Jana Metelska, Tomasz Zaprutko, Elżbieta Nowakowska, Andrzej Rajewski*

186 ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE Znaczenie psychoedukacji w dokonanej przez najbliższą rodzinę chorego ocenie jakości życia pacjentów ze zdiagnozowaną schizofrenią w Polsce i na Ukrainie badanie pilotażowe The importance of the psychoeducation in the assessment of the quality of life which was carried out by families of patients, who suffer from schizophrenia disease in Poland and in the Ukraine pilot study Jana Metelska, Tomasz Zaprutko, Elżbieta Nowakowska, Andrzej Rajewski* Wiadomości Psychiatryczne; 13(4): 186 191 Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu kierownik Katedry i Zakładu: prof. dr hab. Elżbieta Nowakowska *Katedra Psychiatrii, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu kierownik Katedry: prof. dr hab. Andrzej Rajewski Adres do korespondencji/ Address for correspondence: Dr n. med. Jana Metelska Katedra i Zakład Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu ul. Dąbrowskiego 79, p.618 60-529 Poznań tel./fax 061 8546895/94 e-mail: metelska@ump.edu.pl Badanie zostało sfinansowane ze środków statutowych Katedry i Zakładu Farmakoekonomiki i Farmacji Społecznej UMiKM w Poznaniu za zgodą kierownika Katedry i Zakładu prof. dr hab. Elżbiety Nowakowskiej. STRESZCZENIE Cel pracy: Porównanie ocenianej przez najbliższą rodzinę chorego jakości życia pacjentów ze zdiagnozowaną schizofrenią w Polsce i na Ukrainie. W pracy podjęto również próbę podkreślenia znaczenia psychoedukacji chorego i jego rodziny dla bardziej obiektywnej oceny satysfakcji życiowej wraz z określeniem różnic w dostępie do niefarmakologicznych form terapii w analizowanych krajach. Materiał i metoda: Badanie ankietowe przeprowadzono, wykorzystując opracowany w tym celu kwestionariusz, skierowany do opiekunów osób cierpiących z powodu schizofrenii. W badaniu wzięło udział 25 osób będących bliskimi krewnymi pacjentów (13 z Ukrainy i 12 z Polski). Uzyskane wyniki poddano analizie porównawczej. Badania ze względu na porównawczy charakter pracy początkowo przeprowadzono na Ukrainie, a po zebraniu niezbędnych danych, część doświadczalną kontynuowano na terenie Polski. Wyniki: Zebrane opinie bliskich krewnych pacjentów dotkniętych schizofrenią przeliczono na wynik punktowy według ustalonej skali, a następnie uzyskane rezultaty przedstawiono w postaci wartości procentowych. Umożliwiło to porównanie satysfakcji życiowej pacjentów leczonych w Polsce i na Ukrainie. Wnioski: Jakość życia pacjentów hospitalizowanych z powodu schizofrenii w ocenie członków ich najbliższej rodziny na Ukrainie jest nieznacznie wyższa niż satysfakcja życiowa chorych leczonych w Polsce. Dostępność do leczenia niefarmakologicznego w postaci psychoedukacji w Polsce jest znacznie większa niż na Ukrainie. Wydaje się, że uczestnictwo w zajęciach psychoedukacyjnych ma istotne znaczenie dla wyższej i bardziej miarodajnej oceny jakości życia, ponieważ wpływa na efektywność całościowo rozumianego leczenia osoby cierpiącej z powodu zdiagnozowanej schizofrenii. Słowa kluczowe: schizofrenia, jakość życia, psychoedukacja SUMMARY Aim: Carried out in Poland and in the Ukraine, the comparison of the quality of life of schizophrenia patients assessed by their families. In the study a special emphasis was put on the importance of the psychoeducation of both patient and her/his family, which result in a more objective assessment of the quality of their life. Authors also tried to show differences in the availability of non-pharmacological therapy in aforementioned countries. Material and methods: The survey was carried out through especially prepared questionnaire for careres of schizophrenia patients. In the study 25 relatives of patients took part (13 relatives were from the Ukraine and 12 from Poland). The obtained results were comparatively and correlationaly analyzed. Due to the international and comparative character of the study research was firstly carried out in the Ukraine and after that was continued in Poland. Results: Opinions obtained from the relatives of people who suffer from schizophrenia disease, were supplemented by the general background and after that were calculated into points on a given scale. Therefore, it was possible to compare quality of life of patients cured in Poland and in the Ukraine. Conclusions: The quality of life of patients cured in the Ukrainian hospital is slightly higher rated in the assessment of relatives than life satisfaction of patients cured in Poland. The availability to non-pharmacological therapy such as psychoeducation is much higher in Poland than in the Ukraine. It seems that the participation in the psychoeducation has an important influence on the higher and more objective assessment of the quality of life. It also enhances the effectiveness of the overall treatment of people suffering from the schizophrenia disease. Key words: schizophrenia, quality of life, psychoeducation

ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE 187 Wstęp Schizofrenia, mimo iż jest schorzeniem występującym wśród ludności całej kuli ziemskiej, niezależnie od płci, rasy czy poziomu wykształcenia [6] jest częściej obserwowana wśród biedniejszych grup społecznych, przy czym ubóstwo jest raczej wynikiem tej choroby aniżeli odwrotnie [2]. Cierpi na nią około 50 mln ludzi na świecie, z czego blisko 65% zamieszkuje kraje rozwinięte [1]. W jej przebiegu dochodzi do znaczących zaburzeń istotnych procesów psychicznych. Osoba chorująca na schizofrenię może mieć trudności w panowaniu nad emocjami, kontroli logicznego toku myślowego oraz w postrzeganiu otaczającego świata (w odróżnianiu rzeczywistości od obrazów wyimaginowanych) [6]. Złożoność obrazu klinicznego, nie do końca poznana etiologia oraz patogeneza schizofrenii, jak również związane z tym trudności w postawieniu szybkiej diagnozy powodują, że dobór optymalnego schematu terapii może okazać się procesem niełatwym i wymagającym długotrwałej hospitalizacji. Wszystko to sprawia, iż pojęcie jakości życia osób cierpiących z powodu zdiagnozowanej schizofrenii, a także ich rodzin, staje się nieodłącznym elementem rozpatrywanym w kontekście wyboru efektywnej terapii. Dla osiągnięcia jak najwyższego poziomu satysfakcji życiowej niezbędne jest nie tylko stosowanie nowoczesnych neuroleptyków, ale też równoczesne wdrażanie działań niefarmakologicznych, takich jak niezwykle istotna psychoedukacja pacjentów i trening ich najbliższego opiekuna, którym przeważnie jest członek rodziny. Wielostronna psychoedukacja ma na celu zwiększenie wiedzy pacjenta i jego najbliższych na temat samego schorzenia i towarzyszących mu objawów. Koncepcja tej formy terapii zakłada, że rodzina odczuwając skutki choroby u jednego z jej członków, potrzebuje wsparcia w wypracowaniu sposobów radzenia sobie z kłopotliwymi i uciążliwymi sytuacjami wynikającymi z przebiegu schizofrenii [6]. Podstawą wprowadzenia terapii rodzinnej, a nie tylko samego pacjenta, były obserwacje wskazujące, iż przebieg tej choroby związany jest ze środowiskiem, do którego wracali pacjenci po zakończeniu leczenia szpitalnego. Pogorszenie stanu psychicznego osoby dotkniętej schizofrenią, a także konieczność powtórnej hospitalizacji znacznie częściej ma miejsce wśród rodzin charakteryzujących się wysokim poziomem ujawnianych uczuć. Wykazano, że krewny o wysokim wskaźniku okazywanych emocji wywiera na chorego taki sam wpływ jak stresujące sytuacje życiowe [7]. Potwierdza to słuszność i znaczenie wdrażania zajęć psychoedukacyjnych oraz specjalnych treningów skierowanych zarówno do pacjenta, jak i bliskich krewnych chorego dla osiągnięcia najwyższego poziomu i skuteczności prowadzonej terapii. Psychoedukacja pacjentów i ich bliskich krewnych, poprzez swoje wielostronne podejście, ma na celu poprawę wielu wymiarów jakości życia. Jednym z zadań niefarmakologicznych zajęć terapeutycznych jest próba usamodzielniania i aktywizacji zawodowej osób dotkniętych problemem schizofrenii. Aspekt równego traktowania ludzi cierpiących z powodu choroby psychicznej został między innymi poruszony w deklaracji ONZ dotyczącej Praw Osób z Chorobą Psychiczną. Stwierdzono w niej, iż podstawowym prawem człowieka chorego psychicznie jest to, że nie będzie on dyskryminowany z powodu towarzyszącego schorzenia [3]. Pomimo istnienia i powszechnej dostępności dokumentów zwracających uwagę na potrzebę równego traktowania każdej osoby, wielu chorych nie znajduje zatrudnienia, co wynikać może z niskiej świadomości społecznej i braku odpowiednich placówek. Jak istotna dla całego społeczeństwa jest aktywizacja osób dotkniętych chorobą psychiczną wykazują dane pochodzące z Wielkiej Brytanii, gdzie szacuje się, iż połowa całkowitych kosztów schizofrenii jest wynikiem utraty produktywności ludzi dotkniętych tym schorzeniem [1]. Mimo tego, osoby cierpiące na choroby psychiczne, w tym schizofrenię, są niejednokrotnie odruchowo wycofywane z życia społecznego. Prowadzi to do ich stygmatyzacji i negatywnie przekłada się na ocenę satysfakcji życiowej, a miejsca takie jak krakowski Hotel u Pana Cogito są w Polsce wciąż nielicznymi wyjątkami. Odpowiednie i rozsądne informowanie ludzi o istocie chorób psychicznych, umiejętne rozłożenie akcentów na różnorakie modele prowadzonej terapii, w tym profesjonalnej psychoedukacji, mogłoby w istotnym stopniu pozytywnie odzwierciedlić się w ocenie i rzeczywistym odbiorze jakości życia oraz w holistycznym rozumieniu efektywności leczenia. Głównym celem niniejszej pracy było porównanie subiektywnej oceny jakości życia dokonanej przez najbliższą rodzinę pacjentów leczonych antypsychotycznie z powodu zdiagnozowanej schizofrenii. Ponadto podjęto próbę podkreślenia istotności profesjonalnego przygotowania rodziny, w oparciu o psychoedukację, do opieki nad osobami cierpiącymi z powodu schizofrenii. Skupiono się również na uwydatnieniu znaczenia psychoedukacji dla oceny jakości życia osób ze zdiagnozowaną schizofrenią w wybranych ośrodkach w Polsce i na Ukrainie. Materiał Próba objęta badaniem to 25 bliskich krewnych pacjentów cierpiących na schizofrenię. Na terenie Ukrainy ankietyzacji poddano 13 z nich, natomiast w Polsce pozostałych 12. Dobór respondentów przeprowadzono na podstawie następujących cech charakteryzujących osobę chorą: hospitalizacja na 20. Oddziale Lwowskiego Obwodowego Państwowego Szpitala Psychiatrycznego przy ul. Kulparkiwskiej 95 we Lwowie,

188 ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE hospitalizacja na Oddziale Psychiatrycznym w szpitalu Uniwersytetu Medycznego im. K. Marcinkowskiego przy ul. Szpitalnej w Poznaniu, przebywanie w Zielonym Centrum przy ul. Garbary w Poznaniu, podlegającym pod Stowarzyszenie Osób i Rodzin Na Rzecz Zdrowia Psychicznego Zrozumieć i Pomóc, schizofrenia zdiagnozowana na podstawie klasyfikacji ICD-10, ustabilizowany stan chorobowy. Wśród ankietowanych na Ukrainie opiekunów było jedenaście kobiet i dwóch mężczyzn. Wszyscy pacjenci, których dotyczyło badanie, byli płci żeńskiej. W Polsce wśród ankietowanych było siedem kobiet i pięciu mężczyzn, a rozkład płci pacjentów objętych badaniem był równomierny, po sześć osób każdej z płci. Średni wiek opiekuna w badaniach zrealizowanych na Ukrainie wynosił 54,4 roku, zaś w Polsce był on o ponad dwa lata niższy i wyniósł 52,3 roku. Pośród pacjentów leczonych na Ukrainie średnia wieku kształtowała się na poziomie 37,9 roku, a uśredniony czas trwania choroby to 8 lat. Analogiczne wielkości charakteryzujące polskich chorych to 32,4 roku oraz 9,4 roku. W całej grupie poddanej badaniu na Ukrainie pięć osób utrzymywało się z pracy zarobkowej, dla pozostałych ośmiu respondentów głównym źródłem utrzymania była renta lub emerytura. W Polsce liczba pracujących opiekunów wyniosła sześć. Wśród przebadanych na Ukrainie osób pięć potrafiło wskazać aktualnie stosowane przez chorego leki. W Polsce grupa respondentów posiadających taką wiedzę stanowiła 75% badanych. Zaledwie jedna ankietowana osoba na Ukrainie wskazała, iż miała styczność z terapią w formie psychoedukacji. Po polskiej stronie odsetek badanych korzystających z tego typu leczenia został oszacowany na 50%. Metody Badania, ze względu na porównawczy charakter pracy, przeprowadzono na Ukrainie w marcu 2009 r., a w Polsce w kwietniu i maju 2009 r. Badanie prowadzono za pomocą specjalnie przygotowanego kwestionariusza, skierowanego do najbliższej rodziny chorego. Wybór takiej grupy respondentów związany był z tym, że autorzy pracy przychylają się do opinii Lehmana i wsp. oraz Douglasa i wsp. [5], którzy twierdzą, iż sami pacjenci nie są zdolni do miarodajnej oceny jakości życia i dlatego ich opinie powinny być uzupełniane o poglądy bądź informacje pochodzące od członków rodziny. Przygotowanie ankiety oparto na ogólnodostępnych narzędziach badawczych oraz własnych spostrzeżeniach i przemyśleniach. Niemniej jednak, jako wzorcowy instrument badawczy posłużył dokument The Schizophrenia Quality of Life Scale (SQLS). Kwestionariusz, wykorzystany w badaniu, został opracowany w języku polskim i ukraińskim, co wynikało z międzynarodowego charakteru pracy, i składał się z pięciu części. Pierwsze trzy zawierały pytania związane ze stanem pacjenta przed leczeniem i zmianami w trakcie prowadzonej terapii. Miało to na celu zobrazowanie skali zmian w ocenie jakości życia pod wpływem stosowanego leczenia. Czwartą część stanowiła grupa pytań ogólnych, związanych z subiektywną oceną skuteczności, kosztów terapii oraz dostępności i przydatności leczenia niefarmakologicznego w postaci psychoedukacji. Ostatni, piąty fragment kwestionariusza tworzyła metryczka. Ankieta była w pełni anonimowa, co miało zapewnić komfort i rzetelność jej wypełnienia. W każdej z czterech pierwszych części kwestionariusza, w zależności od udzielonej odpowiedzi, przydzielano według ustalonego systemu od 1 do 5 punktów dla każdego z pytań. Po zsumowaniu uzyskanych wyników obliczano ich stosunek do maksymalnego możliwego rezultatu, co pozwoliło na przedstawienie satysfakcji życiowej w formie wartości procentowych. Wyniki Przed leczeniem opiekunowie pacjentów ukraińskich oceniali ogólną jakość życia wyżej, aniżeli rodziny polskich chorych, co odzwierciedlają uzyskane wyniki wynoszące odpowiednio 66,2% i 55,5%. Z kolei w trakcie terapii preparatami przeciwpsychotycznymi różnica w ocenie satysfakcji życiowej nie była już tak znacząca, bowiem otrzymane rezultaty kształtowały się na poziomie 66,5% dla respondentów ukraińskich i 64,8% dla polskich badanych. Dalsze rezultaty stanowią odzwierciedlanie odpowiedzi udzielonych w trzech pierwszych częściach kwestionariusza. Analiza poszczególnych wymiarów jakości życia, zarówno przed leczeniem, jak i po jego rozpoczęciu, prezentowała się następująco. W Polsce, w wymiarze psychospołecznym, biorąc pod uwagę odpowiedzi udzielone przez bliskich krewnych osób cierpiących na schizofrenię, przed leczeniem otrzymano rezultat wynoszący 53,0%, natomiast po jego rozpoczęciu 66,3%. Z kolei na Ukrainie uzyskane wyniki przyjmowały wartości przed leczeniem 64,3%, zaś po jego wdrożeniu 69,2% (Tab. I.). Rezultaty dotyczące wymiaru energii i motywacji, w ocenie opiekunów, są także wyższe dla osób leczonych na Ukrainie i wynoszą 63,1% przed leczeniem i 58,2% po jego rozpoczęciu. Tym samym wyniki te wpisują się w ogólną tendencję zaobserwowaną w przeprowadzonym badaniu. Z kolei respondenci zapytani o stan chorych poddanych terapii w Polsce udzielili odpowiedzi, na bazie których uzyskano rezultat wynoszący przed leczeniem 52,3% oraz 58,2% po jego wprowadzeniu (Tab. I.).

ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE 189 W grupie pytań dotyczących leczenia i towarzyszących mu objawów ubocznych, analiza odpowiedzi udzielonych przez polskich respondentów określiła wymiar ten na poziomie 67,1% przed wdrożeniem terapii, a w trakcie jej trwania wartość ta wzrosła do poziomu 73,8%. Na Ukrainie natomiast, przed leczeniem jakość życia oceniono na 76,2%, zaś po jego rozpoczęciu wartość ta spadła do identycznego wyniku jak wśród polskich badanych (Tab. I.). W czwartej części instrumentu badawczego, złożonej z pytań ogólnych, opiekunowie osób leczonych w Polsce udzielili odpowiedzi, które po przeliczeniu na wartości wyrażane w procentach w istotny sposób przewyższały rezultaty uzyskane na Ukrainie i wyniosły odpowiednio 63,5% i 52,6%. Koszty terapii zostały przez polskich respondentów uznane za przystępne przy równoczesnej przeciętnej ocenie własnych możliwości finansowych. Z kolei odpowiedzi uzyskane na Ukrainie wskazywały, iż koszty terapii oceniono jako akceptowane, natomiast możliwości finansowe jako przyzwoite. Stwierdzenia te mogłyby mieć jeszcze bardziej optymistyczny charakter, gdyby organizacje rządowe jak również samorządowe w większym stopniu podejmowały próbę pomocy rodzinom w aktywizacji osób ze zdiagnozowaną schizofrenią. Jak istotna jest to kwestia, pokazują rezultaty przedstawione w tabeli II. Ponadto wyniki dotyczące źródeł utrzymania opiekunów osób cierpiących z powodu choroby psychicznej wskazywać mogą na pewne ograniczenia finansowe istotnej części badanych osób, bowiem zarówno w Polsce jak i na Ukrainie poziom rent i emerytur nie należy do najwyższych. Ostatnia grupa pytań tego fragmentu kwestionariusza była ściśle powiązana z psychoedukacją pacjentów i ich rodzin. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, że tylko jedna ankietowana na Ukrainie osoba miała styczność z tego rodzaju terapią, podczas gdy po polskiej stronie połowa badanych korzystała z tego typu leczenia. Ogólny, sumaryczny wynik oceny jakości życia osób ze zdiagnozowaną schizofrenią, szacowany na podstawie odpowiedzi udzielonych przez rodziny pacjentów, wyniósł na Ukrainie 63,4%, natomiast w Polsce 60,9%. Omówienie W analizie jakości życia ocenianej przed rozpoczęciem leczenia i w jego trakcie, poprawę rezultatów związanych z prowadzoną terapią obserwowano wśród chorych hospitalizowanych w polskiej placówce szpitalnej. W grupie pacjentów leczonych na Ukrainie podobna tendencja widoczna była tylko w wynikach związanych z wymiarem psychospołecznym. Z kolei w wymiarze energii i motywacji oraz leczenia i towarzyszących mu objawów ubocznych rezultaty uzyskane po wprowadzeniu terapii były minimalnie niższe, aniżeli przed rozpoczęciem leczenia farmakologicznego. Zaobserwowany zwyżkowy charakter ocen uzyskanych w badaniu przeprowadzonym wśród rodzin polskich pacjentów wynikać może z uczestnictwa części ankietowanych osób w zajęciach psychoedukacyjnych. Odpowiedni, profesjonalny trening oraz terapia rodzin mogą pomagać w lepszym zrozumieniu i postrzeganiu schizofrenii, a tym samym wywierać wpływ na bardziej obiektywną ocenę czynników determinujących jakość życia. Wyższa ocena satysfakcji życiowej przed rozpoczęciem leczenia, wyrażana przez opiekunów pacjen- Tabela I. Ocena poszczególnych wymiarów jakości życia osób ze zdiagnozowaną schizofrenią w Polsce i na Ukrainie przed i w trakcie leczenia wyrażona w procentach Wymiar psychospołeczny przed leczeniem w trakcie leczenia Wymiar energii i motywacji przed leczeniem w trakcie leczenia Wymiar leczenia i jego objawów ubocznych przed leczeniem w trakcie leczenia Polska 53,0% 66,3% 52,3% 58,1% 67,1% 73,8% Ukraina 64,3% 69,2% 63,1% 58,2% 76,2% 73,8% Tabela II. Źródło utrzymania osób ze zdiagnozowaną schizofrenią i ich opiekunów Osoby ze zdiagnozowaną schizofrenią Opiekunowie renta/emerytura pensja rodzina renta/emerytura pensja rodzina Ukraina 61,54% 7,69% 30,77% 61,54% 38,46% Polska 100% 45,45% 54,54% Liczba osób 20 1 4 13 11

190 ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE tów leczonych na Ukrainie w porównaniu z wynikami uzyskanymi w Polsce wynikać może z tego, że odpowiedzi respondentów z Ukrainy dotyczyły blisko 25% pacjentów, u których czas trwania choroby, od chwili zdiagnozowania do momentu badania, określany był na okres krótszy niż rok. Tym samym, rodziny chorych mogą podświadomie zawyżać ocenę satysfakcji życiowej swoich podopiecznych, chcąc tym samym oddalić myśl o problemach zdrowotnych osoby dotkniętej schizofrenią. Dla porównania odpowiedzi opiekunów pacjentów leczonych w Polsce wskazywały, że żadna z leczonych osób nie chorowała krócej aniżeli 3 lata. Sumaryczny wynik oceny jakości życia, uwzględniający wszystkie składowe instrumentu badawczego, był nieco wyższy u chorych leczonych na Ukrainie w porównaniu z rezultatem uzyskanym dla osób poddanych terapii w Polsce. Obserwowana rozbieżność mogłaby być większa, gdyby bliscy pacjentów leczonych we Lwowie uczestniczyli w zajęciach i treningach psychoedukacyjnych. Jednak różnica w otrzymanych rezultatach mogłaby również być mniejsza, gdyby grupy objęte badaniem w obu krajach były bardziej jednorodne. Po stronie ukraińskiej respondenci udzielili odpowiedzi dotyczących wyłącznie kobiet. Z kolei ankiety przeprowadzone w Polsce oceniały jakość życia pacjentów, z których połowę stanowili mężczyźni. Fakty te wydają się mieć istotne znaczenie ze względu na wyniki badań Klamki i wsp. [4], gdzie wykazano, że kobiety wyżej oceniają jakość życia w porównaniu z mężczyznami. Z pewnością oceny zebrane wśród opiekunów osób chorych na schizofrenię nie są jedynie odczuciami bliskich krewnych pacjenta, ale stanowią wypadkową opinii i spostrzeżeń osoby chorej, lekarza prowadzącego, personelu medycznego jak i samego opiekuna. Na osiągnięcie wysokiej skuteczności leczenia, a co za tym idzie satysfakcjonującego poziomu jakości życia, coraz większy wpływ wywiera arteterapia, która obok zajęć psychoedukacyjnych stanowi jeden z najważniejszych elementów działań niefarmakologicznych w leczeniu osób dotkniętych schorzeniem psychicznym [8]. Na podstawie obserwacji towarzyszących prowadzonym badaniom, możliwości skorzystania z terapii bazującej na sztuce oceniono na większe dla pacjentów leczonych w szpitalu ukraińskim, aniżeli w placówce polskiej. Ponadto badania na Ukrainie przeprowadzano w specjalnym pomieszczeniu szpitalnym, przeznaczonym do zajęć arteterapeutycznych. Mogło to mieć odzwierciedlenie w wynikach uzyskanych podczas ankietyzacji opiekunów osób cierpiących na schizofrenię. Mimo że sumaryczny wynik jakości życia, ocenianej przez opiekunów pacjentów leczonych z powodu zdiagnozowanej schizofrenii, nie różni się w sposób znaczący w obu analizowanych krajach, to jednak rezultaty uzyskane w poszczególnych częściach kwestionariusza wykazują pewne rozbieżności w porównaniu satysfakcji życiowej chorych leczonych w Polsce i na Ukrainie. Różnice te mogą wynikać z możliwości uczestnictwa w zajęciach psychoedukacyjnych skierowanych zarówno do pacjentów jak i ich rodzin. Z pewnością udział w profesjonalnym treningu przekłada się na lepsze zrozumienie choroby, pomaga w pokonywaniu wielu trudności wynikających z przebiegu schizofrenii, a także znacząco wpływa na efektywność prowadzonej terapii, warunkując tym samym wyższą i bardziej miarodajną ocenę jakości życia. Ponadto wzrost świadomości opiekuna osoby chorej, dotyczący schizofrenii, może mieć odzwierciedlenie w zainteresowaniu samym schorzeniem, a także może wpływać na znajomość schematów leczenia stosowanych u podopiecznego. Potwierdzeniem tak postawionej tezy są wspomniane już wyniki. Wskazywały one na znikomą pośród opiekunów osób leczonych na Ukrainie znajomość preparatów stosowanych przez pacjentów dotkniętych schizofrenią. W grupie polskich respondentów wiedzę taką posiadała połowa uczestników badania, a każda z tych osób uczestniczyła stosunkowo regularnie w zajęciach czy spotkaniach psychoedukacyjnych. Wnioski Jakość życia pacjentów hospitalizowanych na Ukrainie z powodu zdiagnozowanej schizofrenii nieznacznie przewyższa, w ocenie opiekunów, satysfakcję życiową chorych leczonych w Polsce. Dostępność do terapii niefarmakologicznej, głównie psychoedukacji, jest w Polsce znacznie większa niż na Ukrainie. Psychoedukacja pacjentów i ich rodzin wpływa na zobiektywizowanie oceny jakości życia osób ze zdiagnozowaną schizofrenią. Profesjonalna psychoedukacja, poparta aktywizacją zawodową osób chorych na schizofrenię, może wpływać na obniżenie całkowitych kosztów prowadzonej terapii. Wiedza na temat aktualnie stosowanych przez pacjentów leków jest znacznie większa w polskich rodzinach, aniżeli w ukraińskich. W ocenie opiekunów będących członkami bliskiej rodziny chorego, jakość życia osób ze zdiagnozowaną schizofrenią przed rozpoczęciem leczenia jest zdecydowanie wyższa dla chorych leczonych na Ukrainie, w porównaniu z Polską, natomiast w trakcie procesu leczenia oceny te zbliżają się do siebie w obu analizowanych krajach. Zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie wymiar energii i motywacji jest dziedziną wymagającą największych zmian w prowadzonej terapii. Wynika to z jego najgorszej oceny spośród wszystkich wymiarów rozpatrywanych dla stanu chorego przed i po wdrożeniu leczenia.

ARTYKUŁ REDAKCYJNY / LEADING ARTICLE 191 Piś miennictwo 1. Araszkiewicz A. Schizofrenia w Polsce. Biała Księga. Związek Stowarzyszeń Rodzin i Opiekunów Osób Chorych Psychicznie, 2006. 2. Bilikiewicz A, Landowski J, Radziwił P. Psychiatria Repetytorium. PZWL, Warszawa, 2006. 3. Jane-Llopis E, Anderson P. Mental Health Promotion and Mental Disorders Prevention. A Policy for Europe. Radboud University Nijmegen, Nijmegen, 2005. 4. Klamka A, Mazurowski K, Gezela M, Suwalska A. Czynniki związane z jakością życia pacjentów ze schizofrenią badanie przy zastosowaniu skali SQLS. Nowiny Lekarskie 2006; T75, 6: 564 567. 5. Letkiewicz M. Jakość życia chorych na schizofrenię przegląd piśmiennictwa. Wiadomości Psychiatryczne 2001; T4, 3: 203 206. 6. Meder J. Schizofrenia leczenie i rehabilitacja. Przewodnik Lekarza 2004; 5: 52 59. 7. Muraszkiewicz L. Rodzina partnerem efektywnego leczenia schizofrenii. Przewodnik Lekarza 2002; 5: 27 33. 8. Tyszkiewicz M. Cechy twórczości chorych na schizofrenię a siła przetrwania. Wiadomości Psychiatryczne 2004; T7, 4: 246 251.