Rok: 2002 Czasopismo: Niebieska Linia Numer: 1 Z Leszkiem Woźniakiem - Prokuratorem Rejonowym dla dzielnicy Warszawa-Praga Północ rozmawiają: Renata Durda i Katarzyna Michalska. Ofiary przemocy w rodzinie, szczególnie ofiary przestępstw seksualnych często, skarżą się na działania prokuratury. W jaki sposób można to zmienić? W Polsce nie mamy, niestety, idealnego modelu funkcjonowania służb policyjnych i prokuratorskich. Konieczne są więc uregulowania, o których nie mówi Kodeks postępowania karnego, a jednocześnie są one niezbędne w trakcie zbierania materiału dowodowego. Mogą to być zarządzenia prokuratora rejonowego, który w ten sposób nakłada na podległych mu prokuratorów określone obowiązki. Na terenie podległej mi prokuratury obowiązuje np. zarządzenie dotyczące postępowania w sprawach o gwałty oraz drugie - w przypadkach przemocy wobec dzieci. Na czym polegają opracowane przez Pana procedury? Posegregowałem je w tzw. zbiory - do każdego zagadnienia przygotowane jest zarządzenie oraz zestaw kroków i rozwiązań. Na przykład procedura dotycząca przestępstwa zgwałcenia opisana jest w zbiorze pt. "Przestępstwo zgwałcenia - zasady postępowania na terenie Pragi Północ, Targówka i Białołęki". Zestaw ten zawiera następujące dokumenty: moje zarządzenie z 11 grudnia 2000 r., określające zasady postępowania w sprawach o gwałt, załączniki, które należy wykorzystać jako dokumentację przy zbieraniu materiału dowodowego. Znajduje się tu m.in. wykaz adresów najważniejszych organizacji i placówek udzielających pomocy oraz opis zasad pierwszego kontaktu z ofiarami przestępstw. O czym mówi zarządzenie, o którym Pan wspomniał? Zgodnie z tym dokumentem, a także wcześniejszymi ustaleniami z komendantami jednostek policyjnych, zarówno w policji, jak i w prokuraturze, wyznaczone zostały osoby do pierwszego kontaktu z osobą zgwałconą. Obecnie jest to siedmiu prokuratorów i ośmiu policjantów (po 1 / 5
dwóch z każdego komisariatu), o określonych predyspozycjach psychofizycznych i z dużym doświadczeniu zawodowym. Uważam, że spraw o gwałty nie mogą prowadzić osoby przypadkowe, dlatego te wyznaczone uczestniczyły w specjalnych szkoleniach, prowadzonych przez lekarzy i psychologów. Mówili oni o specyfice przestępstwa gwałtu, o sposobach pracy z ofiarami oraz metodach i technikach przesłuchiwania ofiar i świadków. Ważne jest na przykład, by osobie pokrzywdzonej dać wybór, jakiej płci ma być przesłuchujący. To prawda, ale ofiara gwałtu zwykle w pierwszej kolejności ma kontakt z policją. Jak to wygląda w praktyce? Policja, przyjmując zawiadomienie o przestępstwie, szczegółowo, ale zrozumiałym dla osoby pokrzywdzonej językiem, informuje ją o konsekwencjach złożenia wniosku o ściganie (na podst. art. 12 k.p.k.). Następnie dostarcza pisemne pouczenie o medycznych skutkach zgwałcenia i możliwościach zapobieżenia im. Pouczenie opracował ordynator oddziału ginekologicznego w szpitalu praskim, z którym nawiązałem bliską współpracę. Na potrzeby naszej procedury został przygotowany wzór wniosku o ściganie - jest to "Protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie, złożenia wniosku o ściganie karne". W wydanym przeze mnie zarządzeniu jest mowa o tym, że badanie lekarskie ma odbywać się bezpośrednio po przyjęciu zawiadomienia o przestępstwie i wniosku o ściganie, jeszcze przed dokonaniem innych czynności z udziałem pokrzywdzonej. To dla ofiary bardzo korzystne rozwiązanie. Do tej pory, zanim trafiła do lekarza, była przesłuchiwana nie tylko przez policjanta, ale i prokuratora. Dotychczasowe działania często utrudniały właściwe zabezpieczenie materiału biologicznego, nie mówiąc już o tym, że osoba pokrzywdzona po kilkakrotnym przesłuchaniu znajdowała się w fatalnej kondycji psychicznej. To właśnie ordynator szpitala zaproponował zmianę kolejności działań. Ustaliliśmy, że po badaniu ofiara będzie mogła skorzystać z prysznica w szpitalu i otrzyma odzież zastępczą. Jej ubranie powinno być zabezpieczone jako materiał dowodowy, a często nie ma ona możliwości, aby przebrać się we własne, czyste. Próbowaliśmy więc nawiązać współpracę z organizacjami, które mogłyby udzielić kobietom takiej pomocy, ale nie udało się. W związku tym złożyliśmy się z kolegami i kupiliśmy we własnym zakresie kilka kompletów odzieży, które przekazaliśmy do dyspozycji ordynatorowi ginekologii. Jak przebiega badanie lekarskie i kto je przeprowadza? Czy musi to być biegły sądowy? Lekarz sprawdza zewnętrzne i wewnętrzne narządy płciowe oraz zabezpiecza materiał biologiczny do dalszych badań. Dokonuje także oględzin zewnętrznych ciała w celu stwierdzenia innych obrażeń (np. zadrapania, zasinienia). Do tej pory drugie badanie wykonywane było przez lekarza biegłego w zakresie medycyny 2 / 5
sądowej, na wniosek policji lub prokuratora. Oznaczało to w praktyce, że pokrzywdzona przechodziła dwa badania. Z ordynatorem ginekologii szpitala praskiego ustaliliśmy, że ogólnych oględzin zewnętrznych obrażeń ciała dokonywać będą ginekolodzy, którzy przeprowadzają pierwsze badanie. To uproszczenie proceduralne jest istotne zarówno dla pokrzywdzonej, jak i dla postępowania karnego. Po pierwsze, ofiara gwałtu nie jest narażana na dwukrotny kontakt z różnymi lekarzami, skraca się też czas przeznaczony na te działania, a po wtóre, pozwala to na jak najszybsze zabezpieczenie materiału dowodowego. Lekarz ginekolog po poinformowaniu pokrzywdzonej o medycznych skutkach gwałtu może dostarczyć jej dopuszczalny przez polskie prawo środek wczesnoporonny. Następnie zabezpieczony przez lekarza materiał biologiczny zostaje przekazany technikom policyjnym. Co dzieje się dalej? Pokrzywdzona przewieziona zostaje do prokuratora, który dokonuje przesłuchania. Poleciłem, aby policjanci ograniczyli się w pierwszym kontakcie do przyjęcia zawiadomienia o przestępstwie; szczegółowe przesłuchanie przeprowadza przygotowany do tego prokurator. Zalecam, aby podczas tej procedury prokuratorzy korzystali z pomocy psychologa. Wydaje się to oczywiste, kiedy mamy do czynienia z nieletnią ofiarą gwałtu. Uważam jednak, że dobrze jest, kiedy możliwość taką mają także pokrzywdzeni dorośli. W trakcie tej czynności ofiara może zeznawać - jeśli wyrazi taką potrzebę - w obecności bliskiej osoby, np. męża czy matki. Kolejne zalecenie zawarte w zarządzeniu dotyczy okazania. Rozpoznanie powinno być dokonywane za pomocą lustra weneckiego, chyba że pokrzywdzona zażąda, aby doszło do bezpośredniej konfrontacji. Czasami chce mieć satysfakcję z osobistego wskazania gwałciciela, chce poczuć moc płynącą z prawa. Po przesłuchaniu prokurator powinien zapewnić ofierze pomoc w zakresie dojazdu, pomocy psychologicznej, prawnej, kontaktu z organizacjami pozarządowymi. Do tego niezbędny jest wspomniany już przeze mnie załącznik z telefonami i adresami placówek, które takiej pomocy mogą udzielić. Gotowy spis placówek znacznie ułatwia prace służbom prowadzącym sprawę. W naszym zbiorze dokumentów jest także spis schronisk dla kobiet - placówek oficjalnych i takich, które ze względów bezpieczeństwa mają utajnione adresy - gdzie kobiety mogą się udać, gdy boją się powrotu do miejsca zamieszkania (bo np. sprawca mieszka w pobliżu). Przy sprawach o wykorzystywanie seksualne nieletnich udało nam się nawiązać współpracę ze służbami, które mają kontakt z ofiarami. Dzięki temu nasza praca może być bardziej skuteczna i pozwala na udzielenie właściwej, kompleksowej pomocy pokrzywdzonym. Wróćmy jeszcze do tematu orzeczeń lekarskich. Te dotychczasowe zawierają informacje o różnych faktach z życia ofiary, które w wypadku gwałtu nie mają związku ze sprawą. Są to na przykład pytania o dotychczasowe współżycie seksualne, porody, poronienia i usunięcia ciąży. Fakty te mogą być wykorzystywane przez adwokatów oskarżonego i obrócić się przeciwko ofierze. Zgadzam się z tym. Dlatego przygotowany został protokół badania lekarskiego, który 3 / 5
ogranicza się do informacji niezbędnych dla sprawy. To, o czym Pan mówił do tej pory, dotyczy wszystkich ofiar gwałtu. Zdarza się jednak, że do gwałtu dochodzi w małżeństwie. Jak postępuje się w tego typu przypadkach? W skali roku są to pojedyncze zgłoszenia. W naszym społeczeństwie gwałt w małżeństwie to niestety nadal temat tabu. Jak dotąd nie pojawiła się więc potrzeba stworzenia specyficznych procedur postępowania dotyczących tego zjawiska. Jeśli jednak zaistnieje, podejmiemy odpowiednie działania. Dlaczego wydał Pan odrębne zarządzenie, które dotyczy dzieci? Czy dziecko to inna ofiara? Niestety, ostatnio widoczny jest wyraźny wzrost spraw dotyczących wykorzystywania seksualnego dzieci. Z punktu widzenia przepisów sprawy na szkodę dziecka nie są prawnie uregulowane. Kodeks postępowania karnego nie różnicuje postępowania w zależności od tego, czy ofiara jest dorosła, czy też nieletnia. Kodeks nie uwzględnia specyficznej sytuacji dziecka jako świadka czy ofiary, prokurator prowadzący tego typu sprawę musi więc sam ustalić strategię postępowania. Z tego powodu często dochodzi do skrzywdzenia - zwykle niezamierzonego - dziecka. Określone procedury nie tylko ułatwiają pracę policjantom i prokuratorom, ale również zmniejszają stopień narażenia dziecka na dodatkowy stres, związany np. z przesłuchiwaniem go jako świadka. Chcielibyśmy też, aby lekarzem, do którego kierować będziemy nieletnich, był ginekolog specjalizujący się w badaniu dzieci. Przesłuchiwanie dziecka powinno odbyć się w obecności psychologa, w miejscu przygotowanym do takiej rozmowy. My korzystamy z pokoju przesłuchań w Fundacji "Dzieci Niczyje". Na naszym terenie znajdują się również inne takie pokoje, m. in. w komisariacie na Targówku i szpitalu dziecięcym przy ul. Niekłańskiej. Apeluję jednak do prokuratorów o czujność w sprawach dzieci zgłaszanych przez jednego z rodziców. Coraz częściej zauważamy bowiem, że rodzice traktują swoje dzieci instrumentalnie podczas toczących się spraw rozwodowych. Wzajemnie oskarżają się o wykorzystywanie seksualne dzieci, mimo że nic takiego nie ma miejsca. Dziękujemy za rozmowę. Zarządzenie Prokuratora Rejonowego Leszka Woźniaka dla dzielnicy Warszawa-Praga Północ, Targówka i Białołęki Warszawa, dnia 11.12.2000 r. ZARZĄDZENIE Celem zapewnienia pokrzywdzonej przestępstwem zgwałcenia właściwych warunków w kontaktach z policją, prokuratorem i lekarzem zarządzam 4 / 5
przyjęcie następujących zasad postępowania: W policji i w prokuraturze wyznaczony zostanie pracownik - kobieta do pierwszego kontaktu ze zgwałconą. Osoba ta będzie uczestniczyć w specjalnych szkoleniach ułatwiających nawiązanie kontaktu z pokrzywdzoną. Policja przyjmując zawiadomienie o przestępstwie szczegółowo poucza o konsekwencjach złożenia wniosku o ściganie - art. 12 k.p.k. oraz doręcza pisemne pouczenie o medycznych skutkach zgwałcenia i możliwościach zapobieżenia im (pouczenie obowiązywać będzie w formie opracowanej przez Ordynatora Oddziału Ginekologii Szpitala Praskiego). Wniosek o ściganie będzie składany wg opracowanego wzoru. Badanie lekarskie pokrzywdzonej odbywać się będzie w oparciu o postanowienie o powołaniu specjalisty celem dokonania oględzin (art. 205 par. 1 k.p.k. - wg wzoru postanowienia dołączonego do zarządzenia) i następować będzie bezpośrednio po przyjęciu zawiadomienia o przestępstwie oraz wniosku o ściganie przed dokonaniem innych czynności z udziałem pokrzywdzonej. Po wykonaniu oględzin i badań w szpitalu pokrzywdzona będzie miała możliwość umycia się i przebrania w odzież własną lub dostarczoną przez szpital. Odzież pokrzywdzonej poddawana będzie przez policję oględzinom. Lekarz ginekolog po badaniu poinformuje o możliwościach uniknięcia ciąży w wyniku zgwałcenia i chorób przenoszonych drogą płciową, umożliwiając natychmiastowe skorzystanie z właściwych środków medycznych. Zabezpieczony przez lekarza materiał biologiczny będzie przechowywany i przenoszony w specjalnych oznakowanych pakietach zapewnionych przez techników kryminalistyki. W trakcie badania będą dokonywane również oględziny ciała do stwierdzenia innych obrażeń tak, aby uniknąć kolejnego badania przez biegłego z zakresu medycyny. Wyniki badania będą przedstawione przez lekarza w specjalnie opracowanym protokole. Wzór protokołu zostanie opracowany przez Prokuratora Rejonowego wspólnie z Ordynatorem Oddziału Ginekologii. Przesłuchanie pokrzywdzonej zastrzeżone jest dla prokuratora, chyba że odmiennie zarządzi prokurator. Przed przesłuchaniem należy rozważyć skorzystanie z udziału psychologa w trakcie czynności, m.in. dla oceny, czy i na jakich zasadach pokrzywdzona może brać udział w postępowaniu, a także dla zapewnienia swobody wypowiedzi świadka (art. 171 par. 1 k.p.k.) ustalić, czy zechce zeznawać w obecności innej osoby. Okazanie z reguły powinno być dokonane przez lustro (art. 173 par. 2 k.p.k.), chyba że pokrzywdzona chce, by rozpoznanie było bezpośrednie. Konfrontacja w razie konieczności może być dokonana tylko za zgodą pokrzywdzonej. Policja i prokurator udzieli po koniecznych czynnościach procesowych pomocy pokrzywdzonej w niezbędnym zakresie: dojazd, pomoc psychologiczna, kontakt z organizacjami pozarządowymi, a szczególności dysponować będzie właściwymi adresami i telefonami kontaktowymi. Zarządzenie wchodzi w życie z dniem 20.12.2000 r. 5 / 5