko towarowe rolnictwo i przemysł przetwórczy mogą powodować uszczerbki ekologiczne wskutek zanieczyszczenia środowiska. Uszczerbki te należy rozumieć, jako destrukcyjne oddziaływanie na zdrowie człowieka, zwierząt, powietrze, wodę, glebę, las [Szkarowski 2005]. Biorąc pod uwagę rozważania przedstawione we wstępie, nasuwa się wniosek, że rozwijanie rynku produktów regionalnych i tradycyjnych jest pożądane dla społeczeństwa z wielu względów. Aby ten cel zrealizować konieczne jest usuwanie istniejących barier i ograniczeń, które blokują proces rozwoju analizowanego rynku. Skuteczne eliminowanie przeszkód jest jednak niemożliwe bez ich wcześniejszego zidentyfikowania oraz określenia obszarów działalności gospodarczej, w których one powstają. Stąd podjęto próbę przeanalizowania tego problemu na obszarze Dolnego Śląska, tym bardziej, że region ten pod względem liczby zarejestrowanych oficjalnie produktów regionalnych o tradycyjnym charakterze i wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych (LPT), zajmuje jedno z ostatnich miejsc w kraju [MinRol 2013]. Celem badań było określenie barier hamujących rozwój rynku produktów regionalnych w Polsce. Materiał i metodyka badań Wykorzystano źródła wtórne i pierwotne. Źródła wtórne pochodziły z dostępnej literatury przedmiotu oraz z zasobów informacyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Dane pierwotne zebrano na podstawie opinii osób reprezentujących podmioty, które zarejestrowały produkty regionalne na LPT. Były to badania eksploracyjne pomocne przy identyfikowaniu określonych problemów, hierarchizacji zjawisk, formułowania hipotez badawczych, czy wskazywaniu kierunku dalszych badań [Garbarski i in. 2001]. Wybór osób do badań miał charakter celowy i był uwarunkowany tym, że stanowili oni grupę praktyków działających na dolnośląskim rynku produktów regionalnych, a ich uwagi i opinie należy traktować, jako głos osób dobrze znających realia związane z tym rynkiem i odczuwających utrudnienia, które można uznać za czynniki blokujące rozwój rynku produktów regionalnych na badanym obszarze. Badania przeprowadzono w II połowie 2011 r. i I połowie 2012 r. na obszarze województwa dolnośląskiego. Osoby uczestniczące w badaniach to przedstawiciele wszystkich podmiotów zarejestrowanych na LPT, ogółem 31 produktów regionalnych z Dolnego Śląska. Część osób odmówiła uczestnictwa w badaniach lub okazało się, że produkty nie są już produkowane (2 przypadki). Ostatecznie szczegółowej analizie poddano wypowiedzi przedstawicieli z 14 dolnośląskich podmiotów widniejących na LPT, którzy w tamtym czasie oferowali łącznie 25 zarejestrowanych wyrobów. Wśród zapytanych osób znajdowali się właściciele lub osoby pełniące funkcje zarządcze w wybranych obiektach. Wykaz podmiotów, w których pracowali eksperci poproszeni o wskazanie barier ograniczających rozwój rynku produktów regionalnych i tradycyjnych, wraz z nazwami artykułów wpisanych na LPT, przedstawiono w tabeli 1.
282 Stanisław Minta Tabela 1. Wykaz dolnośląskich obiektów wraz z produktami wpisanymi na Listę Produktów Tradycyjnych, których przedstawiciele wzięli udział w badaniach Table 1. List of Lower Silesia objects with the products inscribed in the List of Traditional Products, whose representatives took part in the study Lp./ No. 1 Nazwa podmiotu gospodarczego/ Name of business object Spółdzielnia Mleczarska KaMos 2 Gospodarstwo Agroturystyczne Zygmunt Mularczyk 3 4 5 PPMG Galicja Maria Matusiewicz Stawy Milickie S.A. Gospodarstwo Gór-Pak Magdalena i Radosław Góreccy 6 Zakład Handlu i Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego Ścinawa 7 Piekarnia-Cukiernia Marian Bąkowski 8 Gospodarstwo Agroturystyczne Skowronki, Karolina Fuglińska 9 Wanda Kuzyszyn 10 11 Eko-Pasieka Franciszek Bzyl Dolnośląski Związek Pszczelarzy we Wrocławiu 12 Jerzy Fidorów Anna Jurasińska 13 Koło Stowarzyszeń Łemków w Przemkowie 14 Winnica Adoria Adres/Adress ul. Towarowa 41, 58-400 Kamienna Góra Zacisze 30, 59-820 Leśna ul. Ogrodowa 6, 58-230 Niemcza Ruda Sułowska 20, 56-300 Milicz Maniów Wielki, ul. Sobócka 5, 55-081 Mietków ul. 1 Maja 28, 59-330 Ścinawa ul. Wrocławska 55, 55-050 Rogów Sobócki Radochów-Skowronki 144, 57-540 Lądek Zdrój ul. Osiedle Głogowskie 57, 59-170 Przemków ul. Wielkopolska 14b/11, 63-345 Sośnie ul. Komuny Paryskiej 72, 50-451 Wrocław Rakowice Wielkie, 59-600 Lwówek Śląski Plac Targowy 1, 59-170 Przemków ul. Żurawia 33, 55-080 Zachowice Wyniki Produkty wpisane na LPT/ Products inscribed on the LPT Kamiennogórski ser pleśniowy Świnka pieczona po zaciszańsku Słonina marynowana z Niemczy, Mięso w kawałkach niemczańskie domowe, Szynka wieprzowa niemczańska, Kiełbasa niemczańska, Kiełbasa Galicjanka z Niemczy, Przysmak wołyński z Niemczy, Karp milicki Kapusta kwaszona ślężańska, Ogórki kwaszone ślężańskie Ogórki konserwowe ścinawskie Chleb chłopski z Rogowa Sobóckiego Ciasto z kruszonką z Ziemi Kłodzkiej, Śląskie niebo, Begle Miodowe pierniczki z Przemkowa Wielokwiatowy miód z Doliny Baryczy Miód wrzosowy z Borów Dolnośląskich, Sudecki miód wielokwiatowy, Sudecki miód gryczany Czarne gołąbki krużewickie Keselica (kysielica, kysyłycia), Juha Wino śląskie Występujące utrudnienia na analizowanym rynku podzielono na dwie grupy: administracyjno- -prawne oraz pozostałe (rys. 1, rys. 2). Wśród barier administracyjno-prawnych, badani najczęściej wymieniali złe przepisy prawne oraz nadmierną biurokrację (po 50% wskazań). Na trzecim miejscu znalazły się zbyt wysokie wymogi prawne stawiane wytwórcom produktów regionalnych. Poza tym wymieniono takie elementy, jak nieodpowiedni system podatkowy, a także niechęć urzędników do udzielania pomocy oraz zbyt częste kontrole urzędowe (rys. 1).
Bariery rozwoju rynku produktów regionalnych i tradycyjnych na przykładzie Dolnego Śląska 283 zbyt częste kontrole urzędowe/too frequent official inspections nadmierna biurokracja/excessive bureaucracy niechęć urzędników/officials unwillingness nieodpowiedni system podatkowy/inadequate tax system zbyt wysokie wymogi prawne/excessive legal requirements złe przepisy prawne/bad legislation % 0 10 20 30 40 50 60 mała świadomość konsumentów/low consumer awareness brak silnej współpracy producentów/lack of strong producers wysokie koszty produkcji/high production costs zbytniska cena sprzedaży/too low sale price kryzys gospodarczy/economic crisis niskie dochody nabywców/low income of consumers 0 10 20 30 40 50 % Rysunek 1. Struktura wskazań ekspertów na temat barier administracyjno-prawnych ograniczających rozwój rynku produktów regionalnych Figure 1. Structure of experts indications to administrative and legal barriers limiting the market development of regional products Rysunek 2. Struktura wskazań ekspertów na temat innych barier ograniczających rozwój rynku produktów regionalnych Figure 2. Structure of experts indications to other barriers limiting the market development of regional products Wśród pozostałych barier wymieniano ograniczenia popytowe, takie jak: zbyt niskie dochody dyspozycyjne (42,9% wskazań), wpływ kryzysu na ograniczanie zakupów, zwłaszcza produktów o wyższej jakości oraz zbyt małą świadomość nabywców o zaletach i dostępności produktów regionalnych (rys. 2). Wynikały one w dużej mierze z faktu, że produkty tradycyjne są droższe od konkurencyjnych towarów niemających takiego statusu oraz dlatego, że przyczyny popytowe, poza poziomem dochodów dyspozycyjnych, leżą w sferze gustów i preferencji, a bez odpowiedniej świadomości trudno je zmienić. Jeśli chodzi o bariery leżące po stronie podażowej, to wymieniano przede wszystkim wysokie koszty produkcji (21,4% wskazań) i cenę, które niedostatecznie rekompensowały wyższe nakłady (rys. 2), gdyż przy produktach regionalnych nie stosuje się tanich substytutów surowcowych lub chemicznych dodatków spotykanych przy artykułach konwencjonalnie wytwarzanych na masową skalę. Wśród barier podażowych wymieniono także brak silnej współpracy między producentami i brak wspólnej promocji produktów regionalnych. Zwrócono również uwagę na fakt, że część produktów regionalnych jest wytwarzana w warunkach domowych i w bardzo małej skali. Poza przypadkami, gdy podmiot rejestrujący chce zachować unikatowy charakter produktu tradycyjnego, jest to wynikiem braku zainteresowania ze strony przedsiębiorstw wprowadzeniem tych wyrobów na rynek w większych ilościach. Podsumowanie Zaprezentowano wyniki badań własnych dotyczących barier rozwoju rynku produktów regionalnych. Przeanalizowano opinie ekspertów, którymi byli przedstawiciele podmiotów mających zarejestrowane produkty regionalne z Dolnego Śląska na Liście Produktów Tradycyjnych. Występujące ograniczenia podzielono na dwie grupy: administracyjno-prawne i pozostałe. Wśród pierwszego typu barier najczęściej wskazywano nieodpowiednie przepisy prawne i nadmierną biurokrację. W pozostałych przypadkach wymieniano przede wszystkim zbyt niskie dochody kupujących, małą świadomość o zaletach i dostępności produktów regionalnych, wysokie koszty produkcji, niezadowalający poziom cen sprzedaży i brak współpracy producentów.
284 Stanisław Minta Literatura Bilska B. 2008: Konkurencyjność produktów regionalnych i tradycyjnych, Rocz. Nauk. SERiA, t. X, z. 4, 20. Błąd M. 2006: Produkty tradycyjne i regionalne dywersyfikacja działalności rolniczej, Wieś Jutra, nr 6(95), s. 38. Garbarski L., Rutkowski I., Wrzosek W. 2001: Marketing punkt zwrotny nowoczesnej firmy, PWN, Warszawa, s. 212-214. Gąsiorowski M., Jasiński J. 2004: System ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych, Zag. Dor. Rol., nr 1, s. 86-87. Kupracz M. 2007: Z problematyki żywności tradycyjnej, Studia Regionalne i Lokalne, nr 4 (30), s. 103. MinRol 2013: Strona internetowa Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi pod adresem www.minrol. gov.pl/pol/jakosc-zywnosci/produkty-regionalne-i-tradycyjne/lista-produktow-tradycyjnych, dostęp 15.03.2013. Pawłowski L. 2011: Rola monitoringu środowiska w realizacji zrównoważonego rozwoju, Rocznik Ochrona Środowiska, t. 13, Wyd. Środkowo-Pomorskiego Towarzystwa Ochrony Środowiska, Koszalin, s. 333-334. Rak L. 2008: Produkty tradycyjne i regionalne przegląd aktów prawnych regulujących ochronę i produkcję cz. II, Ekonatura, nr 3/2008, s. 20. Szkarowski A. 2005: Analiza ekonomiczna w zagadnieniach ochrony środowiska, Rocznik Ochrona Środowiska, t. 7, Wyd. Środkowo-Pomorskiego Towarzystwa Ochrony Środowiska, Koszalin, s. 205. Tańska-Hus B., Minta S. 2012: Miejsce produktów regionalnych i tradycyjnych w kształtowaniu wizerunku regionu, Zesz. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego nr 709, Problemy Zarządzania, Finansów i Marketingu nr 23, Szczecin, s. 217-230. Zdon-Korzeniowska M. 2009: Jak kształtować regionalne produkty turystyczne? Teoria i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, s. 8. Summary The paper presents a study on the development barriers of the Polish market of regional products. The results obtained on the basis of opinion of experts who have worked in companies from Lower Silesia offering regional products. Among the analyzed barriers often pointed to inadequate law regulation and excessive bureaucracy. As other restrictions were: low income of buyers, low consumer awareness of regional products, high production costs, unsatisfactory level of sales prices and lack of cooperation between producers. The conclusions of the study are the following: the need to simplify the legal and administrative procedures, as well as the need for strong producers cooperation in sale, promotion and activities to raising of consumer awareness about the benefits of regional products. Adres do korespondencji dr inż. Stanisław Minta Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Instytut Nauk Ekonomicznych i Społecznych pl. Grunwaldzki 24A 50-363 Wrocław tel. (71) 320 17 98 e-mail: stanislaw.minta@up.wroc.pl