Dawid Miąsik Podstawowe zasady stosowania prawa UE przez sądy powszechne w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego

Dawid Miąsik Podstawowe zasady stosowania prawa UE przez sądy powszechne w świetle orzecznictwa Sądu Najwyższego Standard unijny w zakresie obowiązków ciążących na sądach krajowych doczekał się wielu znaczących analiz 1. Przedstawiana w niniejszym opracowaniu problematyka dotyczy dla odmiany recepcji podstawowych zasad sądowego stosowania prawa UE w orzecznictwie Sądu Najwyższego (dalej jako SN). Jego rola polega m.in. na wskazywaniu sądom powszechnym sposobu realizowania zadań stawianych przed nimi jako sądami unijnymi w znaczeniu funkcjonalnym. Stąd potrzeba uporządkowania wskazówek, jakie z orzecznictwa SN omawianego szeroko na łamach Europejskiego Przeglądu Sądowego wynikają dla recepcji w polskim porządku prawnym standardu unijnego w zakresie sądowego stosowania prawa unijnego. Konwencja prezentowanego opracowania opiera się na artykułowanych od pewnego czasu w orzeczeniach prejudycjalnych Trybunału Sprawiedliwości (dalej jako TS) wypowiedziach odnoszących się do sekwencji czynności sądu krajowego orzekającego w sprawie unijnej 2. Sprawa unijna Zasady stosowania prawa UE mają znaczenie dla sądu krajowego, gdy rozpoznaje sprawę unijną. O unijnym charakterze krajowego postępowania sądowego decyduje objęcie stanu faktycznego zakresem normowania prawa unijnego 3. Zakres normowania prawa unijnego może rzutować na podstawę prawną rozstrzygnięcia sprawy, wykładnię stosowanych przepisów, a w postępowaniu odwoławczym na ocenę zarzutów 4. 1 W szczególności zob. M. Taborowski, Konsekwencje naruszenia prawa Unii Europejskiej przez sądy krajowe, Warszawa 2012; A. Wróbel (red.), Zapewnienie efektywności orzeczeń sądów międzynarodowych w polskim porządku prawnym, Warszawa 2011; N. Półtorak, Ochrona uprawnień wynikających z prawa Unii Europejskiej w postępowaniach krajowych, Warszawa 2010; P. Brzeziński, Unijny obowiązek odmowy zastosowania przez sąd krajowy ustawy niezgodnej z dyrektywą Unii Europejskiej, Warszawa 2010; A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Warszawa 2010; D. Kornobis-Romanowska, Sąd krajowy w prawie wspólnotowym, Warszawa 2007. 2 Wyroki TS: z 24.01.2012 r. w sprawie C-282/10, Dominguez; z 24.05.2012 r. w sprawie C-97/11, Amia; z 10.10.2013 r. w sprawie C-306/12, Spedition Welter, por. http://curia.europa.eu. 3 Wyroki SN: z 23.08.2007 r. (I UK 68/07), OSNP 2008/19 20, poz. 300; z 18.08.2010 r. (II PK 228/09), LEX nr 599822; J. Jankowiak, Glosa do wyroku SN z 18.08.2010 r. (II PK 228/09), OSP 2011/9, poz. 89; wyroki SN: z 2.03.2010 r. (II UK 233/09), OSNP 2011/17 18, poz. 234; z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49; P. Brzeziński, Relacje między zasadą pierwszeństwa a zasadą efektywności glosa do wyroku SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), Europejski Przegląd Sądowy 2010/1, s. 50 54; wyrok SN: z 29.01.2008 r. (II PK 143/07), OSNP 2009/5 6, poz. 67; uchwały SN z: 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277; z 18.03.2010 r. (II UZP 2/10), OSNP 2010/17 18, poz. 216. 4 Wyrok SN z 3.10.2008 r. (I CSK 70/08), LEX nr 548909. Wadliwe ustalenie przez sąd powszechny zakresu normowania prawa unijnego może prowadzić do uznania prawomocnego orzeczenia za sprzeczne z prawem 5. Tymczasem ustalenie zakresu przedmiotowego prawa UE może sprawiać trudności. Wiele pytań prejudycjalnych sądów krajowych dotyczy de facto problemu, czy prawo unijne znajduje zastosowanie do rozstrzygnięcia sprawy 6. Weryfikacja unijnego charakteru sprawy wymaga niekiedy analizy interakcji zachodzących między przepisami zawartymi w różnych źródłach prawa unijnego. Należy wówczas liczyć się z sytuacją, w której przepisy prawa pochodnego będą wyłączały zastosowanie przepisów prawa pierwotnego, zatem rozstrzygnięcie sprawy na podstawie tych ostatnich może być błędne 7. Kwalifikacja sprawy jako unijnej wymaga uwzględnienia temporalnego zakresu normowania prawa UE, co niekiedy także bywa kłopotliwe. Wskazówki w tym zakresie zawiera przykładowo uchwała SN z 19.11.2008 r. 8 zawierająca stosowny wywód w odniesieniu do unijnego prawa antydyskryminacyjnego. Z kolei wyrok SN z 20.09.2011 r. 9 obrazuje, jak istotne znaczenie może mieć określenie daty wejścia w życie nowelizacji załącznika do aktu prawa pochodnego. W praktyce orzeczniczej SN dominują te sprawy, w których łącznik z prawem UE jest rezultatem wejścia w życie i upływu 5 W odniesieniu do zakresu przedmiotowego zob. wyrok SN z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191; w odniesieniu do zakresu temporalnego por. postanowienie SN z 14.05.2009 r. (I BP 23/08), OSNP 2011/1 2, poz. 10. 6 Zob. np. wyrok TS z 22.05.2008 r. w sprawie C-499/06, Nerkowska, Zb. Orz. 2008, s. I-3993. 7 Wyrok SN z 20.09.2011 r. (I UK 59/11), OSNP 2012/19 20, poz. 247. 8 Wyrok SN z 19.11.2008 r. (I PZP 4/08), OSNP z 2009/13 14, poz. 165. 9 Wyrok SN z 20.09.2011 r. (I UK 59/11), OSNP 2012/19 20, poz. 247. 66

terminu implementacji dyrektywy. Brak implementacji dyrektywy nie stanowi przeszkody dla uwzględniania jej przepisów i celów przy wykładni prawa polskiego, jeśli dyrektywa weszła w życie 10. Sprawy z elementem transgranicznym trafiają się wyjątkowo 11. Sprawy z zakresu rozporządzeń obejmują sprawy z zakresu zabezpieczenia społecznego 12, europejskiego prawa procesowego 13, unijnego prawa własności przemysłowej 14, pomocy publicznej 15, funduszy pomocowych 16. Prounijna wykładnia Zgodnie z wymogami wynikającymi z orzecznictwa TS, sąd krajowy rozpoznający sprawę unijną, do rozstrzygnięcia której stosuje przepisy krajowe wchodzące w zakres prawa unijnego, powinien tak interpretować prawo krajowe, by zapewnić pełną skuteczność prawu UE 17. Podobnie obowiązek ten jest traktowany w orzecznictwie SN 18. Wykładni takiej podlegają przepisy prawa polskiego niezależnie od ich daty wejścia w życie 19. Do prounijnej wykładni należy sięgać przede wszystkim w tych sprawach unijnych, w których są stosowane przepisy prawa polskiego wdrażające unijne dyrektywy 20. W orzecznictwie SN zarysowało się rozróżnienie między prounijną wykładnią sensu stricto oraz sensu largo. Ta pierwsza polega na odpowiedniej interpretacji prawa polskiego wówczas, gdy między wynikającymi z niego unormowaniami a prawem unijnym zachodzi kolizja 21. Ta druga, zwana wykładnią zorientowaną na prawo unijne, polega na nadawaniu przepisom prawa polskiego takiego znaczenia, jakie wynika z wykładni przepisów unijnych dokonanej przez TS. W nowszym orzecznictwie SN zaprzestano dokonywania wspomnianego rozróżnienia 22, ponieważ obowiązek wykładni zgodnej z prawem UE jest niezależny od stwierdzenia niezgodności między prawem krajowym a prawem unijnym. W świetle powołanych na wstępie wyroków TS zasadna wydaje się teza, zgodnie z którą sam proces interpretacji 10 Wyrok SN z 16.02.2012 r. (IV CSK 225/11), OSNC 2012/9, poz. 105; A. Chłopecki, Glosa do wyroku SN z 16.02.2012 r. (IV CSK 225/11), Monitor Prawa Bankowego 2013/9, s. 30 39; D. Rogoń, Glosa do wyroku SN z 16.02.2012 r. (IV CSK 225/11), Monitor Prawa Bankowego 2013/3, s. 51 65. 11 Wyroki SN: z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73; z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191; z 25.08.2011 r. (II CNP 11/11), LEX nr 960519. 12 Por. wyroki SN: z 27.10.2009 r. (II UK 63/09), OSNP 2011/11 12, poz. 160; z 25.11.2009 r. (I UK 107/09), OSNP 2011/11 12, poz. 165; z 2.03.2010 r. (II UK 233/09), OSNP 2011/17 18, poz. 234; z 5.05.2010 r. (II UK 395/09), OSNP 2011/21 22, poz. 277; z 13.09.2011 r. (I UK 417/10), OSNP 2012/19 20, poz. 244. 13 Zob. np. wyrok SN z 7.10.2011 r. (II CSK 51/11), LEX nr 1084550. 14 Wyroki SN: z 3.10.2008 r. (I CSK 86/08), niepubl.; z 2.06.2011 r. (I CSK 581/10), LEX nr 950715; postanowienie SN z 11.01.2007 r. (II CSK 343/06), OSNC 2007/12, poz. 184. 15 Wyrok SN z 8.01.2009 r. (I CSK 239/08), LEX nr 523627. 16 Wyroki SN: z 8.01.2009 r. (I CSK 239/08), LEX nr 523627; z 12.01.2012 r. (IV CSK 287/11), LEX nr 1131135; z 21.03.2013 r. (II CSK 241/12), niepubl. 17 Wyrok TS z 24.01.2012 r. w sprawie C-282/10, Dominguez, pkt 24, por. http://curia.europa.eu. 18 Postanowienie SN z 22.02.2007 r. (IV CSK 200/06), OSNC 2008/2, poz. 25; wyrok SN z 26.06.2013 r. (V CSK 366/12), niepubl. 19 Wyrok SN z 5.12.2006 r. (II PK 18/06), OSNP 2008/1 2, poz. 7. 20 Wyrok SN z 15.02.2008 r. (I CSK 358/07), OSNC 2009/4, poz. 63. 21 Wyrok SN z 9.07.2008 r. (I PK 315/07), OSNP 2009/23 24, poz. 310; uchwała SN z 19.11.2008 r. (I PZP 4/08), OSNP 2009/13 14, poz. 165. 22 Wyrok SN z 8.03.2012 r. (V CSK 102/11), LEX nr 1213427. przepisów mających stanowić normatywną podstawę rozstrzygnięcia sprawy unijnej powinien rozpocząć się od ustalenia wzorca unijnego, który będzie ukierunkowywał wykładnię językową, celowościową i funkcjonalną przepisów prawa polskiego. Znajduje to potwierdzenie w stanowisku SN, zgodnie z którym prounijna wykładnia polega na interpretacji prawa polskiego z wykorzystaniem prawa unijnego jako wzorca 23. Przy takiej interpretacji należy uwzględniać nie tylko treść przepisów, lecz także preambułę aktów prawa unijnego 24. Gdy zaś jest już orzecznictwo TS dotyczące wykładni konkretnego przepisu unijnego, prounijna wykładnia polega na interpretacji przepisów prawa polskiego z uwzględnieniem wykładni dokonanej w orzeczeniu prejudycjalnym 25. Nie jest przy tym konieczne, by było to orzecznictwo wydane w odpowiedzi na pytanie polskiego sądu. Przy stosowaniu prounijnej wykładni należy pamiętać, że wykorzystywany wzorzec interpretacyjny musi być właściwy. W szczególności takim wzorcem może być tylko wzorzec zrekonstruowany na podstawie przepisów prawa unijnego, które obejmują swoim zakresem stan faktyczny (i problem prawny) danej sprawy. Nie ma generalnego obowiązku dokonywania prounijnej wykładni prawa polskiego, nakazującego nadawać przepisom prawa krajowego znaczenie odpowiadające dowolnemu unijnemu wzorcowi normatywnemu, bez względu na to, czy z uwagi na kompetencje Unii Europejskiej oraz poziom zunionizowania konkretnej dziedziny prawa istnieje konieczność sięgania do tego instrumentu zapewnienia skuteczności prawu UE. Problem ten ujawnił się w sprawie rozstrzygniętej wyrokiem SN z 26.06.2013 r. 26 W sytuacji gdy unijne prawo autorskie nie definiowało pojęcia importer na użytek obowiązku uiszczania tzw. opłat reprograficznych, a powołane przez sąd II instancji akty prawa unijnego nie zawierały horyzontalnej definicji tego pojęcia, za nieuprawnione uznano odwołanie się do obowiązku prounijnej wykładni, prowadzące do zawężenia zakresu pojęcia importer tylko do przedsiębiorców sprowadzających do Polski urządzenia reprograficzne z państw spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Z punktu widzenia realizacji obowiązków sądów krajowych wynikających z instytucji prounijnej wykładni najlepiej jest, gdy przepisy prawa polskiego wdrażające dyrektywę powielają treść jej postanowień. Nie ma wówczas przeszkód przed dokonywaniem ich wykładni w sposób zgodny z interpretacją dyrektywy dokonaną przez TS. Odpadają bariery wynikające z dopasowywania treści przepisów wdrażających dyrektywy do siatki pojęciowej polskiego języka prawnego i prawniczego. Wskazuje na to w szczególności uchwała SN z 19.11.2010 r. 27 Wszelkie próby wprowadzania definicji legalnych przez prawodawcę krajowego mogą uniemożliwiać dokonywanie prounijnej wykładni 23 Postanowienie SN z 22.02.2007 r. (IV CSK 200/06), OSNC 2008/2, poz. 25; wyroki SN: z 17.05.2012 r. (I PK 179/11), LEX nr 1219491; z 18.04.2012 r. (II PK 197/11), LEX nr 1216857. 24 Uchwała SN z 13.03.2008 r. (I PZP 11/07), OSNP z 2008/17 18, poz. 247; podobnie wyrok SN z 18.12.2006 r. (II PK 17/06), OSNP 2008/1 2, poz. 8; zob. K. Kowalik-Bańczyk, Badanie z urzędu naruszenia prawa wspólnotowego przy rozpoznawaniu skargi kasacyjnej przez Sąd Najwyższy glosa do wyroku SN z 18.12.2006 r. (II PK 17/06), Europejski Przegląd Sądowy 2009/4, s. 43 48; wyrok SN z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62. 25 Uchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41. 26 Por. wyrok SN z 26.06.2013 r. (V CSK 366/12), niepubl. 27 Uchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41. 67

przepisów 28. Z punktu widzenia zasady efektywności prawa unijnego dyskusyjne jest zaś, czy reguła Dominguez wymaga od sądu krajowego pominięcia definicji ustawowej niezależnie od bezpośredniego skutku przepisu unijnego (w ogóle lub w danej sprawie). Łatwiej jest także dokonywać prounijnej wykładni, gdy implementacja następuje w ustawie będącej lex specialis względem lex generalis dla danej dziedziny prawa. Taki zabieg legislacyjny ułatwia autonomiczną interpretację pojęć (w celu zapewnienia zgodności prawa krajowego z prawem UE także w warstwie interpretacyjnej) 29. W świetle orzecznictwa SN prounijna wykładnia znajduje zastosowanie nie tylko w sporach między jednostką a państwem członkowskim UE (jego emanacją), lecz także w sporach między jednostkami (w rozumieniu prawa unijnego). Skutkiem prounijnej wykładni może być poszerzenie zakresu normowania prawa krajowego 30 i nałożenie na jednostkę obowiązku administracyjnego 31 bądź cywilnoprawnego 32. Prounijna wykładnia może doprowadzić do zmiany dotychczasowej linii orzeczniczej, wprowadzenia od niej odstępstw w sprawach unijnych bądź rozstrzygnięcia rozbieżności w orzecznictwie 33. Prounijna wykładnia ma swoje granice, które w świetle orzecznictwa SN, konkretyzującego poglądy TS, przedstawiają się następująco. Po pierwsze, sąd powszechny nie może wykroczyć poza wyraźne brzmienie przepisu 34. Po drugie, wykładnia zgodna z dyrektywą nie może prowadzić do niezastosowania przepisu krajowego 35. Pogląd ten nie w każdej sprawie da się pogodzić ze stanowiskiem wyrażonym przez TS w sprawie Dominguez, które wręcz zobowiązuje sąd do zastosowania innego przepisu prawa krajowego. Wydaje się, że regułę Dominguez należy rozumieć w ten sposób, iż nie trzeba stosować niepoddającego się prounijnej wykładni przepisu, jeżeli zamiast niego można zastosować inny przepis dający się odpowiednio wyłożyć. Nie można natomiast powołując się na ten obowiązek, pominąć z podstawy normatywnej części przepisów prawa krajowego i rozstrzygnąć ją na podstawie pozostałych, zgodnych z prawem UE, bez podstawienia w miejsce pominiętych przepisów krajowych innych, które normalnie nie byłyby brane pod uwagę 36. Po trzecie, prounijna wykładnia nie może prowadzić do nałożenia na jednostkę sankcji o charakterze karnym, które nie zostały przewidziane w przepisach prawa krajowego 37. Może to stanowić przeszkodę dla nakładania dolegliwych administracyjnych kar pieniężnych w wyniku funkcjonalnej prounijnej wykładni przepisów krajowych normujących materialne i proceduralne zasady odpowiedzialności. Bezpośredni skutek prawa unijnego Niemożność dokonania prounijnej wykładni przepisów prawa krajowego wymaga od sądu krajowego rozważenia kwestii bezpośredniego skutku prawa unijnego przed odmową zastosowania przepisów prawa krajowego zgodnie z wymogami zasady pierwszeństwa 38. Doktrynalne i orzecznicze dylematy w przedmiocie rozumienia zasady bezpośredniego skutku znajdują odzwierciedlenie w praktyce SN, w którego orzeczeniach można znaleźć sformułowania charakterystyczne dla koncepcji zarówno subiektywnego 39, jak i obiektywnego bezpośredniego skutku 40. W odniesieniu do wywołującej najwięcej kontrowersji kwestii bezpośredniego skutku dyrektyw, orzecznictwo SN potwierdza brak takiego skutku w sporach między jednostkami 41. Ich znaczenie ogranicza się wówczas do obowiązku dokonania przez sąd powszechny wykładni prawa polskiego, z uwzględnieniem treści odpowiednich przepisów dyrektywy oraz celu samej dyrektywy i jej konkretnych unormowań, które są wdrażane przez przepisy prawa polskiego 42. Odstępstwo dotyczy spraw z zakresu szeroko rozumianych stosunków cywilnoprawnych z udziałem państwa członkowskiego 43. Jednostka może dochodzić od strony postępowania, będącej emanacją państwa członkowskiego, roszczeń z tytułu naruszenia przysługujących jej na podstawie dyrektywy uprawnień, co znalazło wyraz w szczególności w sprawach przeciwko samodzielnym publicznym zakładom opieki zdrowotnej 44. Na bezpośredni skutek dyrektyw można się również powoływać przeciwko organowi rentowemu 45. Pierwszeństwo prawa unijnego i odmowa zastosowania przepisu krajowego Zasada pierwszeństwa została zaakceptowana już w jednej z pierwszej spraw unijnych rozpoznawanych przez SN 46. Jak na razie SN nie musiał wypowiadać się w przedmiocie jej źródła (konstytucja krajowa przeciwko autonomii prawa UE), co w kontekście stanowiska Trybunału Konstytucyjnego (dalej jako TK) w wyroku z 16.11.2011 r. 47 może rzutować na rozstrzygnięcie przez sąd powszechny sprawy objętej zakresem normowania aktu unijnego prawa pochodnego niezgodnego z ustawą zasadniczą. Dla porządku należy tu odnotować, że w niektórych orzeczeniach SN można się doszukać sformułowań charakterystycznych dla koncepcji konstytucyjnego pierwszeństwa prawa unijnego 48. Inne rozstrzygnięcia można 28 Uchwała SN z 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277; wyrok SN z 5.12.2006 r. (II PK 18/06), OSNP 2008/1 2, poz. 7. 29 Zob. np. uchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41. 30 Wyrok SN z 14.02.2012 r. (II PK 137/11), OSNP 2013/1 2, poz. 10. 31 Uchwała SN z 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277. 32 Takie konsekwencje ma np. uchwała SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41; zob. M. Łolik, Odpowiedzialność organizatora turystyki za zmarnowany urlop glosa do uchwały SN z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), Europejski Przegląd Sądowy 2011/9, s. 45 47. 33 Uchwała SN z 21.11.2012 r. (III PZP 6/12), OSNP 2013/13 14, poz. 146. 34 Wyroki SN: z 29.01.2008 r. (II PK 143/07), OSNP 2009/5 6, poz. 67; z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62; z 4.08.2009 r. (I PK 64/09), LEX nr 551055; z 13.08.2013 r. (III SK 57/12), niepubl.; uchwała SN z 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277. 35 Wyrok SN z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62. 36 Wyrok SN z 19.10.2012 r. (III SK 3/12), LEX nr 1231324. 37 Wyrok SN z 7.07.2011 r. (III SK 52/10), LEX nr 1001322. 38 Wyrok TS w sprawie Dominguez, pkt 32. 39 Por. wyroki SN: z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191; z 18.12.2006 r. (II PK 17/06), OSNP 2008/1 2, poz. 8; uchwała SN z 3.06.2008 r. (I PZP 10/07), OSNP 2008/23 24, poz. 342. 40 Wyroki SN: z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49; z 26.06.2013 r. (V CSK 366/12), niepubl. 41 Wyroki SN: z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62; z 8.03.2012 r. (V CSK 102/11), LEX nr 1213427. 42 Wyrok SN z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62. 43 Uchwała SN z 3.06.2008 r. (I PZP 10/07), OSNP 2008/23 24, poz. 342. 44 Wyrok SN z 18.08.2010 r. (II PK 228/09), LEX nr 599822. 45 Wyrok SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49. 46 Wyrok SN z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73. 47 Wyrok TK z 16.11.2011 r. (SK 45/09), OTK-A 2011/9, poz. 97. 48 Wyroki SN: z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73; z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191; postanowienia SN z 28.04.2010 r. (III CZP 3/10), OSNC 2010/11, poz. 155; z 24.08.2011 r. (IV CSK 566/10), niepubl. 68

traktować jako przemawiające za traktowaniem pierwszeństwa jako autonomicznej zasady prawa UE 49. W dotychczasowym orzecznictwie rozstrzygnięto, że zasada pierwszeństwa znajduje zastosowanie w relacjach między: traktatem a ustawą 50 ; rozporządzeniem unijnym a ustawą 51 ; dyrektywą a ustawą 52 ; dyrektywą a rozporządzeniem krajowym 53 ; dyrektywą a decyzją administracyjną 54. Za podmioty zobligowane do respektowania zasady pierwszeństwa uznano: jednostki samorządu terytorialnego w zakresie pobieranych przez ich organy danin i opłat publicznoprawnych 55 ; organ rentowy w zakresie, w jakim orzeka o przyznaniu, zmianie, cofnięciu lub wstrzymaniu realizacji prawa do świadczeń 56, organy regulacji 57, organ ochrony konkurencji i konsumentów w sprawach z zakresu równoległego stosowania unijnych reguł konkurencji 58. Zasada pierwszeństwa służy rozstrzyganiu kolizji między normami prawa krajowego i prawa unijnego. Kolizja taka może zostać samodzielnie stwierdzona przez sąd powszechny. Jako wzorcowe w kwestii sposobu dokonywania takiej oceny należy traktować wyroki SN z 10.02.2006 r. 59 oraz z 4.01.2008 r. 60 Posiłkowo można się kierować orzecznictwem TS dotyczącym zarówno wykładni przepisów prawa unijnego, jak i bezpośrednio lub pośrednio zgodności prawa krajowego z prawem UE. Ocena zgodności będzie uproszczona w przypadku wydania przez TS orzeczenia stwierdzającego sprzeczność przepisów prawa polskiego z prawem unijnym 61, choć jak pokazuje wyrok SN z 20.09.2011 r. 62 można błędnie rozszerzyć zakres niezgodności wynikający z wyroku TS w innej sprawie. Sąd powszechny może też skierować odpowiednio sformułowane pytanie prejudycjalne do TS 63. Z kolei stwierdzenie niezgodności z Konstytucją RP przepisu sprzecznego jednocześnie z prawem unijnym, przy odroczeniu utraty mocy obowiązującej tego przepisu, nie wpływa na konieczność respektowania wynikającego z reguły Simmenthal obowiązku niestosowania przepisów krajowych 64. Niezastosowanie reguły Simmenthal w wyniku oczywiście wadliwej oceny zakresu normowania prawa UE oraz zgodności przepisów prawa polskiego z prawem unijnym prowadzi do uznania prawomocnego orzeczenia za niezgodne z prawem 65. 49 Wyroki SN: z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49; z 20.09.2011 r. (I UK 59/11), OSNP 2012/19 20, poz. 247; uchwała SN z 3.06.2008 r. (I PZP 10/07), OSNP 2008/23 24, poz. 342; postanowienie SN z 30.10.2012 r. (II PK 77/12), niepubl. 50 Wyroki SN: z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73; z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191. 51 Postanowienie SN z 28.04.2010 r. (III CZP 3/10), OSNC 2010/11, poz. 155. 52 Wyrok SN z 18.08.2010 r. (II PK 228/09), LEX nr 599822. 53 Wyrok SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49. 54 Uchwała SN z 13.01.2013 r. (III SZP 1/12), LEX nr 1281358. 55 Uchwała SN z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2. 56 Wyroki SN: z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49; z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191. 57 Uchwała SN z 13.01.2013 r. (III SZP 1/12), LEX nr 1281358. 58 Wyrok SN z 8.06.2011 r. (III SK 2/09), LEX nr 1095948. 59 Wyrok SN z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73. 60 Wyrok SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49. 61 Uchwała SN z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2. 62 Wyrok SN z 20.09.2011 r. (I UK 59/11), OSNP 2012/19 20, poz. 247. 63 Postanowienie SN z 28.04.2010 r. (III CZP 3/10), OSNC 2010/11, poz. 155. 64 Uchwała SN z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2; wyrok SN z 25.08.2011 r. (II CNP 11/11), LEX nr 960519. 65 Wyrok SN z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191. W sprawach unijnych objętych zakresem normowania dyrektyw przy ocenie zgodności prawa krajowego z unijnym pomocne jest zbadanie, czy prawodawca krajowy właściwie odczytał charakter harmonizacji wprowadzony dyrektywą, a przez to czy prawidłowo ukształtował przepisy krajowe w zakresie nieobjętym bezpośrednio przedmiotem normowania prawa unijnego 66. Minimalna harmonizacja jakiejś kwestii przez prawo UE oznacza, że prawodawca krajowy może unormować określone zagadnienie w sposób mniej korzystny dla jednej ze strony stosunku prawnego, którego dotyczy postępowanie sądowe. Zgodnie ze stanowiskiem TS, odmowa zastosowania przepisu prawa krajowego z powodu sprzeczności wynikającej z niego normy z prawem unijnym powinna być traktowana jako ostateczność aktualizuje się w braku możliwości zapewnienia zgodności w drodze wykładni oraz przy bezpośredniej skuteczności przepisu prawa UE 67. Dlatego nie powinno dziwić, że do odmowy zastosowania SN sięgał dość rzadko. W dotychczasowej praktyce SN reguła Simmenthal prowadziła do pominięcia określonego przepisu (jego jednostki redakcyjnej) z podstawy prawnej rozstrzygnięcia. Takie działania zasady pierwszeństwa najlepiej ilustruje wyrok SN z 10.02.2006 r. 68 Odwołanie do zasady pierwszeństwa w tej sprawie doprowadziło do uwzględnienia powództwa, które w przeciwnym razie zostałoby oddalone. Innym przykładem działania reguły Simmenthal jest wyrok SN z 5.12.2006 r. 69, gdzie pominięto przepis zawierający definicję legalną sprzeczną z prawem unijnym i niepoddającą się prounijnej wykładni. Pozwoliło to na dokonanie prounijnej wykładni pojęcia data niewypłacalności pracodawcy, która w braku wykorzystania zasady pierwszeństwa byłaby wykładnią contra legem. Należy zatem odnotować, że w obu przypadkach podstawę normatywną ostatecznych rozstrzygnięć stanowiły wyłącznie przepisy prawa krajowego, których spektrum zostało jedynie dookreślone przez zasady stosowania prawa unijnego. Niekiedy jednak poprzestanie na samej regule Simmenthal może się okazać niewystarczające do zapewnienia prawu UE skuteczności. Stwierdzenie niezgodności prawa krajowego z prawem unijnym może wymagać uzupełnienia podstawy normatywnej rozstrzygnięcia o unormowania wynikające z bezpośrednio skutecznych przepisów prawa unijnego 70. Inną konsekwencją stwierdzenia sprzeczności norm prawa polskiego z prawem unijnym jest uznanie zawartych na ich podstawie umów za dotknięte sankcją nieważności 71. Roszczenia w sprawach unijnych Orzecznictwo SN rozstrzyga pozytywnie, że z tytułu naruszenia prawa UE jednostka może dochodzić różnego rodzaju roszczeń przewidzianych w prawie krajowym, w tym roszczenia odszkodowawczego za nieterminową implementację dyrektywy 72. W przypadku uszczerbku majątkowego, wywołanego uiszczeniem opłaty pobranej na podstawie przepisów 66 Wyrok SN z 21.11.2011 r. (IV CSK 133/11), OSNC 2012/5, poz. 62. 67 Wyrok TS w sprawie Dominguez, pkt 23. 68 Wyrok SN z 10.02.2006 r. (III CSK 112/05), OSNC 2007/5, poz. 73. 69 Wyrok SN z 5.12.2006 r. (II PK 18/06), OSNP 2008/1 2, poz. 7. 70 Wyrok SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49. 71 Wyrok SN z 8.01.2009 r. (I CSK 239/08), LEX nr 523627. 72 Wyrok SN z 19.06.2013 r. (I CSK 392/12), niepubl. 69

sprzecznych z prawem unijnym, jednostka może dochodzić zwrotu tej opłaty na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu 73. Z punktu widzenia efektywności prawa UE istotne znaczenie ma korzystanie przez sądy powszechne z możliwości dopasowania odpowiedniej podstawy prawnej do rozstrzygnięcia o roszczeniach zgłaszanych w sprawie unijnej, tak by zapewnić skuteczną ochronę prawną uprawnieniom wynikającym dla jednostki z prawa unijnego. I tak w sytuacji gdy nie jest możliwe zasądzenie na rzecz pracownika pełniącego dyżur dodatkowego wynagrodzenia ani udzielenie mu czasu wolnego, należy rozważyć możliwość zasądzenia odszkodowania (w przypadku poniesienia szkody majątkowej) bądź zadośćuczynienia (z tytułu naruszenia dóbr osobistych pracownika, którego prawo do nieprzerwanego odpoczynku dobowego i tygodniowego zostało naruszone przez pracodawcę publicznego) 74. Z kolei gdy do wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas określony dochodzi (z powodu macierzyństwa pracownicy) po zakończeniu urlopu macierzyńskiego, a zatem po upływie okresu ochronnego, przewidzianego w przepisach prawa pracy, adekwatnym z punktu widzenia prawa UE środkiem ochrony pracownic korzystających z urlopu macierzyńskiego może być roszczenie o przywrócenie do pracy, zarówno przeciwko pracodawcy publicznemu, jak i prywatnemu 75. Znaczenie orzecznictwa TS Dla sądowego stosowania prawa unijnego w państwach członkowskich podstawowe znaczenie ma respektowanie przez sądy krajowe orzecznictwa TS zarówno w przedmiocie wykładni prawa unijnego, jak i obowiązków w sprawie unijnej. W orzeczeniach SN respektuje się autonomię interpretacyjną prawa unijnego. Wskazuje się, że przepisy prawa krajowego implementujące prawo UE i zawierające unormowania dotyczące konkretnych instytucji prawnych muszą być jednakowo rozumiane w różnych państwach członkowskich i dlatego wykładnia prawa unijnego, dokonana przez TS w odpowiedzi na pytania prejudycjalne z innych państw członkowskich, jest uznawana przez SN za wiążącą. Znajduje to wyraźne odzwierciedlenie w pierwszym pytaniu prejudycjalnym SN 76 oraz w utrwalonej praktyce ustalania unijnego wzorca interpretacyjnego na podstawie orzeczeń TS 77. Kwestie prawne rozstrzygnięte przez TS w odpowiedzi na pytania prejudycjalne sądów powszechnych nie wymagają dalszej analizy, a rola sądu sprowadza się do zastosowania wykładni prawa unijnego rzutującej na wykładnię prawa polskiego lub możliwość jego zastosowania 78. Dotychczasowa praktyka SN potwierdza, że wyroki prejudycjalne TS rzutują nie tylko na wykładnię prawa UE, lecz także na ocenę zgodności prawa polskiego z prawem unijnym, a przez to na możliwość stosowania prawa krajowego przez sądy powszechne przy rozstrzyganiu spraw 79. Należy też odnotować, że związanie orzecznictwem TS nie ogranicza się tylko do wykładni prawa unijnego, lecz obejmuje również obowiązki sądów krajowych orzekających w sprawach unijnych 80. Ze względu na rozgraniczenie kompetencji w przedmiocie wykładni prawa UE między SN a Trybunałem w Luksemburgu niewłaściwe jest przedstawianie SN pytań prawnych dotyczących wykładni przepisów prawa UE 81. Dopuszczalne jest kierowanie pytań dotyczących wykładni przepisów prawa polskiego, które wdrażają prawo unijne bądź sposobu realizacji obowiązków ciążących na sądach powszechnych jako sądach unijnych 82. Podsumowanie Przedstawione powyżej wskazówki w przedmiocie zasad stosowania prawa unijnego przez sądy powszechne dowodzą istotnej roli Sądu Najwyższego w kształtowaniu sposobu, w jaki wykreowane przez Trybunał Sprawiedliwości reguły sądowego stosowania prawa unijnego powinny być wdrażane w wewnętrznym porządku prawnym. Skromna liczba pytań prejudycjalnych kierowanych w sprawach unijnych przez SN nie oznacza, że węzłowe kwestie dotyczące prawa UE są obce jego praktyce orzeczniczej. Summary Dawid Miąsik Application of EU law by national courts in the case-law of the Polish Supreme Court The article presents the case-law of the Polish Supreme Court regarding duties of national courts adjudicating in proceedings falling within the scope of EU law. The outline of this presentation covers such issues as: the notion of EU-proceedings, the obligation of conforming interpretation of national law, the principles of direct effect, primacy and effectiveness of EU law, as well as the importance of preliminary rulings of the ECJ in application of European and national law by Polish courts of ordinary jurisdiction. The author elaborates how the case-law of the Supreme Court of Poland transforms into domestic practice the duties of national courts as stipulated by the ECJ. dr hab. Dawid Miąsik Autor jest profesorem w Zakładzie Prawa Europejskiego Instytutu Nauk Prawnych PAN w Warszawie. 73 Uchwała SN z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2; wyrok SN z 25.08.2011 r. (II CNP 11/11), LEX nr 960519. 74 Wyrok SN z 18.08.2010 r. (II PK 228/09), LEX nr 599822. 75 Wyrok SN z 22.05.2012 r. (II PK 245/11), OSNP 2013/7 8, poz. 82. 76 Postanowienie SN z 19.12.2008 r. (III SK 27/08), OSNP 2012/5 6, poz. 81. 77 Uchwała SN z 26.10.2011 r. (III CZP 61/11), OSNC 2012/4, poz. 46; B. Widła, Zakres obowiązku uiszczania opłat od urządzeń kopiujących i czystych nośników glosa do uchwały Sądu Najwyższego z 26.10.2011 r. (III CZP 61/11), Glosa 2013/2, s. 104 111; uchwała SN z 13.03.2008 r. (I PZP 11/07), OSNP 2008/17 18, poz. 247; wyroki SN: z 25.11.2009 r. (I UK 107/09), OSNP 2011/11 12, poz. 165; z 12.04.2012 r. (II PK 218/11), LEX nr 1224680. 78 Uchwały SN: z 19.11.2010 r. (III CZP 79/10), OSNC 2011/4, poz. 41; z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2; wyroki SN: z 25.08.2011 r. (II CNP 11/11), LEX nr 960519; z 8.12.2009 r. (I BU 6/09), OSNP 2011/13 14, poz. 191. 79 Uchwała SN z 2.06.2010 r. (III CZP 37/10), OSNC 2011/1, poz. 2. 80 Wyrok SN z 4.01.2008 r. (I UK 182/07), OSNP 2009/3 4, poz. 49. 81 Postanowienie SN z 28.04.2010 r. (III CZP 3/10), OSNC 2010/11, poz. 155; uchwała SN z 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277. 82 Uchwały SN: z 13.05.2010 r. (III SZP 2/10), OSNP 2010/21 22, poz. 277; z 19.11.2008 r. (I PZP 4/08), OSNP 2009/13 14, poz. 165; z 13.01.2013 r. (III SZP 1/12), LEX nr 1281358. 70