WYZWANIA ROZWOJOWE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARCZEGO

Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 17, Nr 1/2013 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach L u d z i e, z a r z ą d z a n i e, g o s p o d a r k a Marcin Idzik, Janusz Majewski 1 WYZWANIA ROZWOJOWE MAŁYCH I ŚREDNICH PRZEDSIĘBIORSTW W OKRESIE SPOWOLNIENIA GOSPODARCZEGO Wstęp Polska gospodarka podlega procesom ekonomicznym których cechą jest cykliczność wzrostu i wahania koniunkturalne. W okresie ostatniej dekady na długookresowym trendzie wzrostowym, polska gospodarka dwukrotnie została dotknięta zjawiskiem dekoniunktury. Pierwsza faza spowolnienia przypadła na lata 2000 2002 i zakończyła dekadę szybkiego tempa wzrostu gospodarczego (lata 1991-1999). Kolejna okres dekoniunktury trwał od połowy 2008 do końca 2009 r. Globalny kryzys finansowy lat 2008-2009 będący jednym z elementów cyklu koniunkturalnego, uwypuklił słabości rynków finansowych, pozwolił również na weryfikację modeli biznesowych stosowanych zarówno w bankach jak i przedsiębiorstwach MŚP. Cechą charakterystyczną działań antykryzysowych po stronie banków było powszechne wykorzystanie przez nie zasady wahadła, czyli cofania lub przyspieszania zmian w tych obszarach, które przyczyniły się do powstania kryzysu bądź nie sprawdziły się 2. Dekoniunktura odkryła słabość polskich przedsiębiorstw, wskazując na ich niewystarczające umiejętności i zdolności do funkcjonowania w trudnych warunkach rynkowych i makroekonomicznych 3. Najistotniejszym problemem zarówno 1 Dr inż. Marcin Idzik, adiunkt, dr Janusz Majewski, adiunkt, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. 2 S. Kasiewicz, Zarys przyszłego modelu bankowości komercyjnej, Polski sektor bankowy w perspektywie 2030 r. SGH, ZBP, Warszawa 2010, s. 40. 3 Potwierdzeniem takiej tezy jest rosnąca stopa upadłości przedsiębiorstw przypadająca na wskazane fazy spowolnienia gospodarczego. I tak w latach 2000-2002 liczba upadłości w Polsce wzrosła w stosunku do roku 1999 o 30% w 2000 r., 67% w 2001 r. i aż 86% w 2002 r. Analogiczne zagrożenia wzrostu liczby upadłości dotyczą lat 2009-2010, a więc aktualnej dekoniunktury. Blisko 700 przed- 281

w okresie kryzysu 2000-2002 oraz 2008-2009 stała się konieczność funkcjonowania firm w warunkach wysokiej niepewności. Jednak w odróżnieniu od kryzysu z lat 2000-2002 obecnie najważniejszymi atrybutami stały się: odczucia ważniejsze niż definicje oraz unicestwienie kultury zaufania. Jest to jeden z powodów, dla których zasadniczą konsekwencją kryzysu było drastyczne i bezprecedensowo głębokie załamanie nastrojów zarówno przedsiębiorców, jak i przedstawicieli sektora finansowego 4. Głównym kanałem transmisji impulsów koniunkturalnych stało się przenoszenie nastrojów. Kryzys lat 2008-2009 nie pozostał również bez wpływu na ogół relacji przedsiębiorstw z bankami, tym bardziej, iż zainteresowanie banków obsługą małych i średnich ma charakter silnie koniunkturalny. W Polsce na przestrzeni ostatniej dekady można było obserwować wzmożone zainteresowanie banków obsługą tego segmentu, które przypadało jednak głównie na lata dobrej koniunktury gospodarczej 5. W 2010 roku nieufność wobec banków i ograniczony popyt na usługi bankowe ze strony przedsiębiorców był pierwszym, który w opiniach środowiska bankowego ograniczał rozwój działalności banków. Celem opracowania jest ocena podejmowanych przez przedsiębiorców działań w związku z kryzysem oraz ocena wpływu kryzysu na relacje banków z sektorem przedsiębiorstw. Do oceny tych relacji wykorzystano za Kasiewiczem 6 składniki sprzedażowego modelu biznesowego bankowości tj. produkt (wartość oferty), kontakty z klientami (relacje z klientami, kanały dystrybucji), infrastrukturę zarządzania (kompetencje, sieć partnerska) oraz aspekty finansowe (struktura kosztów, model dochodowy) 7. Oceniono zmiany jakie nastąpiły w roku 2010 w stosunku do 2007 r. (opisującego stan sprzed kryzysu) w relacjach banków z sektorem przedsiębiorstw w obszarze funkcjonalnym (produkt, oferta), jak i wizerunkowym (relacje z klientami). W analizie wykorzystano wyniki badań sondażowych prezentujących opinie przedsiębiorców jaki i oceny reprezentantów środowiska bankowego w zakresie relacji banków z przedsiębiorcami. Realizację terenową badań przeprowadził TNS Pentor. Pierwszą falę badań przeprowadzono w I kw. 2007 r. Badaniem objęto siębiorstw nie przetrwało pierwszego roku kryzysu. To aż o 68 proc. więcej niż w 2008 roku, który był najlepszy pod tym względem od wielu lat (w 2008 roku liczba upadłości spadła o 17% w stosunku do roku poprzedniego). Zatem po sześciu latach spadku stopy upadłości w Polsce, rok 2009, zgodnie z przewidywaniami zaowocował znacznym wzrostem niewypłacalności polskich firm. Trend ten utrzymuje się również w 2010 roku tylko w pierwszym kwartale sądy ogłosiły upadłość 168 polskich firm. Oznacza to wzrost liczby upadłości o 33 proc. w porównaniu z analogicznym okresem roku 2009. A. Zelek, G. Maniak, Postawy polskich przedsiębiorstw wobec dekoniunktury gospodarczej 2009 na podstawie badań firm Pomorza Zachodniego. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych perspektywa strategiczna Indywidualny grant badawczy KBN nr 2HO2D 039 23. 4 M. Idzik, Nowy wymiar kryzysu na rynkach finansowych i jego implikacje dla badań koniunktury [w:] Rynek usług finansowych a koniunktura gospodarcza, (red.) J. Garczarczyk, Warszawa 2009. 5 Monitor Bankowy 2010. Research International Pentor, Warszawa 2010, s. 6. 6 S. Kasiewicz, Zarys przyszłego modelu bankowości komercyjnej, Polski sektor bankowy w perspektywie 2030 r. SGH, ZBP, Warszawa 2010, s. 40. 7 A. Osterwalder, Y. Pigneur, Clarifying business models: origins, present, and future of the concept. Communication of the Association for Information Systems, Volume 15, May 2005, s. 76-89. 282

przedsiębiorstwa mikro N=800 oraz małe i średnie N=600. W okresie kwiecień maj 2010 r. powtórzono cykl badań obejmując analogicznie, jak w 2007 r. reprezentatywną próbę przedsiębiorstw liczącą N=1400, w tym odpowiednio próby liczące N=800 mikrofirm oraz N=600 przedsiębiorstw małych i średnich 8. Badania realizowano metodą CAPI wywiadu bezpośredniego wspomaganego komputerowo. 1. Źródła finansowania działalności przedsiębiorstw U podstaw decyzji związanych ze sposobem finansowania, zarówno bieżącej, jak i inwestycyjnej działalności przedsiębiorstwa leżą czynniki obiektywne związane z potencjałem ekonomicznym przedsiębiorstwa, czy też przyjętą strategią rozwoju. Dominującym w świadomości polskich przedsiębiorców sposobem finansowania działalności są środki własne, wymieniane przez sześciu na dziesięciu przedsiębiorców. Kredyty bankowe jako źródło finansowania działalności przedsiębiorstwa są znane mniej niż połowie samozatrudnionych, zaś w grupie małych i średnich przedsiębiorstw wskazuje je przynajmniej 60% zarządzających 9. Leasing jako sposób finansowania przedsiębiorstwa znany jest ponad 40% samozatrudnionych i mikrofirm oraz ponad połowie małych i 70% średnich przedsiębiorstw. Jako możliwe źródło finansowania działalności przedsiębiorstw wskazywane są również kredyty konsumpcyjne. Wielkość przedsiębiorstwa jest czynnikiem mającym silny wpływ na poziom wiedzy, potrzeby i zachowania podmiotów gospodarczych na rynku finansowym. Ogólnie, im większe przedsiębiorstwo, tym większa znajomość różnych instrumentów finansowych i chęć korzystania z nich. Jednak w polskich warunkach podstawowym źródłem finansowania działalności zarówno w sferze świadomości, jak i faktycznych zachowań są własne zasoby przedsiębiorstwa. Na to źródło wskazuje przeciętnie dwie trzecie przedsiębiorstw z sektora MŚP. Praktyka finansowania działalności gospodarczej pokazuje, że bez względu na to, czy przedsiębiorstwa skupiają się na działalności bieżącej, czy też na inwestycjach, dominującym źródłem finansowania są środki własne (rys. 1), zaś chęć do korzystania z jakichkolwiek innych instrumentów finansowych jest niewielka (rys. 2). Z kredytów obrotowych korzysta co piąte przedsiębiorstwo, na leasing decyduje się 6% mikrofirm, 14% małych i 22% średnich przedsiębiorstw. W przypadku działalności inwestycyjnej na własnych zasobach polega przeszło połowa podmiotów gospodarczych. Badania umożliwiły porównanie form finansowania w grupie mikrofirm w okresie 2005-2010. W przypadku mikrofirm na przestrzeni lat 2005-2010 można zauważyć mniejszą skłonność do opierania się na własnych zasobach 8 Badaniem objęto reprezentatywną ogólnopolską losowo dobraną próbę kadry zarządzającej przedsiębiorstw. Przez przedsiębiorstwo mikro rozumiemy przedsiębiorstwo zatrudniające nie więcej niż 10 osób i mające roczny przychód netto poniżej 2 mln euro lub sumę aktywów w bilansie rocznym poniżej 2 mln euro, przedsiębiorstwo małe odpowiednio o przychodach rocznych netto 2-10 mln euro i zatrudnieniu 10-45 osób oraz przedsiębiorstwo średnie o obrotach 10-50 mln euro oraz zatrudnieniu 50-250 osób. 9 W. Orłowski., R. Pasternak., K. Flaht., D. Szubert, Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, Warszawa 2010, s. 118-124. 283

finansowych, zwłaszcza w przypadku działalności inwestycyjnej spadek z 81% o blisko 30 punktów procentowych (rys. 2). Jednak nie idzie za tym zwiększone zainteresowanie korzystaniem z innych źródeł finansowania. Działalność bieżąca Działalność inwestycyjna Firma nie podjęła, nie planuje podjąć żadnych działań Zmiana formy zatrudnienia pracowników Redukcja zatrudnienia, zwolnienia pracowników Rabaty dla klientów płacących terminowo Intensywniejsza promocja, reklama Wstrzymanie podwyżek pracowników Ograniczenie, odłożenie wydatków inwestycyjnych Ograniczenie wydatków np. usługi telekomunikacyjne Obniżenie cen swoich produktów / usług Szukanie klientów, większa aktywność na rynku Ogólnie ograniczenie kosztów, oszczędzanie średnie małe mikro samozatrudniony ogółem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Firma nie podjęła, nie planuje podjąć żadnych Zmiana formy zatrudnienia pracowników Redukcja zatrudnienia, zwolnienia pracowników Rabaty dla klientów płacących terminowo Intensywniejsza promocja, reklama Wstrzymanie podwyżek pracowników Ograniczenie, odłożenie wydatków inwestycyjnych Ograniczenie wydatków np. usługi Obniżenie cen swoich produktów / usług Szukanie klientów, większa aktywność na Ogólnie ograniczenie kosztów, oszczędzanie średnie małe 0% 10%20%30%40%50%60% Rysunek 1. Źródła finansowania działalności bieżącej oraz inwestycyjnej przedsiębiorstwa. Źródło: Audyt Bankowości Mikrofirm 2010; Audyt Bankowości MŚP 2010, Pentor. Działalność bieżąca Działalność inwestycyjna Rysunek. 2. Zmiany źródeł finansowania działalności mikrofirm w latach 2005-1010. Źródło: Audyt Bankowości Mikrofirm 2005, 2010, Pentor. 284

Uzupełnienie uwarunkowań korzystania z kredytów bankowych przez przedsiębiorstwa stanowią opinie pracowników banków uzyskane w ramach badań Monitor Bankowy realizowanych przez Research International Pentor. Najpowszechniej napotykany przez komitety kredytowe banków problem przy analizowaniu wniosków kredytowych podmiotów gospodarczych to brak lub zbyt słabe zabezpieczenia. Powszechnym problemem jest również brak historii lub zdolności kredytowej. Wnioski kredytowe składane głównie przez przedsiębiorców segmentu mikrofirm oceniane są przez bankowców przeważnie niekorzystnie. Ich jakość zdecydowanie odstaje od tej, jaką reprezentują wnioski składane przez duże przedsiębiorstwa, czy nawet przedsiębiorstwa sektora MŚP 10. Pomimo tego zdaniem trzech czwartych przedstawicieli banków relacje pomiędzy bankami a przedsiębiorstwami mają charakter partnerski (rys. 3). Ponad połowa przedstawicieli banków uważa, że warunki przyznawania kredytów dla przedsiębiorstw w 2010 r. zaostrzyły się. Blisko połowa z nich (43%) sądzi jednak, że polityka banków wobec przedsiębiorstw jest zbyt restrykcyjna, zaś co trzeci respondent jest zdania, że banki wręcz wykorzystują w kontaktach z przedsiębiorstwami swoją przewagę nad nimi. Banki nie kryją, że z rezerwą podchodzą do finansowania sektora przedsiębiorstw, a w szczególności mikroprzedsiębiorstw. Trudności z dostępem do kapitału obcego w przypadku mikroprzedsiębiorstw, powodowane są kilkoma czynnikami, tj.: dużą podatność na bankructwa, niepełną informacją o małych i średnich przedsiębiorstwach, wysokimi wymaganiami odnośnie gwarancji i zabezpieczeń oraz relatywnie małą skalą prowadzonej działalności. Polityka banków wobec firm jest zbyt liberalna Banki wykorzystują swoją przewagę w relacjach z firmami Polityka banków wobec firm jest zbyt restrykcyjna W tym roku banki zaostrzyły warunki przyznawania kredytów firmom Warunki kredytowania działalności firm poprawiły się w ostatnich miesiącach Banki traktują firmy po partnersku całkowicie się nie zgadzam raczej się nie zgadzam trudno powiedzieć raczej się zgadzam całkowicie się zgadzam Rysunek 3. Polityka banków wobec przedsiębiorstw w 2010 w ocenie reprezentantów banków. Źródło: Monitor Bankowy, ZBP/Pentor, 2010 r., [N=200]. 10 Monitor Bankowy 2010. Research International Pentor, Warszawa 2010, s. 6-8. 285

Bariera korzystania ze środków finansowych w postaci kredytów bankowych leży również częściowo po stronie przedsiębiorców, których poziom wiedzy o podstawowych nawet produktach kredytowych w ocenie bankowców jest niewielki. 2. Sytuacja ekonomiczna przedsiębiorstw oraz wpływ kryzysu na działania podejmowane przez przedsiębiorców Analizując zjawiska kryzysowe oraz okresy niekorzystnej sytuacji gospodarczej należy pamiętać, iż kryzys nie jest zjawiskiem incydentalnym, przypadkowym, pojawiającym się samoistnie. Inną cechą charakterystyczną współczesnej gospodarki jest fakt, że kryzysy gospodarcze, które obserwujemy mają międzynarodowy charakter. Bez względu na to, czy dotyczą małej czy dużej grupy krajów (w skrajnym przypadku może chodzić nawet o jedną gospodarkę), mają słabsze lub silniejsze skutki międzynarodowe. Kryzys finansowy, którego symbolicznym początkiem było bankructwo banku Lehman Brothers we wrześniu 2008 r., uderzył w pierwszej kolejności w kraje rozwinięte, ale bardzo szybko objął całą gospodarkę światową. Płonne okazały się nadzieje, że kraje takie jak Polska zostaną oszczędzone i utrzymają dotychczasowe, względnie wysokie tempo wzrostu. Istnieje silna synchronizacja zmian aktywności gospodarki polskiej z gospodarkami innych krajów, bądź grupami krajów. Obserwowane sekwencje zmian aktywności gospodarczej w Polsce w stosunku np. do całej grupy krajów strefy euro przebiegają w takich samych kierunkach, a nasilenie i intensywność wzrostów bądź spadków koniunktury jest analogiczne, występuje korelacja na poziomie 0,64. Bezdyskusyjny jest również fakt zarażenia polskiej gospodarki kryzysem po roku 2008 obserwowane w postaci silnej transmisji wahań koniunkturalnych z silniejszych gospodarek do gospodarki Polski. 130 120 110 100 90 ok. 3 lat ok. 10 lat ok. 3 lat ok. 3 lat ok. 8 lat ok. 4 lat ok. 4 lat 80 70 60 50 40 30 lut-79 lut-03 Rysunek 3. Wskaźnik koniunktury ogólnogospodarczej krajów OECD, lata 1981-2010. Źródło: Opracowanie na podstawie danych OECD. 286

Pierwsze informacje o zjawiskach kryzysowych pojawiły się już w styczniu 2007 r. Rynek potrzebował jednak ponad 1,5 roku aby gwałtownie zareagować na napływające alarmujące informacje o rozwoju sytuacji na amerykańskim rynku finansowym. Koniunkturę można oceniać wieloma wskaźnikami, lecz ze względu na cel niniejszego opracowania oraz akcentowane znaczenie odczuwanego przez przedsiębiorców i bankowców klimatu koniunktury na rysunku 5 przedstawiono opinie wpływu kryzysu na sytuację przedsiębiorstw w Polsce. Ocena stopnia trudności prowadzenia przedsiębiorstwa w tym regionie w tej branży bardzo trudne trudne ani łatwe ani trudne raczej łatwe bardzo łatwe trudno powiedzieć w Polsce na świecie 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rysunek 4. Ocena stopnia trudności prowadzenia przedsiębiorstw w 2010 r. Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. Prowadzenie przedsiębiorstwa wymaga posiadania odpowiednich kwalifikacji, wiedzy i doświadczenia. Badani przedsiębiorcy wskazali, że jest to działalność trudna lub bardzo trudna. Na te odpowiedzi wskazało ponad połowa z nich (rys. 4). Oceny dotyczące działalności w Polsce, w regionie, czy też w branży, w której przedsiębiorca prowadzi działalności, były zbliżone. Około 1 / 3 badanych oceniła, że prowadzenie przedsiębiorstwa nie jest ani łatwe ani trudne, a jedynie ok. 10% twierdziła, że jest to łatwa działalność. W 2010 r. przedsiębiorcy wskazali na pogorszenie się sytuacji, zarówno w polskiej gospodarce, jak również w branży, w której prowadzą działalność oraz w przedsiębiorstwie (rys. 5). Przy czym, najmniej niekorzystnie oceniona została sytuacja przedsiębiorstwa (55% wskazań), a najbardziej niekorzystnie sytuacja w polskiej gospodarce (ponad 75%). Na pogorszenie się sytuacji przedsiębiorstwa wskazywali najczęściej właściciele średnich przedsiębiorstw (ok. 65%), a najrzadziej samozatrudnieni (53%). Ogólna tendencja wskazuje, że odsetek ocen wskazujących na pogorszenie się sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa rośnie wraz z jego wielkością. Taka sama tendencja jest zauważalna w przypadku poprawy kondycji przedsiębiorstwa (rys. 6). 287

bardzo się pogorszyła nie zmieniła się trochę się pogorszyła poprawiła się w gospodarce polskiej całej branży firmy 0% 20% 40% 60% 80% 100% Rysunek 5. Ocena sytuacji ekonomicznej w związku z kryzysem gospodarczym. Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. bardzo się pogorszyła nie zmieniła się (kryzys nie miał wpływu) trochę się pogorszyła poprawiła się średnie małe mikro samozatrudniony ogółem 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Rysunek 6. Ocena sytuacji przedsiębiorstwa w związku z kryzysem gospodarczym w zależności od jego wielkości Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. Pogorszenie się sytuacji przedsiębiorstw wynikało, zdaniem przedsiębiorców, przede wszystkim z mniejszej liczby zleceń, bądź też ograniczenia sprzedaży. Na tą odpowiedź wskazywało ponad 80% badanych. Po około ¼ wskazywała na trudności związane z terminowym uzyskaniem płatności ze strony klientów oraz spadkiem rentowności przedsiębiorstwa. Stosunkowo niewiele, bo co jedenasty badany wskazywał na trudności z uzyskaniem kredytu. Zmniejszenie liczby zleceń dotyczyło najczęściej mikroprzedsiębiorstw (niemal 90%), a najrzadziej średnich przedsiębiorstw (rys. 7). Właściciele mikroprzedsiębiorstw także najczęściej wskazywali na opóźnienia w płatnościach ze strony klientów (ok. 35%) oraz trudności w uzyskaniu kredytu (10%). Natomiast na spadek rentowności najczęściej zwracali uwagę właściciele średnich przedsiębiorstw (niemal 60%). Grupą, która najrzadziej wskazywała na trudności byli samozatrudnieni. 288

100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Mniejsza liczba zleceń, spadek sprzedaży / obrotów Opóźnione lub wstrzymane płatności ze strony klientów firmy Spadek rentowności firmy Trudności w uzyskaniu kredytu, pożyczki Rysunek 7. Negatywny wpływ kryzysu na funkcjonowanie przedsiębiorstw. Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. O tym, że kryzys nie złamał zupełnie nastrojów w sektorze MŚP, świadczy relatywnie małe średnioroczne pogorszenie oceny sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw w okresie 2007-2010 (rys. 8). Porównanie wyników z lat 2007-2010 ujawnia dwie główne prawidłowości: im większe przedsiębiorstwo, tym lepsze ocena własnej sytuacji ekonomicznej zarówno w 2007, jak i 2010 r.; pomiędzy 2007, a 2010 rokiem największe pogorszenie sytuacji ekonomicznej odczuły małe przedsiębiorstwa, zaś w najmniejszym stopniu kryzys dotkną mikroprzedsiębiorstwa. Mikrofirmy Małe przedsiębiorstwa Średnie przedsiębiorstwa Bardzo zła Zła Ani dobra, ani zła Dobra 2007 [N=800] 2010 [N=800] 2007 [N=450] 2010 [N=450] 2007 2010 [N=150] [N=150] Bardzo dobra Rysunek 8. Ocena sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstw w 2007 oraz 2010 r. Źródło: Audyt Bankowości Mikrofirm 2007, 2010; Audyt Bankowości MŚP 2007, 2010, Pentor. 289

Ogólnie ograniczenie kosztów, oszczędzanie Szukanie klientów, większa aktywność na rynku Obniżenie cen swoich produktów/ usług Ograniczenie wydatków np. usługi telekomunikacyjne Ograniczenie, odłożenie wydatków inwestycyjnych Wstrzymanie podwyżek pracowników Intensywniejsza promocja, reklama Rabaty dla klientów płacących terminowo Redukcja zatrudnienia, zwolnienia pracowników Zmiana formy zatrudnienia pracowników Podjęte działania Planowane działania Firma nie podjęła / nie planuje żadnych działań 0% 20% 40% 60% Rysunek 9. Działania związane z kryzysem podjęte lub planowane na 2010 rok (pomiar z grudnia 2009 r. N=1205). Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. W 2010 roku 54% mikrofirm oceniło swoją sytuacją ekonomiczną jako dobrą lub bardzo dobrą. Jest to odsetek zbliżony do odnotowanego 3 lata wcześniej (61%). W przypadku małych przedsiębiorstw odsetek pozytywnych ocen w 2010 roku odnotowano na poziomie dwóch trzecich, co oznacza spadek rzędu 15 punktów procentowych w porównaniu z 2007 rokiem, przy czym grupa przedsiębiorstw oceniających swoją sytuację finansową jako bardzo dobrą zmniejszyła się w tym czasie z 18% do 6%. Wśród średnich przedsiębiorstw blisko 8% oceniło swoją sytuację w 2010 roku jako dobrą, co oznacza 7-punktowy spadek w porównaniu z 2007 rokiem. Podobnie jak w przypadku małych przedsiębiorstw, zdecydowanie zmniejszył się jednak odsetek najwyższych ocen (z 27% do 7%). Przedsiębiorcy starali się podejmować różne działania w związku z sytuacją spowolnienia gospodarczego. Przekrój działań podjętych przez przedsiębiorstwa w związku z kryzysem potwierdza, że w większości przedsiębiorcy nie mieli sprecyzowanych planów działania. Blisko połowa z nich starała się w 2009 roku o ogólne oszczędności, co trzeci nie podjął żadnych kroków (rys. 9). Polscy przedsiębiorcy nie podejmowali większości działań antykryzysowych. Co piąte przedsiębiorstwo zdecydowało się na aktywne przeciwdziałanie kryzysowi i poszukiwanie nowych rynków zbytu lub większą aktywność w dotychczasowych obszarach, zaś co dziesiąte zdecydowało się na intensywniejszą reklamę i rabaty dla 290

klientów płacących terminowo. Najbardziej aktywni w działaniach ograniczających wpływ spowolnienia gospodarczego na przedsiębiorstwo byli właściciele średnich przedsiębiorstw (rys. 10). Około 2 / 3 z nich podjęło działania oszczędnościowe, a niemal co trzecie szukało nowych rynków zbytu. Firma nie podjęła, nie planuje podjąć żadnych działań Zmiana formy zatrudnienia pracowników Redukcja zatrudnienia, zwolnienia pracowników Rabaty dla klientów płacących terminowo średnie małe mikro samozatrudniony ogółem Intensywniejsza promocja, reklama Wstrzymanie podwyżek pracowników Ograniczenie, odłożenie wydatków inwestycyjnych Ograniczenie wydatków np. usługi telekomunikacyjne Obniżenie cen swoich produktów / usług Szukanie klientów, większa aktywność na rynku Ogólnie ograniczenie kosztów, oszczędzanie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Rysunek 10. Działania podjęte przez przedsiębiorstwa w związku z kryzysem. Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. Poza podjętymi działaniami, które miały poprawić sytuację przedsiębiorstw na rynku ważne są także plany dotyczące przyszłych działań. W przypadku badanych przedsiębiorstw ok. 45% nie planuje podjęcia działań związanych ze spowolnieniem gospodarczym. Brak takich planów dotyczył najwięcej, bo ponad połowy samozatrudnionych. Natomiast najrzadziej nie planowały działań przedsiębiorstwa średnie (rys. 11). 291

Firma nie podjęła, nie planuje podjąć żadnych działań Zmiana formy zatrudnienia pracowników Redukcja zatrudnienia, zwolnienia pracowników Rabaty dla klientów płacących terminowo średnie małe mikro samozatrudniony ogółem Intensywniejsza promocja, reklama Wstrzymanie podwyżek pracowników Ograniczenie, odłożenie wydatków inwestycyjnych Ograniczenie wydatków np. usługi telekomunikacyjne Obniżenie cen swoich produktów / usług Szukanie klientów, większa aktywność na rynku Ogólnie ograniczenie kosztów, oszczędzanie 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Rysunek 11. Działania, które zamierza podjąć przedsiębiorstwo w związku ze spowolnieniem gospodarczym. Źródło: Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. Podsumowanie Kryzys ujawnił niedostatki i słabe punkty biznesowych modeli obsługi przedsiębiorstw. Oferta dla przedsiębiorstw uległa skokowym zmianom strukturalnym. Brak jednak podstaw aby sadzić, iż dotychczasowe wysiłki banków w obsłudze firm zostały zniweczone kryzysem finansowym. Przedsiębiorcy obecnie porównywalnie, bądź lepiej niż w 2007 r. oceniają banki w obszarze takich elementów modelu biznesowego, jak produkt (wartość oferty), czy też w warstwie wizerunkowej (relacje z klientami, kanały dystrybucji). Częściowo brak silnych negatywnych konsekwencji z niemal marginalnego zakresu współpracy przedsiębiorstw 292

z bankami, który w większości ogranicza się do obsługi bieżących operacji finansowych przedsiębiorstw, na realizację których ostatni kryzys nie wywarł znaczącego wpływu. Ponadto w stosunku do krajów UE zaangażowanie przedsiębiorców w kredyty bankowe, bądź inne zaawansowane produkty finansowe było bardzo niskie. Kryzys zweryfikował przydatność stosowanych przez sektor bankowy rozwiązań, zachowań, czy też metod postępowania. Główne konsekwencje dla modelu biznesowego wynikają nie tyle z jakości obsługi, czy też oferty, co z fundamentalnych założeń biznesu bankowego, tj. wzrostu znaczenia zarządzania ryzykiem oraz informacją. Pomimo tego należy pamiętać, iż instytucjonalni klienci banków obecnie z większą czujnością i krytyką obserwują zmiany zachodzące po stronie banków. W relacjach banków z przedsiębiorcami zmieniają się poszczególne cząstkowe komponenty modelu biznesowego w kierunku bardziej relacyjnego, doradczego, chociaż małe i średnie przedsiębiorstwa nie są skore do zacieśniania współpracy z bankami. Oferta kierowana do przedsiębiorców związanych z małym i średnim biznesem cały czas się jednak poszerza. Rozwiązania, które niedawno były dostępne tylko klientom korporacyjnym, dzisiaj znajdują się w pakietach przygotowanych dla sektora MŚP. W wielu przypadkach przedsiębiorcy nie są jeszcze gotowi na przyjęcie takiej oferty. W ocenie relacji banków z przedsiębiorcami należy pamiętać o dużym marginesie poprawy wiedzy, o możliwych źródłach finansowania działalności. Powszechnie znane są tylko sposoby najprostsze. Niskiej świadomości możliwości znalezienia finansowania towarzyszy również niewielkie wykorzystywanie istniejących możliwości. Ogólne opinie wyrażane przez przedsiębiorców obnośnie wpływu kryzysu na sytuację ich firm są bardziej pesymistyczne, niż wynikałoby to z pozbawionej emocji, rzeczowej oceny obecnej sytuacji. Wpływ kryzysu na funkcjonowanie firm należy uznać za umiarkowany. Trudno również doszukać się dowodów przemawiających za powszechnym pogorszeniem się relacji przedsiębiorstw z bankami. Przedsiębiorcy nie upatrują również w bankach działających w Polsce głównych winowajców zaistniałej sytuacji kryzysowej. W efekcie kryzysu większość firm nie została również zmuszona do radykalnych działań restrukturyzacyjnych, nie pojawiły się również w bardzo silnej skali groźne dla istnienia firm zjawiska towarzyszące recesjom (masowe zaległości płatnicze, brak dostępu do kredytu, silny spadek rentowności). Bibliografia: 1. Audyt Bankowości Mikroprzedsiębiorstw 2005. Research International Pentor, Warszawa 2005. 2. Audyt Bankowości Mikroprzedsiębiorstw 2010. Research International Pentor, Warszawa 2010. 3. Idzik M., Nowy wymiar kryzysu na rynkach finansowych i jego implikacje dla badań koniunktury [w:] Rynek usług finansowych a koniunktura gospodarcza, (red.) J. Garczarczyk, Warszawa 2009. 293

4. Kasiewicz S., Zarys przyszłego modelu bankowości komercyjnej, Polski sektor bankowy w perspektywie 2030 r. SGH, ZBP, Warszawa 2010. 5. Kłopocka A., Psychospołeczne uwarunkowania rozwoju bankowości detalicznej w Polsce. Bank i Kredyt, 05.2004, Warszawa 2004. 6. Kozioł J., 20 lat transformacji polskiego sektora bankowego, Realia i co dalej, nr 4, Warszawa 2008. 7. Kulawczuk P., Ocena dochodowości segmentu MSP dla banków w perspektywie do roku 2009, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2009. 8. Kulawczuk P., Modele biznesowe w bankowości małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Pieniądze i Więź 3/2005. 9. Monitor Bankowy 2010. Research International Pentor, Warszawa 2010. 10. New Organization and Business Model (1 st issue). Collaboration Framework Task Work package WPI, July 27, 2007. 11. Orłowski W., Pasternak R., Flaht K., Szubert D., Procesy inwestycyjne i strategie przedsiębiorstw w czasach kryzysu, PARP, 2010. 12. Osterwalder A., Pigneur Y., Clarifying business models: origins, present, and future of the concept. Communication of the Association for Information Systems, Volume 15, May 2005. 13. Siudak M., Zarządzanie kapitałem przedsiębiorstwa, Oficyna Wydawnicza Politechniki Warszawskiej, Warszawa 2001. 14. Skinner Ch., The future of banking In a globalised Word, John Wiley & Sons, Ltd, Chichester 2007. 15. Śmiłowski E., Polacy wobec polskiego sektora bankowego, Maszynopis wystąpienia, Związek Banków Polskich, Warszawa 2004. 16. Śmiłowski E., Difficult relations between banks and SMEs Polish Market nr 11(172), 2010. 17. Wallace V., Herrick A., What Banking Leeds to Become, Strategy + Business, Issue57, Booz&Co, Winter 2009. 18. Warunki powstawania i działalności oraz perspektywy rozwojowe polskich przedsiębiorstw 2005. GUS, Warszawa 2005. 19. Zelek A., Maniak G., Postawy polskich przedsiębiorstw wobec dekoniunktury gospodarczej 2009 na podstawie badań firm Pomorza Zachodniego. Zarządzanie przedsiębiorstwem w sytuacjach kryzysowych perspektywa strategiczna - Indywidualny grant badawczy KBN nr 2HO2D 039 23. Abstrakt: W opracowaniu przedstawiono wyniki analizy uwarunkowań korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania działalności przedsiębiorstw. Materiał empiryczny stanowiły wyniki najnowszych, nie publikowanych dotąd badań przeprowadzonych wśród przedsiębiorców na ogólnopolskiej reprezentatywnej dla przedsiębiorstw mikro, małych i średnich liczącej N=1400 podmiotów. Kryzys zweryfikował przydatność stosowanych, zarówno przez przedsiębiorców, jak i przez banki rozwiązań, zachowań, czy też metod postępowania. Główne konsekwencje dla modelu biznesowego wynikają nie tyle ze zmian jakości obsługi, czy oferty, co z fundamentalnych założeń biznesu bankowego, tj. wzrostu znaczenia zarządzania ryzykiem oraz informacją. 294

Analizie poddano uwarunkowania korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania, zarówno te po stronie podaży kredytów (bariery po stronie banków), jak i po stronie popytowej (bariery po stronie przedsiębiorców). Wśród czynników po stronie przedsiębiorców oceniono znajomość różnych sposobów finansowania zewnętrznego, postawy przedsiębiorców wobec korzystania z zewnętrznych źródeł finansowania, czy też wpływ preferowanych strategii rozwoju firm na korzystanie z kredytów bankowych. Przeprowadzono segmentację przedsiębiorstw w Polsce pod względem przyjętych strategii rozwoju i finansowania przedsiębiorstw. Ocenie poddano również opinie środowiska bankowego w sprawie finansowania i bankowej obsługi przedsiębiorstw. Development challenges of small and medium-sized enterprises during the economic downturn The study presented results of the analysis on the circumstances determinants considerations of using the external sources of financing companies activities. The empirical material was comprised of the results of the newest, unpublished, surveys among the entrepreneurs on a nationwide, representative sample of N=1400 micro, small and medium-sized companies. The study analyzed the conditions of using the external sources of financing on the part of the supply of the credits (barriers on the part of the banks) and on the part of the demand (barriers on the part of the entrepreneurs). Among the factors on the part of the entrepreneurs, the study evaluated the familiarity with various methods of external financing, entrepreneurs attitudes towards using the external sources of financing or the influence of the preferred strategies of company development on using bank credits. We conducted a segmentation of enterprises in Poland in terms of the adopted development strategies and financing the enterprises. The study evaluated also the opinions of the banking milieu as regards the financing and serving the enterprises by banks. PhD engineer Marcin Idzik, assistant professor, PhD Janusz Majewski, assistant professor; Warsaw University of Life Sciences SGGW. 295