Psychologia w zarządzaniu Wykład 13

Pracoholizm założenia definicyjne Psychologia w zarządzaniu Wykład 13 Termin pracoholizm został po raz pierwszy użyty przez W. Oatesa w 1968 roku poprzez analogię do zjawiska alkoholizmu. Oates twierdził, że pracoholizm jest zjawiskiem negatywnym, choć dosyć lekko i żartobliwie traktował ten problem. Następnie Machlowitz nadała uzależnieniu od pracy charakter pozytywny, kojarząc je z przyjemnością i kreatywnością. Maslach natomiast używał zamiennie pojęć pracoholik (workaholic) i uzależniony od pracy (addicted to work), stwierdzając, że jest to człowiek, który ma obsesję na punkcie pracy,a jednocześnie jest przepracowanyjest to stan uzależnienia od wykonywanej pracy, powodującym zaburzenie równowagi między istotnymi elementami życia codziennego. Objawy pracoholizmu niezdolność do abstynencji, czyli zaprzestania pracy i życia bez pracy, która jest odczuwana jako subiektywna niemożność zaprzestania pracy przy wymuszonym lub świadomym zaprzestaniu pracy pojawia się lęk i napięcie, prowadzące do objawów somatycznych zmniejszenie satysfakcji z pracy, z jednoczesnym coraz większym w nią zaangażowaniem występowanie nawrotów uzależnienia oraz problemów zdrowotnych i dysfunkcjonalności w społecznym funkcjonowaniu człowieka. Pracoholizm - zaburzenie o charakterze obsesyjno - kompulsywnym.(b.e.robinson) Pracoholik osoba uzależniona od pracy, ma na jej punkcie obsesję, a jednocześnie jest przepracowana i zestresowana. (Maslach, 1986) Kryteria diagnozy pracoholizmu można odnaleźć w syndromie uzależnienia od pracy oraz w zestawieniu opartym na Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych ICD- 1010. Model medyczny człowiek uzależnia się poprzez fizyczne działanie substancji chemicznych bądź produkowanych przez organizm. Człowiek, który spędza długie godziny w pracy, może dzięki wydzielaniu neurostymulatorów radzić sobie z narastającym zmęczeniem. Model psychologiczny człowiek stopniowo zaczyna wierzyć, że nie może żyć bez skrajnego zaangażowania w pracę zawodową. Uzależnienie stopniowo wzrasta, mimo negatywnych konsekwencji np. rodzinnych Pracoholizm Pracoholizm jako wynik uczenia się model uczenia sprawczegomówi, że uczymy się poprzez konsekwencje naszych zachowań. Pracoholizm rozwija się wówczas, gdy skrajne zaangażowanie w pracę prowadzi do pożądanych wyników Pracoholizm jako cecha osobowości Pracoholizm ujawnia się pod koniec okresu dojrzewania. Możliwość jakiegokolwiek oddziaływania istnieje jedynie pod koniec tego okresu, gdy jednostkowe predyspozycje do pracoholizmu pod wpływem oddziaływań środowiskowych przekształcają się w cechę osobowości. Po tym okresie poziom pracoholizmu stabilizuje się. Objawy pracoholizmu Symptomy fizjologiczne: Objawy behawioralne: - bóle głowy, - Problemy ze snem, - Ciągłe napięcie, - Zmęczenie, - Wzmożona aktywność, - Bóle i wrzody żołądka, - Niecierpliwość, - Bóle w klatce piersiowej, - Zdenerwowanie, - Tiki nerwowe, - Problemy z koncentracją uwagi, - Zawroty głowy, - Problemy z zapamiętywaniem, - Niestrawność. - Zmienne nastroje. 1

Czym charakteruzuje się pracoholik? - życiem w ciągłym pośpiechu - obsesyjną potrzebą kontroli nad sobą i swoim czasem - nadmiernym perfekcjonizmem, wynikającym z założenia, że nic nie może być wykonane wystarczająco dobrze - problemami w relacjach z ludźmi - stałym wydłużaniem się czasu pracy - brakiem umiejętności odpoczywania i relaksowania się -niecierpliwością - łatwym uleganiem irytacji - Narzucanie sobie niezwykle wysokich wymagań - Brak umiejętności regulowania i kontrolowania swoich zachowań związanych z pracą - Nadmierne pochłonięcie przez pracę Rodzaje uzależnienia od pracy Pracoholik nieustępliwy pracuje kompulsywnie, od świtu do zmierzchu, nie potrafi się zrelaksować, stara się zrealizować zadanie jak najszybciej i przejść do następnego. Pracoholik bulimiczny- Odwleka wykonanie zadania tak długo jak tylko jest to możliwe, a później pracuje intensywnie pod presją czasu. Pracoholik z deficytem uwagi- Lubi zawody związane z ryzykiem, uprawia ekstremalne sporty. Rozpoczyna wiele projektów, ale żadnego nie doprowadza do końca. Pracoholik rozkoszujący się pracą - Jest powolny, uważny. Nieświadomie odwleka moment zakończenia pracy. Pracoholik opiekuńczy- Nie siedzi za biurkiem, lecz angażuje się w czynną pomoc innym osobom. Wewnętrzne przyczyny pracoholizmu Zewnętrzne przyczyny pracoholizmu: Osoby poszukujące dobrostanu poprzez doświadczenie pobudzenia. Nie boją się nowych wyzwań, podejmują czynności ryzykowne. Ludzie utalentowani. W związku z sukcesami w pracy doświadczają częstych gratyfikacji. Potrzeba dowartościowania skłania ich do pracy na okrągło. Ludzie z wysoką motywacją osiągnięć. Zapominają o czasie wolnym, rodzinie, aby osiągnąć swe cele. Aleksytymia. U ludzi zauroczonych pracą zanika zdolność odprężania się, rozpadają się bliskie związki. Pozostaje ucieczka w pracę, która prowadzi do dalszego pogłębiania się syndromu. Inni ludzie lub okoliczności sprawiające, że jednostka musi robić więcej niż by chciała Rodzice, niezapewniający dzieciom wsparcia i opieki (separacja, rozwód, uzależnienie od alkoholu itp.) Rodzice stawiający wysokie wymagania rodzi się lęk przed porażką Atmosfera pracy, wymagające lojalności, poświęcenia Skutki pracoholizmu Sfera osobista: Stres Utrata zdrowia fizycznego i psychicznego Wysoki poziom lęku, gniewu Sfera rodzinna: Fizyczna nieobecność w życiu rodzinnym Brak psychicznego zaangażowania w sprawy rodzinne Brak dobrej komunikacji, niski poziom intymności i zaufania Sfera organizacyjna: Unikanie delegowania zadań Nadmierna kontrola Opór przed współpracą Dysproporcja pomiędzy efektywnością i wydajnością pracy a ilością czasu spędzanego w pracy Specyficzne schematy poznawcze pracoholików Wg. Mellibrudy: Powinienem się stale doskonalić, Powinienem być zdolny do kontrolowania każdej sytuacji która jest dla mnie ważna, Powinienem zawsze dostawać to czego chcę, Moje życie powinno przebiegać bez cierpienia i wysiłku. Klinicyści amerykańscy: Myślenie w kategoriach czarno białych, Myślenie teleskopowe, Rozmycie granic, Sprawianie przyjemności innym, Myślenie pesymistyczne, Myślenie bezradne, Postrzeganie siebie w kategoriach ofiary, Myślenie życzeniowe, Traktowanie życia jako ciągłej walki. 2

Cechy organizacji promujących pracoholizm (Schaef i Fasel, 1988) Pracownik optymalny vs. pracoholik Misja organizacji jest zapomniana lub ignorowana, Przetrwanie organizacji jest sprawą najważniejszą, Najważniejszą korzyścią jest natychmiastowy zysk, Środowisko pracy koncentruje się na własnych potrzebach, nie szanuje pracowników, Kryzysy są normą Zimna, bezosobowa atmosfera Organizacje promują uzależnienie od pracy, ponieważ wydaje się ono pozytywnie wpływać na produktywność wyścig z nieistniejącą konkurencją nierealne terminy niezadowoleni klienci Pracownik optymalny Potrafi współpracować, delegować zadania, Cieszy go zarówno proces pracy jak i jej wyniki, Motywowany przez wewnętrzne potrzeby, Efektywny, Podejmuje ryzyko jeżeli od tego zależy właściwe wykonanie zadania Kiedy popełnia błędy, stara się wyciągać wnioski, Jest osobą towarzyską. Pracoholik Pracuje sam, nie potrafi delegować zadań, Pracuje dla samej pracy, Motywowany lękiem przed utratą statusu, Nieefektywny, pochłaniają go szczegóły, Unika ryzyka, nowych rozwiązań, Ukrywa popełniane błędy, Nie ma przyjaciół. Karōshi Termin karoshi, oznaczający śmierć na skutek przepracowania, stał się bardzo popularny w Japonii, gdzie problem pracoholizmu jest znaczący Pierwszy przypadek karōshi odnotowano w Japonii w 1969. Dotyka nagle ludzi w pełnym zdrowiu, w okresie wielkiej aktywności. Karōshi nie jest terminem czysto medycznym. To socjomedyczne określenie odnosi się do przypadków zgonów lub poważnych uszczerbków na zdrowiu spowodowanych schorzeniami krążeniowo-sercowymi (jak zawał mięśnia sercowego), których przyczyną jest sprzężenie nadciśnienia i miażdżycy z bardzo silnym przeciążeniem pracą Symptomy Symptomów praktycznie brak. Osoby, które dotyka karōshi, czują się świetnie, mają plany, podejmują wyzwania, nie wykazują objawów drastycznego przepracowania (gdyż skrywają je przed samymi sobą). Zjawisko to jest trudno wykrywalne, wiadomo jednak, że dotyka pracoholików - tj. osoby zwykle pilne, perfekcyjne, ale i niepewne swego, nieśmiałe, niedowartościowane, bojące się otoczenia, podchodzące z obawą do swojego talentu, spontaniczności, czy fantazji. Cechą wspólną dla przypadków karōshi jest zbyt dużo pracy i stres Karōshi nie dotyka szarych pracowników, ale przeważnie ludzi sukcesu. We wszystkichprzeanalizowanych przypadkach karōshi w Japonii w latach 1974-1990 śmierć dotykała osób pracujących ponad sześćdziesiąt godzin w tygodniu, mających ponad pięćdziesiąt nadgodzin w miesiącu i niewykorzystanych ponad połowy urlopów Ofiarą karōshi stał się nawet premier Japonii, Keizō Obuchi Nasi rodacy są coraz bardziej cenieni za pracowitość i zaangażowanie, nie tylko w kraju, ale i za granicą. Poza tym przeciętny Polak pracuje najdłużej w Europie, w sumie 41,6 godzin tygodniowo. Dla porównania Hiszpanie pracują około tylko 35,9 godziny tygodniowo, Irlandczycy - 37,9, natomiast Włosi 39,3 godzin. Nasuwa się pytanie, czy angażując się nadgorliwie w wykonywane obowiązki można doprowadzić się do skrajnego wyczerpania a w konsekwencji tego nawet do śmierci? Pomimo to pracoholicy są chętnie zatrudniani w pewnych branżach, szczególnie na takich stanowiskach, jak: przedstawiciel handlowy; pośrednik ubezpieczeniowy; sprzedawca; w każdej działalności nastawionej na wynik. 3

Wypalenie zawodowe - definicja Symptomy,,Stan fizycznego, emocjonalnego i umysłowego wyczerpania wywołanego długotrwałym zaangażowaniem w emocjonalnie obciążające sytuacje Pinces, Aronson 1988 Wypalenie aktywne wywołane jest przez wydarzenia i czynniki zewnętrzne, do których zaliczyć można warunki pracy np. zbyt wiele wymagań, aspekty instytucjonalne. Wypalenie bierne wewnętrzna reakcja organizmu na wyżej wymienione przyczyny. Gilliespie, 1990 w sferze funkcjonowania fizycznego człowieka bóle głowy, żołądka, zaburzenia snu, podwyższone ciśnienie, poczucie osłabienia, zmniejszenie się odporności organizmu itp.; w sferze funkcjonowania emocjonalnego zmienność nastrojów, ogólne przygnębienie, poczucie bezradności, obniżenie samooceny, brak wiary w możliwość zmiany trudnej sytuacji itp.; w sferze zachowań absencja w pracy, częste konflikty, obojętność wobec klientów, zmniejszenie się wydajności pracy, złe zarządzanie czasem, wzrost liczby wypadków itp. Objawy wypalenia wg Chernissa: uczucie zawodu wobec samego siebie; złość i niechęć; poczucie winy; brak odwagi i obojętność; negatywizm, izolacja i wycofanie się; codzienne uczucie zmęczenia i wyczerpania; częste "spoglądanie na zegarek"; wielkie zmęczenie po pracy; utrata pozytywnych uczuć w stosunku do klientów; przesuwanie terminów spotkań z klientami; awersja do telefonów i wizyt klientów; stereotypizacja klientów; niezdolność do koncentrowania się na klientach lub ich wysłuchania; Objawy cd. wrażenie bezruchu; cynizm i postawa strofująca wobec klientów; zakłócenia snu; częste przeziębienia i grypy; częste bóle głowy i dolegliwości przewodu pokarmowego; nieustępliwość w myśleniu i niechęć do zmian; nieufność i paranoidalne wyobrażenia; problemy małżeńskie i rodzinne; częsta nieobecność w miejscu pracy. Proces wypalania się 1. Miesiąc miodowy (honeymoon) - okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm. 2. Przebudzenie (awaking) czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu. 3. Szorstkość (brownout) - realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami w pracy, jak i z klientami. 4. Wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout) - rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy. 5. Odradzanie się (phoenix phenomenon) - to okres leczenia "ran" powstałych w wyniku wypalenia zawodowego. MODELE WYPALENIA w perspektywie wymiarowej: Jednowymiarowyludzie są wypaleni albo nie Wielowymiarowy- Wyczerpanie zmęczenie, utrata energii, osłabienie i znużenie Depersonalizacja ( reakcja na innych) negatywne czy niewłaściwe postawy wobec klientów, utratę ideałów, drażliwość Obniżone poczucie dokonań osobistych ( reakcja na siebie) zmniejszenie produktywności lub możliwości, niskie morale, wycofanie się i niezdolność do radzenia sobie z sytuacją Maslach, 1981 4

Nie mylić pojęć Wypalenie a stres Stresu doświadcza każdy ale wypalenia doświadczają ludzie, którzy rozpoczynali swoją pracę zawodową mają wzniosłe cele, silną motywację oraz duże oczekiwania. Stres nie musi powodować wypalenia. Ludzie mogą świetnie prosperować w stresującej i wymagającej wysiłku pracy, jeśli mają poczucie, że ich praca ma istotne znaczenie. Wypalenie a alienacja Alienacja jest stanem anomii, który powstaje wówczas gdy ludzie doświadczają braku lub utraty możliwych do przyjęcia wartości i norm społecznych, które by kierowały ich zachowaniem. Alienacja jest ogólnym doświadczeniem, jakie może występować u ludzi, którzy nigdy nie oczekiwali od pracy niczego innego oprócz zapłaty. Wypalenia najczęściej przytrafia się osobom, które początkowo troszczą się najbardziej o ludzi, z którymi pracują a najmniej dbają o swoją zapłatę. Wypalenie w perspektywie egzystencjalnej: Wypalenie a depresja W odróżnienia od wypalenia, depresja zwykle przenika wszystko. We wczesnych stadiach wypalenia w pracy, ludzie nadal są szczęśliwi i produktywni w innych sferach życia. W wypaleniu, z wyjątkiem najbardziej skrajnych przypadków, poszukiwanie przyczyn jak i sposób leczenia skupia się na stresorach w środowisku pracy i na ludzkiej potrzebie czerpania z pracy poczucia egzystencjalnego znaczenia.,, Chcemy wierzyć, że nasze życie ma sens, że to co robimy- a zatem i my sami - jest pożyteczne i ważne Pinces, Aronson, 1988,, Dążenie do znalezienia sensu w życiu jest główną siłą motywacyjną człowieka Frankl, 1963 Wypalenie w perspektywie egzystencjalnej Wierzymy, że nasze życie ma sens i to co robimy jest pożyteczne, także my sami jesteśmy pożyteczni i ważni Dążenie do znalezienia sensu w życiu jest główną siłą motywacyjną człowieka (Frankl, 1963) Przyczyna wypalenia: niepowodzenie w egzystencjalnym poszukiwaniu sensu życia. Motywacja Model motywacyjny Tylko osoby o wysokim poziomie motywacji mogą się wypalić. Dlaczego? Osoby o wysokim poziomie motywacji rozpoczynają pracę w wybranym przez siebie zawodzie ze wzniosłymi celami oraz dużymi oczekiwaniami. Wypalenie występuje: u ludzi mających ambitne cele, duże oczekiwania i silną motywację w momencie podejmowania pracy 5

Środowisko pracy Wypalenie stanowi zawsze końcowy wynik procesu stopniowej utraty złudzeń (rozczarowań) co do możliwości znalezienia sensu życia w pracy zawodowej. Silna motywacja do pracy oraz wysoka reaktywność to cechy indywidualne, mające istotny wpływ na procesy wypalenia zawodowego (Golińska, Świętochowski, 1998). Duże prawdopodobieństwo zaistnienia sytuacji wypalenia zawodowego jest wśród ludzi niewierzących w swoje możliwości, unikających trudnych sytuacji, a także wśród ludzi przekonanych, że bardzo wiele zależy od nich samych. Osoby takie stawiają sobie bardzo wysokie wymagania, są perfekcjonistami. Angażując się w pracę zawodową bez reszty, traktując swój zawód jako misję do wykonania często kosztem wyrzeczeń, doznają zawodu, gasną, by ostatecznie się wypalić. Jest ważne? Jaki ma związek z poziomem motywacji? Kiedy osoby o wysokim poziomie motywacji znajdują się we wspierającym środowisku pracy mogą osiągać wyznaczone cele. Kiedy te same silnie motywowane osoby wchodzą w stresujące środowisko pracy, w którym przeszkody i niemożliwy do zredukowania stres są maksymalne, zaś nagrody, wsparcie i wyzwania minimalne, wówczas nie mogą uzyskać one możliwości, środków aby osiągnąć cel. Następstwem jest wypalenie. Wypalenie z perspektywy teorii działania: Aby osiągnąć swój cel, angażujemy się w planowanie działania i wykorzystujemy swój model świata, formułując oczekiwania co do potrzebnego czasu i zasobów, przypuszczalnych korzyści i ryzyka. Jeśli zakończy się sukcesem otrzymujemy wzmocnienie. A co jeśli? Pojawiają się przeszkody utrudniające? Podejście społeczno-poznawcze Wypalenie definiuje się jako zespół objawów pojawiający się u osób pracujących w bliskich kontaktach interpersonalnych, pełnych zaangażowania gdzie cechy osobowości stanowią podstawowe instrumenty decydujące o sukcesie bądź niepowodzeniu. Wypalenie powstaje w warunkach przewlekłego stresu, gdzie istotną rolę ogrywają kompetencje dotyczące kontaktów interpersonalnych oraz wymagających zaangażowania, to można powiedzieć, że wypalenie jest w istotny sposób związane z poczuciem własnej skuteczności. Silne poczucie własnej kompetencji wspiera w dążeniu do zmian w otoczeniu. Trzy wymiary wypalenia Maslach Wyczerpanie uczucie pustki i odpływu sił wywołane nadmiernymi wymaganiami psychologicznymi i emocjonalnymi jakie stawiała przed pracownikiem praca Depersonalizacja obniżenie wrażliwości wobec innych Obniżone poczucie dokonań osobistych poczucie marnowania czasu i wysiłku na swoim stanowisku pracy Poczucie skuteczności można odnieść do sytuacji: Zadaniowych (oczekiwania dotyczące wykonania) interpersonalnych (relacja pracownik-klient, pracownik-przełożony) Organizacyjnych (środowisko fizyczne pracy) 6

Z badań Pracownicy służb ratowniczych Nauczyciele Pedagodzy Prawnicy Lekarze Pielęgniarki Psychologowie czynniki kulturowe odgrywają znaczącą rolę Stanach Zjednoczonych stwierdzano wyższy niż w krajach Europy Zachodniej średni poziom emocjonalnego wyczerpania i depersonalizacji badaniu populacji polskich pielęgniarek były bliższe wskaźnikom amerykańskim wyższe niż w większości badań prowadzonych w Europie Zachodniej czynniki sprzyjające wypaleniu dzieli się na: sytuacyjne, tj. wynikające z cech samej pracy i struktury organizacyjnej instytucji zatrudniającej, indywidualne, tj. wynikające z osobowości i oczekiwań podmiotu u osób młodszych nieco częściej obserwowano wyższe wskaźniki wypalenia może jest to związane z bolesną konfrontacją marzeń i oczekiwań z rzeczywistością Z badań Sprzeczne są wyniki badań, co do związku wypalenia z płcią kobiety uzyskują wyższe wyniki w skali emocjonalnego wyczerpania mężczyźni w skali depersonalizacji osoby samotne mają wyższe wskaźniki wypalenia wyższy poziom wypalenia obserwuje się często u osób z wyższym wykształceniem bardziej podatne są osoby o niskim poziomie odporności psychicznej wyższe u osób z zewnętrznym umiejscowieniem źródła kontroli Jak przeciwdziałać? wskazówki dla pracodawców przykładanie dużej wagi do powierzania pracownikom zadań adekwatnych do ich możliwości i kompetencji, udzielanie obiektywnej i konstruktywnej oceny odnośnie pracy zatrudnionych osób, stwarzanie możliwości uczenia się i rozwoju, adekwatne wynagradzanie pracowników, kultura organizacyjna, w której cenione są pozytywne relacje interpersonalne, treningi z zakresu umiejętności interpersonalnych, komunikacji, rozwiązywania konfliktów oraz skutecznych sposobów radzenia sobie ze stresem. wypaleniu sprzyja głównie wysoki poziom neurotyczności (Wielka piątka) 7