Europejski Trybunał Praw Człowieka przegląd orzecznictwa (czerwiec wrzesień 2013 r.) (cz. 1) Prawo do życia (art. 2) Procedura śledcza, niezależnie od tego, jak zorganizowana w prawie krajowym, musi być wszczynana szybko i prowadzona z rozsądną sprawnością. W tym zakresie ustalenie, że doszło do nadmiernej zwłoki, samo w sobie prowadzi do wniosku, iż śledztwo jest nieskuteczne dla celów art. 2. Wyrok McCaughey i inni v. Wielka Brytania, 16.7.2013 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 43098/09, 140. W sytuacji gdy zwrot sprawy do ponownego rozpatrzenia zwykle następuje w rezultacie błędów popełnionych przez sądy niższej instancji, powtarzalność takich orzeczeń w tym samym postępowaniu wskazuje na poważne braki w działaniu systemu sądowego. Wyrok Przemyk v. Polska, 17.9.2013 r., Izba (Sekcja IV), skarga nr 22426/11, 69. W szczególnym przypadku ryzyka samobójstwa osoby pozbawionej wolności w związku z postępowaniem karnym obowiązek podjęcia konkretnych działań, aby zapobiec jego realizacji, istnieje, jeśli władze wiedziały lub powinny były wiedzieć o realnym i bezpośrednim ryzyku targnięcia się przez nią na swoje życie. Wystarczy, aby skarżący wykazał, że władze nie uczyniły wszystkiego, czego można było od nich rozsądnie w danych okolicznościach oczekiwać. Nawet jednak jeśli nie zostało to ustalone, pewne elementarne środki ostrożności powinny być zawsze stosowane przez siły porządkowe lub funkcjonariuszy administracji więziennej, aby zminimalizować wszelkie potencjalne ryzyko ze względu na ochronę zdrowia i dobro osoby pozbawionej wolności. Decyzja Robineau v. Francja, 3.9.2013 r. (ogłoszona 26 września), Izba (Sekcja V), skarga nr 58497/11. 233
PALESTRA Zakaz tortur (art. 3) Jaskrawo nieproporcjonalna kara może oznaczać naruszenie art. 3 Konwencji, chociaż tylko w rzadkich i wyjątkowych przypadkach. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 102. Wybór przez państwo określonego systemu wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, w tym rozwiązań dotyczących ponownej oceny wymierzonej kary i wcześniejszego zwolnienia, pozostaje zasadniczo poza granicami kontroli sprawowanej przez Trybunał na poziomie europejskim, pod warunkiem że nie jest on sprzeczny z zasadami zapisanymi w Konwencji. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 104. Państwa Konwencji muszą mieć swobodę decydowania o odpowiedniej długości kar więzienia za konkretne przestępstwa. Rola Trybunału nie polega na rozstrzyganiu, jaki jest właściwy okres pozbawienia wolności za konkretne przestępstwo ani na wypowiadaniu się o pozbawieniu wolności lub innej karze, jaką skazany musi w rzeczywistości odbyć. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 105. Państwa muszą mieć również swobodę wymierzania kar dożywotniego więzienia dorosłym sprawcom za szczególnie poważne zbrodnie, takie jak morderstwo: nie jest ona zakazana czy niezgodna z art. 3 ani żadnym innym artykułem Konwencji, zwłaszcza gdy nie jest obligatoryjnie przewidziana prawem, ale wymierzona przez niezawisłego sędziego po rozważeniu wszystkich okoliczności łagodzących i obciążających. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 106. Kara dożywotniego więzienia nie staje się nieredukowalna tylko dlatego, że w praktyce skazany może ją odbyć w całości. Nie ma natomiast żadnego problemu na tle art. 3, jeśli kara dożywotniego więzienia jest prawnie i faktycznie redukowalna. Artykuł 3 nie wchodzi w grę, jeśli np. więzień skazany na karę dożywotniego więzienia zgodnie z prawem mógł ubiegać się o zwolnienie, ale spotkał się z odmową, bo nadal był groźny dla społeczeństwa. Na podstawie Konwencji państwa muszą bowiem podejmować działania chroniące społeczeństwo przed przestępstwami z użyciem przemocy. Konwencja nie zakazuje wymierzania za poważne przestępstwa kar o długości z góry nieokreślonej, umożliwiających utrzymywanie pozbawienia wolności przez okres wymagany względami ochrony społeczeństwa. Uniemożliwienie przestępcy ponownego popełnienia przestępstwa jest bowiem jedną z istotnych funkcji kary więzienia. Odnosi się to szczególnie do skazanych za morderstwa lub inne poważne przestępstwa przeciwko osobie. Sam fakt wcześniejszego długiego okresu pozbawienia wolności takich więźniów nie zmniejsza obowiązku państwa ochrony społeczeństwa. Państwa mogą go spełnić, 234
11 12/2013 Europejski Trybunał Praw... przetrzymując skazanych na karę dożywotniego więzienia przez okres, w którym nadal są oni niebezpieczni. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 108. Przy ocenie, czy karę dożywotniego więzienia w danej sprawie można uważać za nieredukowalną, Trybunał stara się upewnić, czy można uznać, że więzień skazany na taką karę miał jakąkolwiek szansę na zwolnienie. Do spełnienia wymagań art. 3 wystarcza, że prawo krajowe umożliwia ponowną ocenę kary dożywotniego więzienia w celu rozważenia jej złagodzenia, darowania, zakończenia albo warunkowego zwolnienia. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 109. Z wielu powodów dla uznania kary dożywotniego więzienia za zgodną z art. 3 musi istnieć perspektywa zwolnienia i możliwość ponownej jej oceny. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 110. Więzień nie może z pewnością być nadal pozbawiony wolności, jeśli za jego zwolnieniem przemawiają uprawnione względy natury penologicznej: karanie, odstraszanie, ochrona społeczeństwa i resocjalizacja. Wiele z nich istnieje już w momencie wymierzenia kary dożywotniego więzienia. Równowaga między racjami przemawiającymi za pozbawieniem wolności jednak nie musi być statyczna i w toku odbywania kary może ulegać zmianie. Pogląd będący głównym argumentem za pozbawieniem wolności na początku odbywania kary może przestać nim być po długim okresie uwięzienia. Można to właściwie ocenić, wyłącznie badając w odpowiednim momencie zasadność dalszego pozbawienia wolności. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 111. W razie odebrania takiemu więźniowi perspektywy zwolnienia i możliwości ponownej oceny jego kary pojawia się ryzyko, że nigdy nie będzie on mógł odpokutować za swoje przestępstwo: niezależnie od zachowania w więzieniu i postępów resocjalizacji jego kara pozostanie niezmienna i niepodlegająca weryfikacji. Z biegiem czasu będzie ona coraz dolegliwsza, wraz z długością życia więźnia. Z tego wynika, że nawet gdyby była ona właściwa w momencie jej wymierzenia, z biegiem czasu jej rola jako gwarancji sprawiedliwego i proporcjonalnego ukarania sprawcy osłabnie. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 112. W kontekście kary dożywotniego więzienia art. 3 musi być interpretowany jako wymagający redukowalności wymierzonej kary w sensie istnienia możliwości ponownej oceny, pozwalającej władzom rozważyć, czy zmiany w życiu więźnia i postęp w kierunku resocjalizacji w trakcie wykonywania kary były na tyle znaczące, że dalsze po- 235
PALESTRA zbawienie wolności nie mogło być już usprawiedliwione z uprawnionych względów penologicznych. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 119. Ocena taka jest zdarzeniem przyszłym, z konieczności następującym po wydaniu wyroku, nie można jednak skazanego na karę dożywotniego więzienia zmuszać do czekania przez nieokreśloną liczbę lat na możliwość postawienia zarzutu, że warunki prawne odbywania przez niego kary nie spełniają wymagań art. 3. Byłoby to sprzeczne zarówno z zasadą pewności prawnej, jak i ogólnymi zasadami dotyczącymi statusu pokrzywdzonego w rozumieniu tego terminu z art. 34 Konwencji. Ponadto w przypadku gdy wyrok w momencie jego wydania był zgodnie z prawem nieredukowalny, nie można oczekiwać od więźnia wysiłków w kierunku resocjalizacji. Nie wie on bowiem, czy w nieokreślonej przyszłości może pojawić się mechanizm umożliwiający mu, dzięki postępom resocjalizacji, ubieganie się o zwolnienie. Skazany na karę dożywotniego więzienia musi wiedzieć od początku, co powinien w tym kierunku robić i pod jakimi warunkami mógłby być zwolniony oraz kiedy może oczekiwać ponownej oceny wyroku albo kiedy mógłby się jej domagać. W rezultacie jeśli prawo krajowe nie zapewnia żadnego mechanizmu ani możliwości ponownej oceny kary dożywotniego więzienia, niezgodność z art. 3 z tego powodu powstaje już w chwili jej wymierzenia, a nie dopiero później, w trakcie jej odbywania. skargi nr 66069/09, 130/10 i 3896/10, 122. Prawo do rzetelnego procesu sądowego (art. 6) Konwencja powinna w miarę możliwości być interpretowana w harmonii z innymi zasadami prawa międzynarodowego, którego stanowi część, w tym odnoszącymi się do immunitetu państwa albo organizacji międzynarodowej. Decyzja Stichting Mothers of Srebrenica i inni v. Holandia, 11.6.2013 r. (ogłoszona w lipcu), Izba (Sekcja III), skarga nr 65542/12, 137. Ze względu na to, że Konwencja stanowi część prawa międzynarodowego, Trybunał musi rozstrzygać o odpowiedzialności państwa w zgodzie z jego przewodnimi zasadami, chociaż ze świadomością specjalnego charakteru Konwencji jako traktatu praw człowieka. Decyzja Stichting Mothers of Srebrenica i inni v. Holandia, 11.6.2013 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 65542/12, 144. Podobnie jak w przypadku rezolucji Rady Bezpieczeństwa, Trybunał interpretuje Kartę Narodów Zjednoczonych i inne instrumenty regulujące funkcjonowanie ONZ w miarę możliwości zgodnie z zobowiązaniami państw na podstawie międzynarodowego prawa praw człowieka. Decyzja Stichting Mothers of Srebrenica i inni v. Holandia, 11.6.2013 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 65542/12, 153. 236
11 12/2013 Europejski Trybunał Praw... W sytuacji gdy operacje podjęte w ślad za rezolucjami Rady Bezpieczeństwa ONZ na podstawie Rozdziału VII Karty Narodów Zjednoczonych mają fundamentalne znaczenie dla misji ONZ zapewnienia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, Konwencji nie można interpretować w sposób poddający działania i zaniechania Rady Bezpieczeństwa jurysdykcji krajowej bez zgody ONZ. Gdyby operacje takie znalazły się w granicach jurysdykcji krajowej, oznaczałoby to zgodę na ingerencję indywidualnych państw, poprzez ich sądy, w wypełnianie przez ONZ jej kluczowej misji w tej dziedzinie, w tym w skuteczne prowadzenie jej operacji. Decyzja Stichting Mothers of Srebrenica i inni v. Holandia, 11.6.2013 r., Izba (Sekcja III), skarga nr 65542/12, 154. Artykuł 6 ust. 2 nie gwarantuje osobie oskarżonej w sprawie karnej prawa do odszkodowania za zgodne z prawem tymczasowe aresztowanie ani zwrotu poniesionych kosztów, jeśli postępowanie zostało następnie umorzone albo zakończyło się uniewinnieniem. Nie gwarantuje też osobie uniewinnionej prawa do odszkodowania za jakiekolwiek pomyłki sądowe. Wyrok Allen v. Wielka Brytania, 12.7.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 25424/09, 82. W celu zapewnienia, by prawo zagwarantowane w art. 6 ust. 2 było praktyczne i skuteczne, domniemanie niewinności ma również aspekt, który ma chronić osoby uniewinnione od zarzutów karnych albo wobec których postępowanie karne zostało umorzone przed traktowaniem przez funkcjonariuszy publicznych i władze tak, jakby byli faktycznie winni zarzuconego przestępstwa. Bez ochrony poszanowania wyroku uniewinniającego albo postanowienia o umorzeniu w każdym innym postępowaniu pojawiłoby się ryzyko, że gwarancje rzetelnego procesu sądowego zawarte w art. 6 ust. 2 stałyby się teoretyczne i iluzoryczne. Po zakończeniu postępowania karnego wchodzi w grę dobre imię osoby, której ono dotyczyło, oraz sposób jej postrzegania przez społeczeństwo. W pewnym stopniu ochrona na podstawie art. 6 ust. 2 w tym zakresie może nakładać się na ochronę na podstawie art. 8. Wyrok Allen v. Wielka Brytania, 12.7.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 25424/09, 94. Zawsze gdy kwestia stosowania art. 6 ust. 2 pojawia się w kontekście postępowania następującego po zakończeniu procesu karnego, skarżący musi wykazać istnienie związku między nimi. Wyrok Allen v. Wielka Brytania, 12.7.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 25424/09, 104. W sprawach roszczeń cywilnych odszkodowawczych wnoszonych przez pokrzywdzonych, niezależnie od tego, czy postępowanie karne zakończyło się umorzeniem, czy uniewinnieniem, chociaż zwolnienie z odpowiedzialności karnej powinno być szanowane w postępowaniu cywilnym odszkodowawczym, nie można wykluczyć stwierdzenia odpowiedzialności cywilnej i zasądzenia odszkodowania wynikającego z tych samych faktów, z posłużeniem się jednak mniej rygorystycznym ciężarem dowodu. Jeśli jednak orzeczenie krajowe w sprawie odszkodowania będzie zawierało stwierdzenie imputujące odpowiedzialność karną pozwanego, pojawi się pr oblem na tle art. 6 ust. 2 Konwencji. Podejście to było stosowane również w sprawach 237
PALESTRA roszczeń cywilnych uniewinnionych skarżących wnoszonych przeciwko ubezpieczycielom. Wyrok Allen v. Wielka Brytania, 12.7.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 25424/09, 123. We wszystkich sprawach i niezależnie od zastosowanego podejścia decydujące znaczenie przy ocenie zgodności orzeczenia i jego uzasadnienia z art. 6 ust. 2 ma język użyty przez podejmującego decyzję. Wyrok Allen v. Wielka Brytania, 12.7.2013 r., Wielka Izba, skarga nr 25424/09, 126. Zakaz karania bez podstawy prawnej (art. 7) Można przyjąć, że art. 7 ust. 1 zawiera ogólną zasadę nieretroaktywności, a art. 7 ust. 2 jest jedynie wyjaśnieniem w tym kontekście mającym zapewnić, by nie było wątpliwości co do zgodności z prawem ścigania po II wojnie światowej za zbrodnie popełnione w jej trakcie. Z tego wynika więc wyraźnie, że nie chodziło o zgodę na jakikolwiek ogólny wyjątek od zasady niedziałania prawa karnego wstecz. Wyrok Maktouf i Damjanović v. Bośnia i Hercegowina, 18.7.2013 r., Wielka Izba, skargi nr 2312/08 i 34179/08, 72. Państwa mają swobodę decydowania o własnej polityce karnej, muszą one jednak przestrzegać przy tym wymagań art. 7. Wyrok Maktouf i Damjanović v. Bośnia i Hercegowina, 18.7.2013 r., Wielka Izba, skargi nr 2312/08 i 34179/08, 75. Pojęcie dyskryminacja było systematycznie interpretowane w orzecznictwie Trybunału na tle art. 14 Konwencji. Wynika z niego wyraźnie, że dyskryminacja oznacza odmienne traktowanie, bez obiektywnego i rozsądnego usprawiedliwienia, osób znajdujących się w podobnych sytuacjach. Ten sam termin dyskryminacja znajduje się również w art. 1 Protokołu nr 12. Niezależnie od różnicy zakresu obu przepisów zamiarem było nadanie w obu przypadkach identycznego znaczenia tego terminu. Wyrok Maktouf i Damjanović v. Bośnia i Hercegowina, 18.7.2013 r., Wielka Izba, skargi nr 2312/08 i 34179/08, 81. 238