Jak rozumieć negatywne skutki korzystania z internetu przez dzieci w świetle wyników badań EU Kids Online II? Lucyna Kirwil Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Warszawa lucyna.kirwil@swps.edu.pl V Międzynarodowa Konferencja Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży w Internecie, Warszawa, 20-21 września 2011
Europa 25 krajów Zakres: kraje duże/małe, północne/p ołudniowe stare/now e etc.
Ogólny model teoretyczny badań EU Kids Online II (Livingstone, Haddon i in., 2010)
Kraj EEkonomiczne (GDP) Przepisy prawne (treści pozytywne, dotyczące komunikacji w Internecie, dobro dziecka) Wartości/religia Edukacja (ochrona, polityka) Inne Społeczne Rodzina Status socjoekonomiczny Wykształcenie rodziców Media w domu Obawy rodziców Korzystanie z Internetu przez rodziców Relacje z rodzicami Wsparcie dzieci przez rodziców w korzystaniu z Internetu Radzenie sobie - pomoc rodziców Szkoła Relacje z nauczycielami Wsparcie szkoły w zakresie używania Internetu Radzenie sobie pomoc nauczycieli Koledzy Relacje z kolegami Wsparcie rówieśników w zakresie używania Internetu Radzeniu sobie wsparcie kolegów Indywidualne Demograficzne Wiek Płeć Zasoby Osiągnięcia szkolne Zdrowie Samoocena Skuteczność Podatność na ryzyko Problemy emocjonalne Zaburzenia zachowania Problemy z kolegami Doświadczenie zagrożenia offline Poszukanie ryzyka vs. niekorzystanie vs. nonusage Zdolności Skills korzyści vs. vs. offline zagrożenia risksonline Radzenie Coping sobie Korzystanie Usage Aktywności Activities Zagrożenia Risks Częstość Platforma Lokalizacja Kontekst Zakres: Treść Kontakt Zachowanie Dręczenie Pornografia Seksting Spotykanie się w realu Inne: ofiara/ prześladowca Subiektywne Obiektywne Inni Informacja o bezpieczeństwie Wsparcie w radzeniu sobie Harm Szkody
Klasyfikacja zagrożeń (przykłady) Treści (zawartość) Kontakt (zainicjowany przez innych) Zachowanie własne Agresja Przemoc/ okrucieństwo/ drastyczne sceny Dręczenie/znęcanie się/napastliwość ze strony innych Dręczenie/ napastliwość w stosunku do innych Seks Pornografia Uwodzenie Seksting Wartości Rasizm/ nienawiść Perswazja ideologiczna Samouszkodzenia Rynkowe, komercyjne Marketing, perswazja Naruszanie prywatności, wykorzystywanie danych osobistych Pirackie ściąganie materiałów, hazard online
Rozumienie negatywnych skutków korzystania z internetu: -Skutki negatywne nieprzewidywane (przypadkowe) i przewidywane (np. w wyniku ryzykownej aktywności eksploracyjnej) -Skutki negatywne bezpośrednie (napotkanie zagrożenia, np. cyberagresji) i pośrednie (niepodejmowanie żadnej aktywności w Internecie) -Skutki negatywne doraźne, krótkotrwałe (doznana chwilowa przykrość, dyskomfort) i odroczone (zalegające negatywne emocje, stres). -Skutek negatywny doraźny jako napotkanie zagrożenia; -Skutek negatywny jako doznanie mało intensywnej negatywnej emocji z powodu napotkania zagrożenia: obawa, wstyd, złość, smutek, żal; -Skutek negatywny jako doznanie silnej emocji (lęku, strachu, złości, traumy); -Skutek negatywny jako zaleganie intensywnej emocji (lęku, poczucia winy, wstydu); -Skutek negatywny odroczony jako bardzo długie zaleganie w czasie (np. przez pół roku) negatywnych emocji (lęku, strachu, stan po traumie). Nasz wskaźnik: reakcja emocjonalna na napotkanie zagrożenia, intensywne przeżywanie emocji oraz długi czas ich trwania po doświadczeniu zagrożenia.
Rozumienie negatywnych skutków korzystania z internetu -I problem: Jakie są skutki podejmowania przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych w internecie (np. eksperymentowaniem z tożsamością) a doświadczaniem internetowych zagrożeń?
Jakich zagrożeń internetowych doświadczają dzieci w wieku 9-16 lat? Doświadczanie przez dzieci poszczególnych typów zagrożeń internetowych Zagrożenia Kontaktowanie się online z osobami nieznanymi osobiście (wg dzieci 1 ) Ekspozycja na potencjalnie szkodliwe treści (nienawiść, narkotyki samobójstwo, samouszkodzenia, anoreksja) wygenerowane przez innych użytkowników Internetu (wg dzieci 2 ) % dzieci, które doświadczyły zagrożeń w Internecie Polska Europa 25 30 24 21 Otrzymywanie wiadomości o treści związanej z seksem (wg dzieci 2 ) 17 15 Ekspozycja na treści związne z seksem (widziane przez dzieci tylko w internecie) (wg dzieci 1 ) 15 14 Spotkania twarzą w twarz z osobami poznanymi w sieci (wg dzieci 1 ) 8 9 Ofiara napastowania/dokuczania przez innych [cyberbullying] (wg dzieci 1 ) 6 6 Źródło danych: losowa próba dzieci w wieku 9-16 lat z Polski oraz losowa próba 23.420 dzieci z 25 krajów europejskich - EU Kids Online II (2010). 1 Odsetek dla całej próby 960 dzieci w wieku 9-16 lat. 2 Odsetek dla 805 dzieci w wieku 11-16 lat.
Powszechność doświadczania zagrożeń internetowych przez dzieci Odsetek dzieci i młodzieży w wieku od 9 do 16 lat, które nie doświadczyły żadnego zagrożenia w internecie maleje z wiekiem
Związki między eksperymentowaniem z tożsamością online a podejmowaniem ryzykownych zachowań w internecie, doświadczaniem zagrożeń internetowych 1 i szkód doznanych w ich następstwie Wskaźniki podejmowania ryzykownych zachowań Siła Liczba oraz doświadczonych zagrożeń i szkód związku 2 badanych Podejmowania ryzykownych zachowań +++ 19 590 Doświadczenie zagrożeń internetowych ++ 21 178 Wielkość subiektywnie przeżywanej szkody (dyskomfortu 0 1 031 emocjonalnego) z powodu doznanej cyberagresji Wielkość subiektywnie przeżywanej szkody (dyskomfortu 0 748 emocjonalnego) z powodu ekspozycji na obrazy seksu Wielkość subiektywnie przeżywanej szkody ++ 161 (dyskomfortu emocjonalnego) z powodu spotkania z nieznajomym z internetu Wielkość subiektywnie przeżywanej szkody (dyskomfortu 0 431 emocjonalnego) doznanej z powodu otrzymanych wiadomości związanych z seksem Indeks subiektywnie doznanej szkody (dyskomfort emocjonalny średnio z czterech powyższych zagrożeń) 0 15 1 Eksperymentowanie z tożsamością: Jak często dziecko przedstawiało siebie jako osobę inną w internecie niż w rzeczywistości. Podejmowanie ryzykownych zachowań w internecie: szukanie przyjaciół online, dodawanie nieznajomych z internetu do listy kontaktów, wysyłanie własnych danych/fotografii osobom poznanym w internecie. Doświadczanie zagrożeń internetowych: ekspozycja na treści związane z przemocą i seksem, nienawiścią i/lub treściami zagrażającymi wartościom, generowane przez innych użytkowników sieci, doznanie cyberagresji, sexting, spotkanie z nieznajomymi z internetu, wykorzystanie danych osobistych, 2 Znaczenia symboli siły związku: +++ bardzo silny związek, ++ silny związek, 0 brak związku.
Eksperymentowanie z tożsamością online a podejmowanie ryzykownych zachowań w internecie, doświadczanie zagrożeń internetowych 1 i szkód doznanych w ich następstwie wnioski: 1) Eksperymentowanie z tożsamością w internecie to przykład aktywności dzieci i młodzieży, która sprzyja podejmowaniu ryzykownych zachowań w internecie. 2) Eksperymentowanie z tożsamością w internecie jako aktywność dzieci i młodzieży podnosi ryzyko doświadczenia przez nie większej liczby zagrożeń internetowych. 3) Eksperymentowanie dzieci i młodzieży z własną tożsamością w internecie podnosi prawdopodobieństwo doznania szkód emocjonalnych z powodu doświadczenia jednego z zagrożeń: spotkania się twarzą w twarz z nieznajomym z internetu. 4) Brak dowodów na to, że szkody emocjonalne doznane w wyniku pozostałych zagrożeń internetowych są związane z eksperymentowaniem przez dzieci i młodzież z własną tożsamością online. 5) Ten brak związku nie wyklucza, że inne rodzaje aktywności i podejmowane w internecie ryzykowne zachowania mogą pozostawać w związku ze szkodami emocjonalnymi doznanymi przez dzieci i młodzież, kiedy korzystają z internetu.
Negatywne skutki korzystania z internetu -II problem: Problemowe korzystanie z internetu przez dzieci i młodzież (uzależnienie od internetu) oraz jego związki z socjodemograficznymi, psychologicznymi i kontekstowymi czynnikami
Symptomy problemowe korzystanie z internetu powszechnie nazywanego uzależnieniem od internetu? Ile dzieci w wieku 11-16 lat wykazuje symptomy uzależnienia od internetu? % dzieci, które odpowiedziały, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy symptom wystąpił Symptom W Polsce 1 (średnio w Europie 2 ) Chłopcy w Polsce Dziewczęta w Polsce Nie jeść albo nie spać z powodu internetu 18 (17) 21 15 Bez powodzenia próbować spędzać mniej czasu w internecie 32 (33) 38 26 Czuć się nieswojo, kiedy nie można być w internecie 32 (33) 35 28 Zaniedbywać rodzinę, znajomych, naukę szkolną albo hobby z powodu spędzania czasu w internecie Przyłapać się na tym, że surfuje się po internecie nawet wtedy, kiedy to specjalnie nie interesuje 35 (35) 38 30 38 (42) 37 38 Wszystkie wymienione symptomy 9 11 7 Żaden z wymienionych symptomów nie wystąpił 41 38 45 Źródło danych: EU Kids Online II (2010). 1 Polska próba 805 dzieci, 426 chłopców i 379 dziewcząt, w wieku od 11 do 16 lat. Z powodów etycznych nie zadawano pytań młodszym dzieciom. 2 Dla porównania podano w nawiasie średni odsetek dzieci w Europie.
Związki problemowego korzystania z internetu z czynnikami, socjodemograficznymi 1 i kontekstowymi 2 (EU25; wiek 11+) - predyktory negatywne (czyli czynniki obniżające prawdopodobieństwo uzależnienia się dziecka od internetu) Zmienna Predyktor 3 badanych Liczba Czynniki socjodemograficzne Płeć dziecka (dziewczęta mniej zależne) +++ 18 451 Wiek dziecka (młodsze mniej zależne) +++ Status społeczny - wykształcenie 0 18 431 Ochrona rodzicielska Monitoring ++ 16 772 Aktywna ochrona rozmowy, korzystanie razem z +++ 18 311 Internetu Ograniczenia czasu korzystania z internetu lub ++ 18 158 dostępu do stron www Kompetencja rodziców Jak często rodzice korzystają z internetu 0 18 390 Dziecko nie ignoruje uwag rodziców o korzystaniu z + 18 451 Internetu 1 Czynniki socjodemograficzne: płeć i wiek dziecka, status społeczny rodziny (wykształcenie rodziców). 2 Czynniki kontekstowe: rodzicielskie sposoby ochrony dziecka przed zagrożeniami online; kompetencja internetowa rodziców mierzona wskaźnikiem częstości korzystania z Internetu oraz tym, czy dziecko nie ignoruje uwag rodziców na temat korzystania z Internetu. 3 Jak silny jest negatywny predyktor: +++ bardzo silny predyktor, ++ silny predyktor, + słaby predyktor, 0 czynnik nie ma znaczenia.
Związki problemowego korzystania z internetu z czynnikami psychologicznymi (EU25; wiek 11+) - predyktory pozytywne (czyli czynniki podwyższające prawdopodobieństwo uzależnienia się dziecka od internetu) Zmienna Predyktor 1 badanych Liczba Czynniki psychologiczne Przekonanie o własnej skuteczności w radzeniu + 18 419 sobie z problemami Poszukiwanie stymulacji skłonność do +++ 18 280 podejmowania ryzyka Trudności psychologiczne Problemy emocjonalne +++ 18 411 Problemy w zachowaniu +++ 18 418 Problemy w kontaktach z rówieśnikami ++ 18 421 Ogólnie trudności psychologiczne +++ 17 594 Podejmowanie ryzykownych zachowań online Jak często: szuka przyjaciół, dodaje do listy kontaktów, wysyła dane i zdjęcia nieznajomym 1 +++ 15 434 Jak silny jest pozytywny predyktor: +++ bardzo silny predyktor, ++ silny predyktor, + słaby predyktor.
Wnioski 1: Socjodemograficzne i kontekstowe predyktory uzależnienia dzieci od internetu: 1) Starszy wiek (w przedziale 11-16 lat) oraz płeć męska są czynnikami, które podwyższają prawdopodobieństwo wystąpienia większej liczby symptomów uzależnienia od internetu. Młodszy wiek w adolescencji oraz płeć żeńska stanowią czynniki obniżające to prawdopodobieństwo. 2) Status społeczny rodziny mierzony poziomem wykształcenia lepiej wykształconego rodzica nie ma znaczenia dla stopnia uzależnienia dziecka w wieku dorastania od internetu. 3) Zabiegi ochronne rodziców stosowane wobec aktywności dziecka w internecie są czynnikiem obniżającym prawdopodobieństwo uzależnienia dziecka od Internetu: dotyczy to zarówno aktywnej ochrony dziecka poprzez wspólne aktywności online i rozmowy na temat korzystania z internetu, jak monitoringu zarejestrowanej w komputerze aktywności dziecka w Internecie oraz stosowania restrykcji dotyczących czasu korzystania z internetu i odwiedzanych przez dziecko stron www. Brak ochrony rodzicielskiej podwyższa prawdopodobieństwo uzależnienia. 4) Jak często rodzice korzystają z internetu nie ma znaczenia dla tego, czy ich dziecko uzależnia się od internetu. Znaczenie ma jednak branie przez dziecko pod uwagę uwag rodziców odnośnie korzystania z internetu obniża ono prawdopodobieństwo uzależnienia się dziecka od internetu. Ignorowanie tych uwag przez dziecko podnosi to prawdopodobieństwo.
Wnioski 2: Psychologiczne predyktory uzależnienia dzieci od internetu: 5) Wszystkie trudności psychologiczne: problemy emocjonalne, manifestowane w postaci zaburzeń zachowania oraz trudności w kontaktach społecznych z rówieśnikami podnoszą prawdopodobieństwo uzależnienia dziecka w okresie dorastania od internetu. Związek uzależnienia od internetu z innymi problemowymi zachowaniami sugeruje, że uzależnienie to może być zarówno przejawem ogólnych trudności psychologicznych w okresie dorastania, jak kształtującej się formy specyficznego uzależnienia, które rozwinie się w okresie późniejszym. 6) Ważnym czynnikiem podnoszącym prawdopodobieństwo uzależnienia od internetu jest - związana z temperamentem - skłonność do poszukiwania zabawy i ryzyka. Znajduje ona swój wyraz w tendencji do podejmowania ryzykownych zachowań również w internecie. Skłonność ta osiąga swoje największe nasilenie u chłopców w okresie dorastania. 7) Przewidywano, że inny czynnik psychologiczny - przekonanie o własnej skuteczności - zmniejsza prawdopodobieństwo uzależnienia od internetu. Okazało się jednak, że podnosi on prawdopodobieństwo tego uzależnienia się. Wysokie mniemanie młodzieży w wieku 11-16 lat o własnych możliwościach radzenia sobie w życiowych sytuacjach może przekładać się na przekonanie o dobrej kontroli nad własnym zachowaniem i sprzyjać lekceważeniu objawów uzależnienia. 8) Uzyskane wyniki sugerują więc konieczność czuwania nad bezpiecznym korzystaniem z internetu nie tylko dzieci szkolnych, ale również młodzieży dorastającej.
Negatywne skutki korzystania z internetu -III problem: Związki między podejmowaniem ryzyka online a radzeniem sobie z zagrożeniami internetowymi i negatywnymi emocjonalnymi skutkami napotkanych zagrożeń
Jakie są reakcje polskich dzieci na doświadczenie cyberprzemocy? Reakcje na doświadczenie cyberprzemocy % wszystkich badanych 1 % z próby ofiar cyberprzemocy (N=45) 2 Podjęcie próby rozwiązania konfliktu 1,7 40,0 2 Prośba o zostawienie w spokoju 1,1 24,4 2 Problem sam się rozwiązał 0,8 17,8 2 Poczucie winy 0,4 8,9 2 Odwet 0,3 6,7 2 Żaden z powyższych sposobów nie 1,0 22,2 2 został podjęty Podjęte rozmowy Z rodzicami 1,9 60,0 3 Z rodzeństwem 0,7 21,2 3 Z zaufaną osobą dorosłą 0,5 15,2 3 Z kolegą 0,2 6,1 3 Z kimś innym 0,2 6,1 3 Z osobą przygotowaną zawodowo 0,1 3,0 3 1 Cała próba polskich dzieci w wieku 9-16 lat (N=1034). 2 Próba polskich dzieci, które doznały cyberagresji (N=45). 3 Próba polskich dzieci, które doznały cyberagresji i odpowiedziały na pytanie, z kim rozmawiały o tym, co się stało (N=33).
Jakie są reakcje polskich dzieci na doświadczenie cyberprzemocy? 1) Najbardziej powszechnymi reakcjami są: podejmowanie próby zaradzenia sytuacji oraz prośby o pozostawienie w spokoju. Cztery na dziesięć ofiar cyberprzemocy podejmuje próby poradzenia sobie z sytuacją, a co czwarta ofiara cyberprzemocy prosi cyberagresora o pozostawienie jej w spokoju. 2) Ale prawie co piąta ofiara cyberagresji nie reaguje i czeka aż problem sam się rozwiąże oraz co piąta ofiara cyberagresji nie podjęła żadnych działań, o które pytaliśmy w wywiadzie. 3) Prawie jedna na diesięć ofiar cyberagresji obwinia siebie za to, co się stało. 4) Nieco mniejszy odsetek (szacunkowo 7%) decyduje się na odwet w stosunku do cyberagresora. 5) Sześć na 10 ofiar cyberprzemocy zwraca się z problemem do rodziców. 6) Co piąta ofiara cyberagresji rozmawia o tym z rodzeństwem, a co szósta z zaufaną osobą dorosłą. 7) Uderzający jest niski odsetek ofiar cyberagresji rozmawiających ze specjalistą - profesjonalnie przygotowaną do tego osobą (tylko 3%).
Ponieważ podejmowanie przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych online ma niewątpliwie znaczenie dla częstszego napotykania zagrożeń internetowych, powinno mieć wobec tego również znaczenie dla doświadczania cyberagresji ze strony innych użytkowników internetu oraz jej negatywnych skutków. Zadaliśmy pytanie, czy i jakie są związki między skłonnością dzieci i młodzieży do podejmowania ryzykownych zachowań w internecie a sposobami radzenia sobie przez nie z cyberagresją i jej skutkami.
Związki między podejmowaniem ryzyka online a radzeniem sobie z zagrożeniami internetowymi i negatywnymi skutkami korzystania z internetu (na przykładzie skutków doświadczonej cyberagresji EU25) Testowane związki Siła związku 1 badanych Liczba Podejmowanie ryzykownych zachowań online a doświadczanie zagrożenia internetowego Jak często doświadczana cyberagresja +++ 19 929 Podejmowanie ryzykownych zachowań online a reakcje na doświadczone zagrożenie Intensywność szkody doświadczonej w wyniku 0 145 cyberagresji (jak silny dyskomfort x czas trwania) Wielkość subiektywnie przeżywanej szkody z 0 962 powodu doznanej cyberagresji Podejmowanie ryzykownych zachowań online a sposoby radzenia sobie z doświadczoną cyberagresją Dziecko czuło się winne z powodu tego, że stało +++ 1020 się coś złego Dziecko zachowało się odwetowo ++ 1020 Dziecko myślało, że problem sam się rozwiąże 0 1020 Dziecko próbowało poradzić sobie z problemem 0 1020 Dziecko prosiło, żeby cyberagresor dał spokój 0 1020 1 Znaczenia symboli siły związku: +++ bardzo silny związek, + + silny związek, 0 brak związku.
Podejmowanie przez dzieci i młodzież ryzyka online a radzenie sobie z cyberagresją i jej negatywnymi skutkami - wnioski 1) Podejmowanie przez dzieci i młodzież zachowań ryzykownych online ma negatywne skutki w postaci podwyższonego ryzyka doświadczania cyberagresji ze strony innych użytkowników sieci. 2) Jednak to, czy dziecko podejmuje zachowania ryzykowne w internecie czy nie, nie ma znaczenia dla intensywności negatywnych emocji i wielkości szkody emocjonalnej, jakiej doświadcza z powodu cyberagresji. 3) Podejmowanie zachowań ryzykownych w internecie ma natomiast znaczenie dla radzenia sobie z tymi negatywnymi skutkami doświadczonej cyberagresji. 4) Im częściej dziecko podejmuje ryzykowne zachowania internetowe, tym bardziej jest prawdopodobne, że będzie reagowało samoobwinianiem albo odwetem, albo obydwoma reakcjami jednocześnie. 5) Oznacza to, że dzieci, które podejmują ryzykowne zachowania w internecie, nie umieją reagować konstruktywnie na cyberagresję. Ich własne reakcje mogą prowadzić w przyszłości albo do pogłębiania się procesu ich wiktymizacji (jeżeli obwiniają siebie za to, co się stało), albo do eskalacji agresji w relacji z cyberagresorem (jeżeli reagują odwetem). 6) Wyniki te sugerują konieczność zwrócenia uwagi na te dzieci, które mają podwyższoną skłonność do podejmowania ryzykownych zachowań online. Konieczne jest objęcie ich staranną edukacją dotyczącą zachowań bezpiecznych w internecie.
Dziękuję. www.eukidsonline.net