Zbiorniki wodne w Polsce i ich funkcje przeciwpowodziowe

Zbigniew Janusz Ambrożewski Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej Ośrodek Technicznej Kontroli Zapór w Warszawie Zbiorniki wodne w Polsce i ich funkcje przeciwpowodziowe Przedstawiono wyniki analizy liczby, wielkości i czasu powstawania zbiorników wodnych w Polsce z uwzględnieniem ich funkcji przeciwpowodziowych. Omówiono działania na niektórych zbiornikach wodnych podczas ostatnich dużych powodzi oraz sformułowano wnioski w tym zakresie. Według danych Ośrodka Technicznej Kontroli Zapór Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie w Polsce istnieją 174 obiekty gospodarki wodnej zaliczane na podstawie obowiązującej klasyfikacji (Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z 20 grudnia 1996 r. Dz U nr 21/97, poz. 111) do pierwszej, drugiej i trzeciej klasy ważności oraz ok. 650 obiektów zaliczanych, zgodnie z tą samą klasyfikacją, do czwartej klasy ważności. Listę tę należy rozszerzyć o dalszych kilka tysięcy obiektów różnych klas, lub pozaklasowych nieobjętych żadnymi wykazami. Przeprowadzony w 2002 r. przez Główny Urząd Nadzoru Budowlanego spis budowli wodnych (a nie obiektów) o piętrzeniu powyżej 1 m wykazuje, że budowli klasy I-III jest 469 (72 I klasy, 103 II klasy i 294 III klasy), a klasy IV 1828. Dodatkowo podano, że budowli wodnych pozaklasowych jest 176. Wobec stosowania różnych kryteriów przy zaliczaniu obiektów i budowli wodnych do poszczególnych klas konieczne jest zweryfikowanie tych danych. Tylko ok. 50% obiektów piętrzących wodę jest administrowanych przez jednostki podległe ministrowi środowiska. Obiekty te i wchodzące w ich skład budowle są pod stałą kontrolą Ośrodka Technicznej Kontroli Zapór, który opracowuje ekspertyzy ich stanu technicznego. Podobne ekspertyzy opracowane są również przez OTKZ dla wielu budowli piętrzących energetyki wodnej. Fot. 1. Zniszczona zapora zbiornika wodnego Górowo Iławeckie na Młynówce w lutym 2000 r., widok od W.G. Fot. 2. Zniszczona budowla piętrząca zbiornika wodnego Bliżyn na Kamiennej w lipcu 2002 r. Foto A. Mazurczyk OTKZ IMGW Warszawa Foto A. Mazurczyk OTKZ IMGW Warszawa 65

Na podstawie danych Departamentu Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska uzyskanych z regionalnych zarządów gospodarki wodnej, wojewódzkich zarządów melioracji i urządzeń wodnych, Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, byłego Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego oraz własnych ocen stanu technicznego i bezpieczeństwa budowli wykonywanych przez OTKZ można stwierdzić, że z rozpatrywanych 850 sklasyfikowanych budowli stale piętrzących wodę ponad 30% zagraża lub może stwarzać zagrożenie bezpieczeństwa. Stan budowli piętrzących zmienia się co roku na korzyść z powodu przeprowadzania na nich prac modernizacyjnych i remontowych. Analiza liczby, wielkości i czasu powstania zbiorników wodnych Rys. 1. Lokalizacja największych zbiorników wodnych w Polsce, całkowitej pojemności > 3 hm 3 i wysokości piętrzenia zapór > 15 m Rys. 2. Liczba i pojemności zbiorników wodnych według ich wielkości Rys. 3. Podział liczby i pojemności zbiorników wodnych według czasu ich powstania Według doc. W. Depczyńskiego (marzec 2005 r.) w Polsce istnieją 92 duże zbiorniki wodne i 31 zbiorników mniejszych, o pojemności całkowitej od 472 hm 3 (Solina na Sanie) do 2 hm 3 (Krzynia na Słupi, Wrzeszczyn na Bobrze i Zatonie na Plebance) i pojemności powodziowej od 172,6 hm 3 (Jeziorsko na Warcie cała pojemność użytkowa) i 80 hm 3 (Rożnów na Dunajcu) do 1,1 1,2 hm 3 (Niedalino na Radwi i Bielkowo na Raduni). Spora liczba małych zbiorników nie ma w ogóle stałej rezerwy powodziowej. Liczbę i pojemność zbiorników wodnych według ich wielkości przedstawiono na rys. 2. Całkowita pojemność tych zbiorników wynosi 3461,4 hm 3, a pojemność powodziowa 803,8 hm 3. Do pojemności powodziowej należy dodać forsowaną pojemność powodziową istniejącą na niektórych zbiornikach, wynoszącą łącznie 308,6 hm 3, pojemność 12 zbiorników suchych w dorzeczu Odry wynoszącą 28,6 hm 3 i pojemność 13 polderów wynoszącą 180 hm 3. Łącznie pojemność powodziowa omawianych urządzeń wynosi więc 1321 hm 3 (w zaokrągleniu 1320 hm 3 ). Istnieje również kilka tysięcy małych zbiorników wodnych o pojemności całkowitej w granicach 1 hm 3 każdy, które mają znaczenie lokalne i w niewielkim stopniu wpływają na transformację wezbrania. Mogą natomiast w wypadku awarii stanowić istotne zagrożenie dla terenów położonych poniżej nich. Takimi negatywnymi przykładami mogą być: zniszczenie zapory zbiornika wod- 66

nego w Górowie Iławeckim na Młynówce o pojemności 0,3 hm 3 (wydarzenie z 2000 r. przyniosło śmierć 3 osób i znaczne straty materialne w mieście Górowo Iławeckie) oraz zniszczenie budynku piętrzącego zbiornika wodnego Bliżyn na Kamiennej o pojemności 0,15 hm 3 (wydarzenie z lipca 2002 r. nie przyniosło na szczęście większych strat materialnych na położonym poniżej zbiornika terenie). Do 1939 r. (łącznie ze zbiornikami poniemieckimi) wybudowano na obecnym obszarze Polski stosunkowo dużą liczbę zbiorników wodnych (31), w tym zaledwie 9 o pojemności całkowitej powyżej 10 hm 3. Siedem z tych zbiorników pochodzi sprzed I wojny światowej, w tym 2 nawet z XIX wieku. Łączna pojemność całkowita tych zbiorników wynosi 447,7 hm 3, pojemność powodziowa 113,6 hm 3 i pojemność powodziowa forsowana 47,1 hm 3. W okresie przedwojennym wybudowano również 12 zbiorników suchych i wszystkie wspomniane wcześniej poldery. Znacznie mniejszą liczbę zbiorników oddano do użytku w latach czterdziestych i pięćdziesiątych ubiegłego stulecia zaledwie 8 (w tym 2 za okupacji niemieckiej Rożnów i Pogoria I), o pojemności całkowitej 358,9 hm 3 (w tym Goczałkowice 165,6 hm 3, Rożnów 160,7 hm 3 ) i pojemności powodziowej 126,3 hm 3. Bardzo dużą liczbę zbiorników oddano do użytku w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, bo aż 32 (w tym największe Solina 472 hm 3, Włocławek 376 hm 3 i Sulejów 77,4 hm 3 ), o pojemności całkowitej 1677,4 hm 3, ale stosunkowo nieznacznej pojemności powodziowej 207,9 hm 3 i powodziowej pojemności forsowanej 177,2 hm 3. W latach siedemdziesiątych rozpoczęto budowę 12 dużych zbiorników wodnych. Były to 3 zbiorniki na Dolnym Śląsku (Mietków, Dobromierz, Bukówka; nie uwzględniono tu zbiornika Słup, którego budowę rozpoczęto i zakończono w latach siedemdziesiątych), 4 w Karpatach (Dobczyce, Czorsztyn- -Niedzica i Sromowce Wyżne oraz Klimkówka), 3 na Niżu Polskim (Jeziorsko, Chańcza i Cieszanowice), 1 na Śląsku (Łąka) i 1 na Podlasiu (Siemianówka) oraz 2 małe zbiorniki. Dodatkowo rozpoczęto budowę 2 zbiorników dla elektrowni wodnych szczytowo-pompowych (Porąbka-Żar, Żarnowiec). Łączna pojemność całkowita tych zbior- Fot. 3. Zapora zbiornika wodnego Rożnów na Dunajcu Fot. 4. Zapora zbiornika wodnego Solina na Sanie Fot. 5. Zapora zbiornika wodnego Włocławek na Wiśle Foto D. Cimirakis OTKZ IMGW Foto A. Wita OTKZ IMGW Warszawa Foto A. Wita OTKZ IMGW Warszawa 67

Foto A. MichNa RZGW Warszawa Foto A. Mazurczyk OTKZ IMGW Warszawa Foto A. Bednarska Skanska Kraków Fot. 6. Zapora zbiornika wodnego Sulejów na Pilicy Fot. 7. Zapora zbiornika wodnego Jeziorsko na Warcie Fot. 8. Zapora budowanego zbiornika wodnego Świnna Poręba na Skawie ników wyniosła 872,6 hm 3, pojemność powodziowa 322,7 hm 3 i powodziowa pojemność forsowana 73,2 hm 3, co stanowi 25% całej obecnej pojemności zbiornikowej, 40% aktualnej pojemności powodziowej i prawie 24% forsowanej pojemności powodziowej. Największy z tych zbiorników, Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne, został oddany do użytku tuż przed powodzią w lipcu 1997 r. i zdecydowanie wpłynął na ograniczenie powodzi na Dunajcu i górnej Wiśle (o czym niżej). Po tym okresie stosunkowo pomyślnego rozwoju infrastruktury zbiornikowej nastąpił wprawdzie ograniczony, ale jednak pewien rozwój, bo przekazano do użytku, na początku XXI wieku, 6 nowych zbiorników wodnych (Domaniów, Wióry, Topola, Kozielno, Kuźnica Warężyńska, Sosnówka) o łącznej pojemności całkowitej 156,0 hm 3, pojemności powodziowej 40,8 hm 3 i forsowanej pojemności 5 hm 3. Ostatnim oddanym do użytku zbiornikiem jest adaptowanie wyrobiska popiaskowego w Kuźnicy Warężyńskiej do potrzeb retencjonowania wody. Pojemność całkowita tego zbiornika, który uruchomiono w 2005 r., wynosi 51,2 hm 3, zaś pojemność powodziowa 8 hm 3. W budowie znajdują się dwa zbiorniki wodne. Budowany od 1986 r. zbiornik wodny Świnna Poręba na Skawie o pojemności całkowitej 161 mln m 3 i pojemności użytkowej 122 mln m 3. Ta ostatnia pojemność może być w całości przeznaczona na cele powodziowe ze względu na zrezygnowanie z poboru wody z tego zbiornika do Okręgu Górnośląskiego, co z kolei jest spowodowane upadkiem przemysłu w tym regionie. Drugim od dawna budowanym zbiornikiem jest Nielisz na Wieprzu o pojemności całkowitej 19,5 hm 3. Według informacji uzyskanych w Ministerstwie Środowiska planuje się, w dalszej perspektywie (oby jeszcze w tym wieku), uruchomienie budowy następujących zbiorników wodnych: Wielowieś Klasztorna na Prośnie o pojemności całkowitej 48,8 hm 3, pojemności powodziowej 16,5 hm 3 i pojemności powodziowej forsowanej 18,7 hm 3 ; Krępna na Wisłoku (a właściwie Kąty Masowa) o pojemności całkowitej 65,5 hm 3 i pojemności powodziowej 19,5 hm 3 oraz Racibórz na górnej Odrze o pojemności powodziowej 170 hm 3. 68

Działania na niektórych zbiornikach wodnych podczas ostatnich dużych powodzi Działania na zbiornikach podczas dużych powodzi opisano na podstawie Monografii Powodzi lipiec 1997 dla dorzecza Wisły i dorzecza Odry opracowanej przez Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej. Poniżej przedstawiono je dla jednego wybranego dużego zbiornika wodnego oddanego do użytku w poszczególnych dwudziestoleciach (przed II wojną światową Otmuchów, w latach 40 50 XX wieku Goczałkowice, w latach 60 70 XX wieku Nysa i w latach 80 90 XX wieku Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne oraz po roku 2000 Wióry, dla którego omówiono powódź w lipcu 2001 r.). Otmuchów Największy zbiornik na Dolnym Śląsku, oddany do użytku przed II wojną światową, ma obecnie całkowitą pojemność 106,5 hm 3 i rezerwę powodziową 57,1 hm 3 (latem). Podczas powodzi w 1997 r. wystąpiły dwie fale powodziowe. Maksymalny dopływ do zbiornika określony na 2184 m 3 /s wystąpił w dniu 8.07 o godzinie 11.00, natomiast odpływ ze zbiornika w tym samym dniu o godzinie 18.00 wyniósł 1103 m 3 /s, co spowodowało redukcję odpływu o 49,5%. Również w tym samym dniu do godziny 20.00 opróżniono zbiornik przy zrzutach trzykrotnie wyższych od dopływu, zmniejszając napełnienie do 68% jego całkowitej pojemności. Druga fala powodziowa była mniej gwałtowna niż pierwsza, ale w trakcie jej trwania również zrzut ze zbiornika był przeszło 25% wyższy od dopływu. Maksymalny dopływ do zbiornika o wielkości 555 m 3 /s w tym drugim wezbraniu wystąpił w dniu 20.07 o godzinie 18.00. W tym samym dniu w godzinach 11.00 12.00 zredukowano odpływ ze zbiornika do 420 m 3 /s, a więc o 24,3%. Zrównanie dopływu i odpływu nastąpiło dopiero w dniu 29.07 i wyniosło ok. 480 m 3 /s. Fot. 9. Zapora zbiornika wodnego Pilchowice podczas powodzi w lipcu 1997 r. widok przelewu i dolnego stanowiska Fot. 10. Zapora zbiornika wodnego Goczałkowice podczas burzy wiatrowej w listopadzie 2004 r. Foto A. SiUdy GPW w Katowicach Goczałkowice Zbiornik ma całkowitą pojemność 165,6 hm 3, a rezerwę powodziową 45,3 hm 3. Wystąpiły dwie kulminacje: w dniu 7.07.1997 r. o godzinie 9.00 dopływ wynosił 355 m 3 /s, a w dniu 8.07 o godzinie 20.00 436 m 3 /s. Odpływ w tym okresie ze zbiornika wzrastał powoli do 270 m 3 / /s. Wkrótce nastąpiło zrównanie dopływu z odpływem, a rezerwa powodziowa Fot. 11. Dolne stanowisko zbiornika wodnego Nysa po powodzi w lipcu 1997 r. 69

Fot. 12 i 13. Przelew stokowy zbiornika wodnego Czorsztyn-Niedzica na Dunajcu podczas powodzi w lipcu 1997 r. i w normalnej eksploatacji zmniejszyła się do 7,5 hm 3. Później prowadzono gospodarkę wodną na zbiorniku polegającą na utrzymywaniu większego odpływu od dopływu. Od 14.07 od godziny 18.00 do 20.07 do godziny 6.00 wystąpił stały dopływ o wielkości 40 m 3 /s, co pozwoliło na odtworzenie rezerwy powodziowej o wielkości 53,2 hm 3. Przyjęcie następnej kulminacji, która o dopływie 142 m 3 /s wystąpiła w dniu 21.07 i trwała do 23.07 do godziny 6.00, nie nastręczyło już problemu. Odprowadzenie wód ze zbiornika wyniosło wtedy 40 m 3 /s, co spowodowało zmniejszenie rezerwy powodziowej do 41,7 hm 3. Nysa Zbiornik ma całkowitą pojemność 102,6 hm 3, a rezerwę powodziową 51,7 hm 3 i powodziową pojemność forsowaną 20,9 hm 3. Maksymalny dopływ do zbiornika wystąpił w dniu 8.07.1997 r. o godzinie 18.00 i wyniósł 1679 m 3 /s. Wcześniej, bo już od 7.07 od godziny 9.00, nastąpił zrzut wody ze zbiornika rozpoczęty od 35 m 3 /s poprzez 70 m 3 /s i dalej zwiększający się sukcesywnie do 1500 m 3 /s w dniu 8.07 w godzinach 18.00-24.00. Zadysponowany zrzut był więc mniejszy o 10,6% od dopływu. Pomiędzy I a II wezbraniem, to jest od 14.07 od godziny 18.00, nastąpiło opróżnianie zbiornika. Maksymalny dopływ do zbiornika podczas tego drugiego wezbrania wystąpił w dniu 21.07 w godzinach 11.00 13.00 i wyniósł 498 m 3 /s, a zrzut w tym czasie osiągnął wartość 600 m 3 /s. Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne Zespół tych zbiorników ma całkowitą pojemność 238,4 hm 3 (231,9 + 6,5 hm 3 ), pojemność powodziową 63,3 hm 3 i powodziową pojemność forsowaną 24,9 hm 3 (23,9 + 1 hm 3 ). Przepływ nieszkodliwy został określony na 250 m 3 /s i może być przeprowadzony przez elektrownię. Przy większym dopływie uruchamiane są przelewy, a w wypadku gdy zbiornik osiągnie poziom niższy o 1 m od maksymalnego i dopływ do zbiornika jest większy od 1300 m 3 /s zostają uruchomione spusty denne. Maksymalny dopływ do zbiornika 1400 m 3 /s nastąpił w dniu 8.07.1997 r. o godzinie 22.30, a odpływ w tym czasie osiągnął 338 m 3 /s. Maksymalny odpływ ze zbiornika w granicach 560 586 m 3 /s był odprowadzany w okresie od dnia 9.07 godz. 8.00 do dnia 10.07 godz. 0.00. Zrównanie dopływu z odpływem nastąpiło w dniu 9.07 o godzinie 20.00, przy rezerwie powodziowej 26,9 mln m 3. Fala powodziowa w tym okresie została zredukowana przez zbiornik o ok. 58%. Wióry Zbiornik ma całkowitą pojemność 35 hm 3 i pojemność powodziową 19,5 hm 3. Został przekazany do pierwszego piętrzenia w maju 2005 r. i jak dotąd nie powstała możliwość sprawdzenia jego skuteczności podczas powodzi. Natomiast w lipcu 2001 r., w czasie budowy zbiornika, wystąpiło wezbranie, które doprowadziło do katastrofy grodzy ziemnej chroniącej budowę zapory ziemnej położonej na lewym brzegu rzeki. Niniejsze omówienie przedstawiono na podstawie ekspertyzy dotyczącej katastrofy grodzy we Wiórach, opracowanej, na zlecenie Prokuratury Rejonowej w Kielcach, przez autora niniejszego artykułu. Wody rzeki w czasie budowy zapory płynęły przez otwory w zbudowanym wcześniej bloku przelewowo-spustowym zlokalizowanym na prawym brzegu rzeki i spusty denne wykonane pod grodzą. Gwałtowny przybór wód rozpoczął się po opadach deszczu w dniu 24.07.2001 r. Ich wielkość oszacowano ex post (brak było bowiem prognoz, które mogły być przekazywane na budowę) na 91,3 mm/dobę. Spowodowało to dopływ wód ze zlewni zbiornika wynoszący w dniu 25.07 ok. 250 m 3 /s. Grodza była policzona na poziom wód odpowiadający przepływowi Q 5% = 176 m 3 /s i sprawdzona na Q 3% = 192 m 3 / /s. Nastąpiło początkowo spowolnienie przepływu poniżej budowy spowodowane wypełnianiem się istniejącego zagłębienia (zbiornika) przed grodzą o pojemności ok. 3 hm 3, a następnie rozpoczęło się przelewanie wody przez otwory w bloku przelewowo-spustowym. O godz. 4:30 (lub może nieco wcześniej) w dniu 25.07 nastąpiło podtopienie dolnego stanowiska i zalanie dołu fundamentowego od wody dolnej. Ok. godz. 7:00 nastąpiło przelanie się wód przez koronę grodzy, co doprowadziło do jej zniszczenia na całej wysokości i długości 100. W tym momencie podniósł się poziom wody dolnej o ok. 1,50 m, aby wkrótce opaść o 41 cm. Straty na budowie zbiornika oszacowano na 5 mln zł. Ocena skuteczności zbiorników wodnych w warunkach powodziowych Zbiorniki w dorzeczu Odry Powódź w dorzeczu Odry w lipcu 1997 r. była jedną z największych w historii i była drugą co do wielkości po powodzi z 1903 r. Nieco mniejsza powódź 70

o podobnym charakterze wystąpiła w 1854 r. W czasie przejścia fali kulminacyjnej na Odrze przepływ we Wrocławiu wyniósł 3640 m 3 /s, a przy ujściu Nysy 3540 m 3 /s. Najmniejsze prawdopodobieństwo występowania omawianych przepływów stwierdzono na odcinku Odry od Chałupek do Wrocławia p = 0,01 0,05%. Podobnie było w innych przekrojach (w Brzegu Dolnym p = 0,01 0,05%, na Nysie Kłodzkiej i jej dopływach p = 0,01-0,06%). Powódź na Odrze i jej dopływach miała dwie kulminacje, przy czym druga była większa od pierwszej. Tak w 1997 r., jak i w 1854 r. poziom wód przewyższył poziom korony obwałowań, niszcząc je na znacznych długościach. Zatopione zostały znaczne obszary terenów dotychczas chronionych wałami, a wody z zawala zostały odprowadzone grawitacyjnie dopiero po obniżeniu się ich poziomu w rzekach. W tej sytuacji nastąpiła w okresie wystąpienia kulminacji redukcja odpływu w stosunku do dopływu. Uchroniono również wszystkie zbiorniki przed katastrofami. Gdyby któryś z nich uległ katastrofie, zniszczenia byłyby jeszcze większe. Zbiorniki w dorzeczu Wisły Wprawdzie w dorzeczu Wisły powódź z lipca 1997 r. miała charakter wezbrania katastrofalnego wielkiego, to jednak obserwowane przepływy były w granicach przepływów o prawdopodobieństwie występowania p = 1% (w profilach Karsy 0,6%, Szczucin 0,9%, Sandomierz 1,5%) i nie przekraczały ekstremalnych wartości notowanych dotychczas w XX wieku. Trzy największe wezbrania na Wiśle w XX wieku (1934 r., 1960 r. i 1962 r.) miały podobny kształt, podobny czas trwania (17 18 dni) i przepływy kulminacyjne nieprzekraczające 5000 m 3 /s, natomiast podczas kulminacji w lipcu 1997 r. przepływ był nieco mniejszy i wyniósł 4730 m 3 /s. Prawie we wszystkich zbiornikach nastąpiła redukcja kulminacyjnych dopływów w stosunku do odpływów w granicach od 70, 75, 79% (Chańcza, Wisła Czarne i Kozłowa Góra) poprzez 58, 60, 66% (Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne, Solina i Myczkowce, Dobczyce) i 26, 38, 42% (Rożnów i Czchów, Przeczyce, Goczałkowice, Tresna i Porąbka) do 9-10% (Besko, Klimkówka). Największe znaczenie Fot. 14. Przerwanie grodzy budowanej zapory zbiornika wodnego Wióry na Świślinie w lipcu 2001 r. Fot. 15. Zapora zbiornika wodnego Wióry, stan z września 2004 r. w tej powodzi dla stanu wód na Dunajcu i górnej Wiśle miała redukcja przepływu w zbiornikach Czorsztyn-Niedzica i Sromowce Wyżne. Na kilku zbiornikach zadysponowano niestety zrzut wody przewyższający znacznie dopływ, doprowadzając często niepotrzebnie do wysokich stanów wód poniżej przekroju piętrzenia (Solina). Ocena stanu technicznego i bezpieczeństwa zbiorników wodnych po dużej powodzi Zbiorniki w dorzeczu Odry Podczas powodzi w lipcu 1997 r. żaden ze zbiorników wodnych nie uległ katastrofie. Przeprowadzone w drugiej połowie lipca i dodatkowo w listopadzie 1997 r. przez pracowników Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego i OTKZ wspólne kontrole na głównych zbiornikach wodnych stwierdziły, że konieczna była odbudowa jedynie jazu w Pilchowicach, natomiast na 2 zbiornikach wystąpiło zagrożenie ich bezpieczeństwa, na 5 zbiornikach konieczne było wykonanie dodatkowych robót zabezpieczających, na 23 obiektach potrzebne było przeprowadzenie prac remontowych. Największe uszkodzenia zanotowano na dolnych stanowiskach zbiorników i ich kanałach odpływowych. Wziąwszy pod uwagę przejście przez omawiane zbiorniki wodne tak katastrofalnej powodzi oraz sędziwy wiek części z tych zbiorników, należy stwierdzić, że uszkodzenia okazały się stosunkowo niewielkie, a ich przywrócenie do stanu sprzed powodzi nie wymagało zbyt dużych nakładów finansowych. Foto W. Mielniczuk RZGW Warszawa Foto Hydroprojekt Warszawa 71

Zbiorniki w dorzeczu Wisły Podobnie jak w dorzeczu Odry również podczas powodzi w lipcu 1997 r. żaden ze zbiorników wodnych w dorzeczu Wisły nie uległ katastrofie. Przeprowadzone w drugiej połowie lipca i dodatkowo w listopadzie 1997 r. przez pracowników Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego i OTKZ wspólne kontrole głównych zbiorników wodnych stwierdziły, że żaden z nich nie wymaga odbudowy ani nie stwarza zagrożenia bezpieczeństwa. Na 1 zbiorniku konieczne było wykonanie dodatkowych robót zabezpieczających, a na 11 zbiornikach wymagane było przeprowadzenie dodatkowych prac remontowych. Wprawdzie powódź w dorzeczu Wisły miała charakter wezbrania katastrofalnego wielkiego, to jednak ilość i wielkość uszkodzeń była na tych zbiornikach stosunkowo niewielka. Wnioski 1. Z przedstawionego przeglądu wynika, że stan techniczny zbiorników wodnych, sprawdzony w warunkach ekstremalnych, jakie stworzyła powódź z lipca 1997 r., jest zadowalający. Zbiorniki wodne wypełniły założone funkcje retencyjne i przeciwpowodziowe i tam gdzie mogły zredukowały dopływ maksymalny w pożądany sposób. Żaden ze zbiorników nie uległ katastrofie, co więcej uszkodzenia (szczególnie zbiorników odrzańskich) były możliwe do naprawienia w stosunkowo krótkim okresie. 2. Pojemność całkowita wszystkich zbiorników w Polsce umożliwia magazynowanie zaledwie 6,5% średniorocznego odpływu. Wskaźnik ten w krajach sąsiednich wynosi 15 16%. Podobna sytuacja, lub jeszcze gorsza, występuje w niedostatecznej pojemności powodziowej nie tylko zbiorników wodnych, ale i innych budowli gospodarki wodnej służących temu celowi. 3. Przeprowadzona w tym artykule analiza liczby i pojemności zbiorników wodnych w poszczególnych dwudziestoleciach wykazała, że najlepszym okresem wzrostu tej pojemności były lata 60 70, kiedy oddano do użytku 32 zbiorniki o pojemności całkowitej prawie 1680 hm 3, pojemności powodziowej 208 hm 3, powodziowej pojemności forsowanej 177 hm 3. Równie dobry był okres lat 80-90, kiedy oddano do eksploatacji 16 zbiorników wodnych o pojemnościach odpowiednio: 873 hm 3, 323 hm 3 (znaczna pojemność powodziowa) i 73 hm 3. Po 2000 r. oddano do użytku zaledwie 5 zbiorników o pojemnościach odpowiednio: 105 hm 3, 33 hm 3 i 11 hm 3. 4. W budowie są obecnie tylko 2 zbiorniki wodne: zbiornik Świnna Poręba na Skawie budowany od 1986 r., zaawansowany zaledwie w 60%, oraz budowany od dawna zbiornik Nielisz na Wieprzu. W zbiorniku Świnna Poręba cała jego pojemność użytkowa może być przeznaczona na cele przeciwpowodziowe. Co więcej, takie wykorzystanie zbiornika, według Hydroprojektu w Krakowie, może prowadzić do ograniczenia poziomu wód powodziowych w Krakowie do 1 m. Tymczasem, nie wiadomo z jakiego powodu, próbuje się zmniejszyć jego wielkość, powodując olbrzymie perturbacje w pracach budowlanych i w prawie całkowicie zakończonych wywłaszczeniach terenów pod zalew. 5. Nie wiadomo w jakiej perspektywie przewidziano budowę: zbiornika wodnego Wielowieś Klasztorna na Prośnie, zbiornika Krępna na Wisłoku (ostatnia nazwa Kąty Masowa) oraz zbiornika Racibórz na Odrze. Jest to zbyt mało w stosunku do potrzeb. Powinno się pomyśleć o nowych lokalizacjach zbiorników i starać wprowadzić te zbiorniki do realizacji. 6. Mamy zbiorniki wodne w niezłej kondycji technicznej. Narzekania hydrotechników w latach 60 80 na małą liczbę oddawanych do użytkowania zbiorników wodnych z perspektywy lat okazały się zupełnie nieuzasadnione. Powstało wtedy 49 zbiorników, co stanowiło 52% wszystkich zbudowanych dotychczas zbiorników, ich pojemność całkowita wyniosła prawie 74% całej istniejącej obecnie pojemności, odpowiednia pojemność powodziowa wynosi 66%, a forsowana pojemność powodziowa 81%. Oczywiście nie jest możliwe utrzymanie tempa wzrostu z lat poprzednich, ale mizerne wyniki z lat ostatnich oraz jeszcze gorsze perspektywy każą się zastanowić nad przyjętą polityką w tej sprawie (o ile taka w ogóle istnieje). Literatura 1. W. Depczyński: Zestawienie zbiorników wodnych w Polsce. Baza obiektów hydrotechnicznych (BOH) OTKZ IMGW Warszawa marzec 2005. 2. B. Smolski i in.: Plan operacyjny Głównego Komitetu Przeciwpowodziowego. B.-U. W.M, W i K. Melwoprojekt Spółka z o. o. Warszawa luty 2001. 3. A. Dubicki, Dorzecze Odry Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdz. 2. Przebieg powodzi w dorzeczu Odry. Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 4. J. Malinowska-Małek: Dorzecze Odry Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdz. 3. Analiza pracy zbiorników retencyjnych. Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 5. Z.J. Ambrożewski, E. Janiszewska- -Kuropatwa, W. Jankowski: Dorzecze Odry Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdz. 5. Sprawność i uszkodzenia obiektów hydrotechnicznych w dorzeczu Odry. Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 6. A. Barczyk, i in.: Dorzecze Wisły Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdz. 2. Przebieg wezbrania w dorzeczu Wisły. Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 7. A. Barczyk, J. Grela i in.: Dorzecze Wisły Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdział 3, Analiza pracy zbiorników retencyjnych, Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 8. Z.J. Ambrożewski, E. Janiszewska- -Kuropatwa, W. Jankowski: Dorzecze Wisły Monografia Powodzi lipiec 1997. Rozdz. 5. Sprawność i uszkodzenia obiektów hydrotechnicznych w dorzeczu Wisły. Wydawnictwo IMGW Warszawa 1999. 9. J. HenniG: Znaczenie Kanału Krakowskiego i Zbiornika Wodnego Świnna Poręba w badaniach nad skutecznością ochrony Krakowa przed powodziami. Wiadom. Meliorac. i Łąk. nr 1 z 1997. 10. Z.J. Ambrożewski, K. Fiedler, A. Mazurczyk: Ekspertyza prawdopodobnych przyczyn katastrofy zapory ziemnej na rzece Młynówce w Górowie Iławeckim, OTKZ IMGW Warszawa, luty 2000. 11. Z.J. Ambrożewski: Jak dziś chronić się przed powodzią, Bezpieczny Żywioł Ogólnopolski program przeciwdziałania powodziom. Raport Zerowy 2001 r., Wydawnictwo PZU Poznań. 12. Z.J. Ambrożewski: Stan techniczny małych obiektów piętrzących wodę na tle katastrofy zapory w Górowie Iławeckim, IX Konferencja Technicznej Kontroli Zapór Rytro 29-31.05.2001 r., Sympozjum Hydrotechnika IV` 2001 w Miedzybrodziu Żywieckim 26 28.09.2001 r., Wydawnictwo NOT Rada Wojewódzka w Katowicach, Gosp. Wodn. nr 11 z 2001. 13. Z.J. Ambrożewski: Katastrofy małych budowli piętrzących wodę. Materiały Konferencji Okrągły Stół Powódź 2001, Warszawa 12.02.2002 r., Wydawnictwo IMGW Warszawa i PZU Poznań. 14. Z.J. Ambrożewski: Katastrofy obiektów hydrotechnicznych w Polsce w latach 2000 2001, Konferencja Hydrotechnika V`2003. 15. Z.J. Ambrożewski, A. Mazurczyk: Katastrofy budowlane obiektów hydrotechnicznych w latach 2000 2001 w Polsce. Analiza podstawowych przyczyn powstania katastrof i skutki tych katastrof. Konferencja OTKZ 2003. 16. Z.J. Ambrożewski, W. Jankowski: Ocena bezpieczeństwa obiektów hydrotechnicznych administrowanych przez Ministra Środowiska. Gospod. Wodn. nr 2 z 2004. 17. A. Śliwa: Zbiornik Wióry gospodarka przeciwpowodziowa. Gospod. Wodn. nr 5/2005. 72