Potrzeby i możliwości rozwojowe dziecka w wieku pięciu lat. Wiedza o przebiegu rozwoju dziecka w wieku przedszkolnym, ma wartość nie tyle naukową, ale przede wszystkim praktyczną. Psychologowie, pedagodzy, rodzice znając i rozumiejąc prawidłowości rządzące rozwojem dzieci, wiedzą czego należy się spodziewać na danym etapie rozwojowym, co można od dziecka wymagać, czego oczekiwać, by odpowiednio pokierować jego rozwojem, jeszcze przed rozpoczęciem nauki w szkole. Rozwój dziecka w wieku przedszkolnym rozpatruje się pod względem fizycznym, jak i psychicznym. W Polsce, okres przedszkolny obejmuje dzieci od 3 do 7 lat. Granice te uważane są za płynne. Dokładna charakterystyka wieku przedszkolnego pod kątem rozwoju psychicznego wyróżnia trzy fazy: pierwsza od 3 do 4 lat, druga od 5 do 5,5 lat i trzecia 5,5 do 7 lat. W rozwoju fizycznym wyodrębnione są natomiast dwie grupy wiekowe: dzieci młodsze 3-4-letnie i dzieci starsze 5-6-letnie. Rozwój fizyczny, w przeciwieństwie do rozwoju psychicznego przebiegającego w sposób dynamiczny, odznacza się dość stopniowymi zmianami i jest jednocześnie głównym wyznacznikiem, jeżeli chodzi o podział na grupy przedszkolne. 1 Przeciętny pięciolatek ma około 107-110cm wzrostu. Ponieważ ma dość słabe mięśnie i niezbyt twardy kościec, często zmienia pozycje, a rozwiązując zadania woli leżeć niż siedzieć przy stoliku. Nie usiedzi długo w jednym miejscu, gdyż jego cechą charakterystyczną jest aktywność. Słaby nadgarstek pięciolatka wiąże się z szybkim zmęczeniem, jednak z biegiem czasu kościec twardnieje i mięśnie stają się silniejsze. Dzieci w tym wieku powinny dbać o swoje zdrowie, zaczynać orientować się w zasadach zdrowego żywienia, dostrzegać związek pomiędzy chorobą, a leczeniem 2 W zależności od wcześniejszych doświadczeń dziecka, umiejętności zawarte w podstawie programowej, często nie są w pełni opanowane. Nie oznacza to jednak, że tak ma pozostać. Należy wspomagać dziecko w prawidłowym rozwoju fizycznym poprzez przekazywaną mu w tym zakresie wiedzę. 3 Dziecko w wieku pięciu lat ma dostatecznie rozwiniętą koordynację wzrokoworuchową, koordynację ruchów i poczucie równowagi. Pod względem motoryki dużej jest dzieckiem, które potrafi biegać, skakać, (skakać na dwóch nogach przed siebie, na jednej nodze w miejscu), wspinać się na drabinki, stać przez kilkanaście sekund na obu nogach z zamkniętymi oczami, przechodzić po wąskiej linii nie tracąc równowagi, wchodzić 1 A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika Przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005, s. 31. 2 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej, Dz. U. z dnia 15 stycznia 2009 r., Załącznik nr 1. 3 B. Janiszewska, Pięciolatek w przedszkolu, Otwórzmy dziecku drzwi-bezpłatny materiał promocyjny s.18.
i schodzić ze schodów bez trzymania się poręczy. Podczas zabawy, takie zachowania jak wchodzenie pod meble, do szafy, huśtanie się, rozhuśtanie się, nie stanowią dla dziecka problemu. Sprawność i koordynacja pracy rąk to motoryka mała. W zakresie sprawności rąk pięcioletnie dziecko potrafi sprawnie łączyć klocki i budować z nich, wylepiać z plasteliny, sprawnie posługiwać się nożyczkami. W tym wieku bardzo ważne są ćwiczenia grafomotoryczne kształtujące tempo i jakość pisania. Pięciolatek powinien już prawidłowo trzymać ołówek, rysować poziome, pionowe i ukośne linie, odwzorowywać kształty podstawowych figur, szlaczki, czy rysować i kolorować zgodnie z tematem. Początkowo, w trakcie rozwoju, dziecko wykonuje ruchy duże związane z czynnościami samoobsługowymi, jak samodzielne jedzenie, ubieranie się, rozbieranie, czynności higieniczne. 4 Z rozwojem fizycznym ściśle związany jest rozwój psychiczny. Dzieci w wieku przedszkolnym dość łatwo przechodzą w stany krańcowe, ( ożywienie przygnębienie) i dają temu upust właśnie poprzez aktywność ruchową. Procesy poznawcze dziecka wciąż w dużej mierze mają charakter mimowolny i rozwijają się poprzez działanie. To co znajduje się w otoczeniu, utrzymuje i steruje uwagą dziecka, stad ważne, by wszelkie zajęcia w przedszkolu, były na tyle atrakcyjne, by tą uwagę przyciągnąć. Uwaga pięciolatka jest więc mimowolna, ale i krótkotrwała, gdyż na wszelkich interesujących go czynnościach zatrzymuje się do kilkunastu minut, czyli tyle, ile powinny trwać zajęcia dydaktyczne. Kolejną cechą uwagi w tym wieku jest niepodzielność, więc nie można od pięciolatka wymagać skoncentrowania się na kilku bodźcach jednocześnie, a tylko na jednym, na którym skupia on uwagę na tyle silnie, że wręcz nie widzi co wokół niego się dzieje. Podobnymi cechami odznacza się pamięć pięciolatka. Jest ona mimowolna i krótkotrwała. Mimowolna, gdyż dziecko przypadkowo zapamiętuje, to co je po prostu ciekawi, sprawia mu przyjemność, a krótkotrwała, gdyż jest ono w stanie zapamiętać na dłużej tylko te informacje, które zawierają w sobie pozytywny, duży ładunek emocjonalny, mający wpływ na wrażenia wzrokowe. Pięciolatek, wszelkie ważne wiadomości, zapamiętuje w sposób dosłowny, czyli jest w stanie powtórzyć je tak, ja słyszy, ale nie inaczej. Dość szybko uczy się na pamięć, ale równie szybko zapomina, więc wymaga wielokrotnych powtórzeń. Swoje otoczenie poznaje poprzez wrażenia i spostrzeżenia, a poznane już informacje klasyfikuje i definiuje. Poznając świat przy pomocy zmysłów, spostrzega za pomocą wzroku - poznając przy tym zależności przestrzenne, ( nad, na pod itd.), słuchu- rozpoznając zależności czasowe, ( kolejność głosek, 4 Tamże, s.19.
czas ich trwania, kolejność słów i wyrazów), dotyku wiążą się z tym wszelkie doznania ze stawów, mięśni i ścięgien dotyczące takich zależności jak mniejsze-większe, bliżej-dalej, ciężej lżej itp. Spostrzeżenia słuchowe są niezwykle ważne do opanowania czynności czytania, pisania oraz liczenia. Pięciolatek powinien umieć odtwarzać rymy, uważnie słuchać, rozumieć czytany tekst, dzielić zdania na wyrazy. Choć dzieci w tym wieku spostrzegają jeszcze chaotycznie, w sposób nieuporządkowany, wyuczony, to mają dość dobrze rozwinięte operacje myślowe. 5 Myślenie pięciolatka, jest myśleniem konkretno-wyobrażeniowym przedoperacyjnym. Dziecko korzystając z nagromadzonych w umyśle informacji przetwarza je w konkretne sytuacje jedynie w sposób subiektywny i nie zawsze logiczny, przy czym myśli w sposób skojarzeniowy i życzeniowy. Potrafi natomiast, dość precyzyjnie porównywać pod kątem różnic i podobieństw, klasyfikować ze względu na trzy kryteria, i definiować przedmioty. Poprzez codzienne zabawy i zajęcia kształtuje się u dziecka myślenie matematyczne. I tak, pięciolatek powinien opanować przeliczanie zbiorów z około 10 elementów, podawać określoną liczbę zbioru, dokładać i zabierać elementy zbioru, rozpoznawać podstawowe figury geometryczne. 6 Mowa pięciolatka nie służy już wyłącznie do komunikowania się z rówieśnikami bądź dorosłymi, ale przede wszystkim do wyrażania siebie, swoich potrzeb i myśli. Słownik pięciolatka jest już na tyle rozbudowany, że nazywa on przedmioty, potrafi je opisać przy pomocy przymiotników, wypowiada się już pełnymi zdaniami, przedstawia przebieg zdarzenia, pyta się o nieznane fakty, słowa, rozumie treść poleceń i podstawowe pojęcia dotyczące przeróżnych sytuacji. Rozmawiając z druga osobą, zwraca się bezpośrednio do rozmówcy, stara się mówić poprawnie pod względem artykulacyjnym, fleksyjnym, gramatycznym i składniowym. Jeżeli dzieci mają kłopoty artykulacyjne, mogą mieć problemy z czytaniem i pisaniem, dlatego trzeba usunąć u dzieci wady wymowy przed podjęciem przez nie nauki szkolnej. 7 Działaniem pięciolatka w dużej mierze kierują emocje, które są silne i gwałtowne i często do nieopanowania przez samo dziecko. Dzieci w tym wieku cechuje duża pobudliwość, wskutek czego, dziecko łatwo traci równowagę uczuciową, jest zmienne i krzykliwe. Utrzymuje się jeszcze względna labilność uczuciowa, choć już pod koniec wieku 5 Tamże, s. 24-25. 6 Tamże, s. 27-30. 7 Tamże, s. 31-32.
przedszkolnego, 5-6-latek, stara się reagować odpowiednio do rodzaju i siły bodźców. 8 Dlatego, wychowanie dziecka sprzyjać powinno kształtowaniu emocji i uczuć pozytywnych, z uwzględnieniem uczuć negatywnych. Wszelkie sytuacje towarzyszące dziecku na co dzień, jak aktywność ruchowa, zabawa, poznawanie rzeczywistości, wywołują w pięciolatku spontaniczne, bardzo wyraziste, lecz krótkotrwałe emocje, dzięki którym zaczyna on rozumieć otaczający świat i reguły nim rządzące. Z emocjami związane są prawidłowe kontakty społeczne dziecka zarówno z rówieśnikami jak i dorosłymi. Dziecko w wieku pięciu lat bawi się z innymi dziećmi, rzadziej się obraża, woli bawić się w grupie niż osobno, przy czym zwraca uwagę na uczucia innych, respektuje ich zdanie, potrafi przeprosić. Ze względu na często niedostateczny w tym wieku rozwój dojrzałości emocjonalnej, zdarzają się nieporozumienia między dziećmi, konflikty, zachowania agresywne, upór i negatywizm. 9 Chęć uczestniczenia w zabawie jest jednak silniejsza niż emocje negatywne, dlatego dziecko potrafi przeprosić i stara się kontrolować swoje zachowania. W przedszkolu, dziecko wdraża się do przestrzegania zasad współżycia w grupie, do pełnienia różnych ról społecznych, uczy się współpracy, współdziałania, rozwiązywania konfliktów. Porównując się z rówieśnikami kształtuje swoją samoocenę i poczucie własnej wartości. Przebywając w grupie dziecko uczy się, co wolno robić, czego nie i dlaczego, przyswaja więc podstawowe normy i zasady postępowania. 10 Jednym z podstawowych zadań placówek opiekuńczo-wychowawczych jest stymulowanie rozwoju dzieci. W przedszkolu podstawową formą działalności dziecka jest zabawa, dzięki której zaspokaja on większość ze swoich potrzeb rozwojowych. Podczas zabawy oddziaływaniom podlegają emocjonalno-afektywne, socjalne, poznawcze, psychomotoryczne sfery rozwoju. W zabawie dziecko zaspokaja potrzebę swobodnego poruszania się, a podczas wszystkich kreatywnych zabaw, dziecko rozwija własne wyobrażenia, pomysły, fantazjuje, zaspokaja intelektualną ciekawość, tworzy pozytywne stany uczuciowe i rozładowuje napięcie. Zabawa, zajęcia dydaktyczne w przedszkolu zaspokajają w dziecku potrzeby które uruchamiają jego aktywność. 11 Każdy człowiek posiada potrzeby wspólne wszystkim, typu potrzeba bezpieczeństwa, potrzeby biologiczne, potrzeby społeczne. Dzieci również chcą być podziwiane, chwalone i doceniane za to, co robią, więc ważne, by osoby bliskie, jak grupa rówieśnicza aprobowały sposób działania dziecka. W 8 A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika Przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005, s. 38. 9 Tamże, s. 39. 10 Zanim sześciolatek pójdzie do szkoły, Poradnik dla rodziców, Miasto Stołeczne Warszawa, Warszawa 2012, s. 20. 11 A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika Przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005, s. 39.
wieku przedszkolnym zarówno aktywność, jak i kontakt, są podstawowymi warunkami zaspokojenia prawie wszystkich potrzeb. Pięciolatki chcą się ruszać, działać, tworzyć, poznawać, zdobywać, odkrywać realizując własne pomysły i to do wychowawców należy, ukierunkowanie tej aktywności na konkretne cele. Ważne, by w tym czasie w dzieciach wykształcić zdrową potrzebę osiągnięć i sprawstwa w działaniu. Szukanie w tym wieku towarzystwa rówieśników, zabawy dowolne, czy organizowane, zaspokajają potrzebę kontaktu, która jest jednocześnie warunkiem zaspokajania wielu innych potrzeb, jak potrzeby zawracania na siebie uwagi, uznania, znaczenia, czy przynależności. Dość wyraźną w dzieciństwie, ale i towarzyszącą ludziom przez całe życie, jest potrzeba posiadania. Dziecko w przedszkolu ma swoje ulubione zabawki, swój kącik do zabawy i grupę, z którą się tym wszystkim dzieli. Nie można również zapominać o naturalnych potrzebach poznawczych i estetycznych, które u dzieci w wieku przedszkolnym wyrażają się w postaci pytań, wrażeń zmysłowych i różnych formach działalności. Prawidłowo zaspokajane potrzeby, wywołują pozytywne stany emocjonalne u dzieci, mają wpływ na funkcjonowanie w kontaktach z innymi, sposób radzenia sobie w trudnych sytuacjach, na rozwój sfery uczuciowej, czy poznawczej dziecka. 12 Przedszkole ma za zadanie stymulować rozwój dzieci. Często jest jednak tak, że wiek rozwojowy nie zawsze zgadza się z wiekiem biologicznym, bądź występują zaburzenia związane z wadą wymowy, zaburzenia lateralizacji, zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym niezręczność ruchowa, manualna. Często to w przedszkolu, nauczyciele jako pierwsi zauważają dane zaburzenie u dziecka. W przypadku wykrycia któregoś z zaburzeń, niezbędna jest konsultacja z poradnią psychologiczno-pedagogiczną i specjalistyczna pomoc, która ma uchronić dziecko przed dalszymi niepowodzeniami i sytuacjami stresowymi. Pracując z dzieckiem w przedszkolu, stosuje się konkretne ćwiczenia, zajęcia i zabawy, rozwija się jego ciekawość, wspiera aktywność własną, kształtuje system wartości, i przy tym wszystkim, zapewnia poczucie bezpieczeństwa, którego takie dziecko, w szczególności potrzebuje. Najważniejszym jednak warunkiem osiągania pozytywnych rezultatów w stymulowaniu rozwoju dziecka jest gruntowne i systematyczne poznanie. 13 Odpowiednio prowadzona obserwacja, pozwala na poznanie dziecka, ze wszystkimi jego potrzebami i możliwościami i pokierowanie nim tak, by jak najpełniej stymulować jego dalszy rozwój. Zebrała i opracowała mgr Aleksandra Chyła. 12 K. Tucholska, Psychologia potrzeb dziecka, czyli co dziecku trzeba do szczęścia, KUL, Lublin 2005,s.5. 13 A. Klim-Klimaszewska, Pedagogika Przedszkolna, Polski Instytut Wydawniczy, Warszawa 2005, s. 47.