Przymus bezpośredni - nowe uprawnienia ratowników medycznych Direct constraint - new paramedics eligibility. Mariusz Goniewicz, Krzysztof Goniewicz, Maja Chrzanowska-Wąsik Streszczenie Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego rozszerzyła grono osób, które mogą zastosować przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi o ratowników medycznych. W pracy scharakteryzowano zasady, formy i okoliczności stosowania przymusu bezpośredniego, a także omówiono katalog osób wobec których można stosować przymus bezpośredni. Podkreślono rolę kierującego akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych. Zwrócono uwagę na konieczność prawnego nadzoru nad stosowaniem przymusu bezpośredniego oraz szkolenie personelu medycznego w zakresie postępowania z pacjentem agresywnym z zaburzeniami psychicznymi. Słowa kluczowe: przymus bezpośredni, agresja, medycyna ratunkowa, prawo Abstract Act of 3 December 2010 amending the act on Protection of Mental Health expanded the circle of persons who may use direct constraint on people with mental illness and gave this right to paramedics. The paper characterizes rules, forms and circumstances when direct constraint may be use and discusses the list of persons to which the direct constraint may be use. Highlighted the role of medical action director who conduct rescue operations. Note the need for legal oversight of the direct constraint and training of medical personnel in dealing with violent patients with mental disorders. Keywords: direct constraint, aggression, emergency medicine, law 85
Wstęp Przymus bezpośredni to określone w ustawie z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego możliwości postępowania wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Dotyczy ono nie tylko osób chorych psychicznie lub upośledzonych umysłowo, ale również osób wykazujących inne zakłócenia czynności psychicznych, na przykład zaburzenia osobowości lub nerwicowe [1]. Mogą być to także osoby z majaczeniem w przebiegu hipertermii, pacjenci pobudzeni psychoruchowo w stanach splątania po urazach ośrodkowego układu nerwowego, nieprzytomni (np. wykonujący nieskoordynowane ruchy), dzieci pod wpływem środków halucynogennych, stymulujących, alkoholu, innych substancji toksycznych [2]. Zasady stosowania przymusu bezpośredniego Przymus bezpośredni można stosować tylko wtedy gdy osoby zaburzeniami psychicznymi dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu, życiu lub zdrowiu innej osoby, bezpieczeństwu powszechnemu, w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu, poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu psychiatrycznej opieki zdrowotnej (np. szpitala psychiatrycznego) lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej (np. domu pomocy społecznej) [1]. Określenie,,dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu dotyczy sytuacji, w których osoba z zaburzeniami psychicznymi próbuje odebrać sobie życie (np. próba powieszenia), dokonać samookaleczenia, wykazuje nadmierne pobudzenie ruchowe, które może spowodować poważne obrażenia ciała (np. pobudzenie maniakalne, depresyjne, ostre stany deliryczne, głębokie zespoły otępienne z dezorientacją, zespoły katatoniczne z gwałtownym pobudzeniem lub zahamowaniem ruchowym) lub doprowadza do sytuacji, w których stwarza realne zagrożenie dla własnego zdrowia (np. przedawkowanie leków, spożywanie substancji trujących) [3,4]. Zamachy przeciwko życiu lub zdrowiu innej osoby to czyny ujęte w XIX rozdziale Kodeksu karnego. Są to między innymi następujące przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu: zabójstwo, pomoc i namowa do samobójstwa, nieumyślne spowodowanie śmierci, dzieciobójstwo, spowodowanie śmierci poczętego dziecka, spowodowanie ciężkiego 86
uszczerbku na zdrowiu, narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (np. w następstwie pobicia lub bójki), narażenie innej osoby na zarażenie wirusem HIV, chorobą weneryczną lub zakaźną, ciężką chorobą nieuleczalną lub realnie zagrażającą życiu oraz nie udzielenie pomocy człowiekowi znajdującemu się w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu [5]. Należy także pamiętać, że do zamachów przeciwko życiu lub zdrowiu innej osoby zalicza się także dokonane i usiłowane (powstrzymane) przejawy agresji przeciwko innym osobom oraz przygotowywane akty agresji (np. zbieranie broni, przygotowywanie materiałów wybuchowych) lub słowne groźby ich realizacji [4]. Określenie,,dopuszczają się zamachu przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu odnosi się do przestępstw ujętych w XX rozdziale Kodeksu karnego czyli przestępstw przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu (spowodowaniu zdarzenia, które zagraża życiu lub zdrowiu wielu osób, albo mieniu w wielkich rozmiarach). Są to zdarzenia mające postać: pożaru, zawalenia się budowli, zalewu albo obsunięcia się ziemi, skał lub śniegu, eksplozji materiałów wybuchowych lub łatwopalnych albo innego gwałtownego wyzwolenia energii, rozprzestrzeniania się substancji trujących, duszących lub parzących, gwałtownego wyzwolenia energii jądrowej lub wyzwolenia promieniowania jonizującego [5]. W badaniach przeprowadzonych przez Kupś i współpracowników pt. Przymus bezpośredni - realizacja założeń Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wobec pacjenta zachowującego się agresywnie w wybranych placówkach służby zdrowia w województwie zachodniopomorskim wykazano jednoznacznie, że zachowania agresywne pacjentów nie dotyczą jedynie placówek o specjalności psychiatrycznej, ale pojawiają się również na oddziałach o innych profilach medycznych. Aż 98% respondentów całej badanej populacji potwierdziło występowanie zachowań agresywnych, w tym częste przypadki zachowań agresywnych zaznaczyło 55% badanych [2]. Natomiast Ciszewski w swoich badaniach rejestrował fakty agresji słownej przeciwko osobom z otoczenia pacjenta oraz agresji fizycznej wobec osób i przedmiotów. Agresję słowną, bez względu na jej formę i częstotliwość, w jego badaniach przejawiało 30,8% badanych, z których co drugi (16,8%) okazywał ją w sposób uważany za szczególnie niebezpieczny, czyli w postaci gróźb kierowanych do innych osób [6]. Przymus bezpośredni może być stosowany w szpitalu psychiatrycznym lub domu pomocy społecznej, a także poza tymi miejscami, gdy wynika to z przepisów ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, na przykład wtedy, gdy osoba z powodu zaburzeń 87
psychicznych nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i musi być bezzwłocznie przewieziona do szpitala [7]. Inne okoliczności zastosowania przymusu bezpośredniego wiążą się z wykonywaniem postanowień sądowych o przyjęciu do domu pomocy społecznej lub szpitala psychiatrycznego osoby z zaburzeniami psychicznymi. Zgodnie z artykułem 40.2 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego Jeżeli osoba, wobec której wydano postanowienie o przyjęciu do domu pomocy społecznej, odmawia stawienia się w domu pomocy społecznej lub w inny sposób utrudnia wykonanie tego postanowienia, sąd z urzędu lub na wniosek organu do spraw pomocy społecznej może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby do domu pomocy społecznej przez Policję. Zgodnie z artykułem 46.2c cytowanej ustawy Jeżeli osoba psychicznie chora, wobec której wydano postanowienie o przyjęciu do szpitala psychiatrycznego, odmawia stawienia się w szpitalu psychiatrycznym lub w inny sposób utrudnia wykonanie tego postanowienia, sąd z urzędu lub na wniosek upoważnionego przez marszałka województwa lekarza psychiatry może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby do szpitala psychiatrycznego przez Policję. Takie samie czynności mogą być zastosowane także wobec osoby psychicznie chorej, która ma być poddana badaniu przez biegłego ale odmawia stawienia się we wskazanym miejscu lub w inny sposób uchyla się od tego badania. W takim przypadku sąd może zarządzić zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie tej osoby przez Policję do wskazanego miejsca. Postępowanie, o którym mowa w powyższych artykułach następuje w obecności lekarza, pielęgniarki lub zespołu ratownictwa medycznego [1,8]. Przymus bezpośredni można również stosować w celu zapobieżenia opuszczeniu domu pomocy społecznej w przypadku wystąpienia u osoby przebywającej w takim domu zachowań zagrażających jej życiu lub zdrowiu, lub życiu lub zdrowiu innych osób. Należy pamiętać, że w domu pomocy społecznej może przebywać osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego. Do domu pomocy społecznej osoba taka może być przyjęta za jej zgodą lub zgodą jej przedstawiciela ustawowego. Jeżeli osoba wymagająca skierowania do domu pomocy społecznej ze względu na swój stan psychiczny nie jest zdolna do wyrażenia na to zgody, albo osoba lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na przyjęcie jej do domu pomocy społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, o jej skierowaniu do domu pomocy społecznej orzeka sąd 88
opiekuńczy. Na podstawie artykułu 39 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego z wnioskiem do sadu opiekuńczego, o przyjecie do domu pomocy społecznej osoby, która tego wymaga bez jej zgody może wystąpić organ do spraw pomocy społecznej oraz kierownik szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywająca w nim osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia w tym szpitalu [1,7]. Przymus bezpośredni może być także stosowany wobec osoby przyjętej do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody, gdy jest to konieczne do dokonania niezbędnych czynności leczniczych (przede wszystkim w celu usunięcia przyczyny przyjęcia do szpitala bez zgody). Przymus bezpośredni można także stosować w celu zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu przez tę osobę szpitala psychiatrycznego [7]. Zastosowanie przymusu bezpośredniego może polegać na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu, izolacji [1,7]. Przytrzymanie to doraźne, krótkotrwałe unieruchomienie osoby z użyciem siły fizycznej. Jak wynika z przeprowadzonych badań przytrzymanie stosuje się w przypadku agresji słownej przeciwko osobom z otoczenia pacjenta oraz agresji fizycznej wobec osób i przedmiotów, zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu szpitala psychiatrycznego lub domu pomocy społecznej, a także do przebrania, umycia, doprowadzenia na oddział szpitalny pacjenta oraz wykonania innych niezbędnych działań. Stosując siłę fizyczną należy pamiętać, aby nie zadawać uderzeń. Natomiast dopuszcza się stosowanie elementów samoobrony, a w szczególności chwytów obezwładniających, transportowych i obronnych [2,6,9]. Przymusowe zastosowanie leków to doraźne lub przewidziane w planie postępowania leczniczego wprowadzenie leków do organizmu osoby - bez jej zgody. Leki, które są podawane w takich sytuacjach mają działanie uspokajające. Zaliczają się do nich leki z grupy benzodiazepin, neuroleptyków, beta-blokerów oraz sole litu [2,3,6,9]. Unieruchomienie to obezwładnienie osoby z użyciem pasów, uchwytów, prześcieradeł, kaftana bezpieczeństwa lub innych urządzeń technicznych. Izolacja to umieszczenie osoby, pojedynczo, w zamkniętym i odpowiednio przystosowanym pomieszczeniu tzw. izolatce. Powinno ono osobie z zaburzeniami psychicznymi dać możliwość wyciszenia się. Standardy izolatki powinny odpowiadać warunkom bytowym i sanitarnym innych pomieszczeń znajdujących się na terenie szpitala psychiatrycznego lub domu pomocy społecznej. Należy pamiętać aby przed umieszczeniem osoby w izolatce odebrać jej wszystkie przedmioty, które mogłyby jej posłużyć do wyrządzenia sobie krzywdy [1,8]. 89
Unieruchomienie lub izolacja mogą trwać do czterech godzin. Następnie pacjent powinien być zbadany, po czym lekarz może w razie potrzeby podjąć decyzję o przedłużeniu stosowania przymusu o kolejne sześć godzin. Przedłużanie unieruchomienia lub izolacji dłużej niż dobę jest możliwe jedynie w warunkach szpitalnych. Pacjent, wobec którego zastosowano przymus bezpośredni, powinien być obserwowany przez pielęgniarkę co 15 minut, a co najmniej co cztery godziny uwalniany celem zmiany pozycji, zaspokojenia potrzeb fizjologicznych i wykonania czynności higienicznych [10]. Zastosowanie przymusu bezpośredniego wobec osób, które dopuszczają się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu lub innej osoby lub bezpieczeństwu powszechnemu, lub w sposób gwałtowny niszczą lub uszkadzają przedmioty znajdujące się w ich otoczeniu polega na przytrzymaniu, przymusowym podaniu leków, unieruchomieniu lub izolacji, a wobec osób, które poważnie zakłócają lub uniemożliwiają funkcjonowanie zakładu psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej pomocy społecznej polega na przytrzymaniu lub przymusowym podaniu leku [1]. Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej stosowany jest przymus bezpośredni w formie unieruchomienia i przytrzymania [2,6,9]. Doświadczenie personelu medycznego stwarza szansę większego opanowania wobec agresji osób z zaburzeniami psychicznymi i stosowania przymusu w możliwie najłagodniejszy sposób [9,11]. Wykazano również, że staż pracy ma wpływ na częstość stosowania przymusu. Badania uwidoczniły bowiem, że pracownicy z dłuższym stażem pracy rzadziej stosują przymus bezpośredni [2]. Przez wiele lat uprawnienia do stosowania przymusu bezpośredniego (w sposób bezpieczny dla pacjenta) posiadali jedynie lekarze, a w szczególnych przypadkach także pielęgniarki zatrudnione w szpitalach psychiatrycznych lub w domach pomocy społecznej. Sytuacja zmieniła się od kiedy weszła w życie ustawa z dnia 8 września 2006 roku o Państwowym Ratownictwie Medycznym i pojawiły się podstawowe zespoły ratownictwa medycznego (ZRM), w których nie ma lekarza. Ratownicy medyczni jeżdżący w podstawowych zespołach ratownictwa medycznego nie mogli stosować przymusu bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi, które często zachowywały się w sposób agresywny. Zdarzało się, że do pacjenta z zaburzeniami psychicznymi jechały w efekcie dwa zespoły ratownictwa medycznego. Początkowo zespół podstawowy z ratownikami medycznymi, a później zespół specjalistyczny z lekarzem, bo tylko on mógł się zająć taką osobą. Powodowało to zwiększenie kosztów dysponentów zespołów ratownictwa medycznego i niepotrzebne blokowanie działania zespołów ratownictwa medycznego. W tym 90
czasie ZRM nie mogły być wykorzystane do udzielania pomocy specjalistycznej osobom w stanie nagłego zagrożenia zdrowotnego. Czasami interwencję wobec osób z zaburzeniami psychicznymi podejmowali policjanci, którzy nie byli przeszkoleni jak postępować z osobami chorymi psychicznie lub osobami z innymi zaburzeniami psychicznymi zachowującymi się w sposób agresywny. Stosowane przez nich środki przymusu bezpośredniego mogły być nieskuteczne lub wręcz niebezpieczne dla takich osób. Obecnie po wejściu w życie ustawy z dnia 3 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje lekarz, pielęgniarka oraz kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych. Ratownicy medyczni jeżdżący w zespołach ratownictwa medycznego, w których składzie nie ma lekarza, również będą mogli stosować przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi (np. agresywnych pacjentów). Ma to poprawić bezpieczeństwo chorych. Dzięki temu ratownicy medyczni będą mogli udzielić pacjentowi niezbędnej pomocy medycznej czy też przewieźć go do właściwego szpitala. Zgodnie z artykułem 18.2 powyższej ustawy o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje lekarz, który określa rodzaj zastosowanego środka przymusu oraz osobiście nadzoruje jego wykonanie. W szpitalach psychiatrycznych, domach pomocy społecznej jeżeli nie jest możliwe uzyskanie natychmiastowej decyzji lekarza, o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje i nadzoruje osobiście jego wykonanie pielęgniarka, która jest obowiązana niezwłocznie zawiadomić o tym lekarza [1]. Jeśli osobie z zaburzeniami psychicznymi pomocy udziela zespół ratownictwa medycznego to o zastosowaniu przymusu bezpośredniego osobiście decyduje i nadzoruje jego zastosowanie kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, który jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić o tym dyspozytora medycznego. Przymus bezpośredni stosuje się nie dłużej niż przez czas niezbędny do uzyskania pomocy lekarskiej, a w przypadku gdy jej uzyskanie jest utrudnione, na czas niezbędny do przewiezienia osoby do zakładu psychiatrycznej opieki zdrowotnej lub szpitala wskazanego przez dyspozytora medycznego. Przewiezienie osoby z zastosowaniem przymusu bezpośredniego następuje w obecności zespołu ratownictwa medycznego [1]. W przypadku stosowania przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi jednostki systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, policja oraz Państwowa Straż Pożarna są obowiązane do udzielania lekarzowi, pielęgniarce lub kierującemu akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych pomocy na ich żądanie [1]. 91
Każdy przypadek zastosowania przymusu bezpośredniego i uprzedzenia o możliwości jego zastosowania odnotowuje się w dokumentacji medycznej. Zasadność zastosowania przymusu bezpośredniego oceniana jest w terminie 3 dni przez kierownika zakładu opieki zdrowotnej lub upoważnionego przez niego lekarza wtedy gdy przymus bezpośredni zatwierdził lekarz zakładu opieki zdrowotnej, a także wtedy gdy zatwierdził stosowanie środka przymusu bezpośredniego zleconego przez inną osobę oraz upoważniony przez marszałka województwa lekarz specjalista w dziedzinie psychiatrii wtedy, gdy przymus bezpośredni zastosował inny lekarz, pielęgniarka jednostki organizacyjnej pomocy społecznej lub kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych [1]. Przed zastosowaniem przymusu bezpośredniego należy uprzedzić o tym osobę, wobec której środek ten ma być podjęty. Natomiast wybierając odpowiedni środek przymusu należy decydować się na taki, który będzie najmniej uciążliwy dla tej osoby. Przy stosowaniu przymusu należy zachować szczególną ostrożność i dbałość o dobro pacjenta. Obowiązujące przepisy nakazują, aby osoba stosująca przymus bezpośredni była przeszkolona. Jeżeli nawet zastosowanie przymusu bezpośredniego niesie za sobą elementy ograniczenia woli, to należy zdać sobie sprawę, że wola osoby z zaburzeniami psychicznymi często bywa niebezpieczna zarówno dla samego zainteresowanego, jak i osób postronnych. Zakończenie Stosowanie przymusu bezpośredniego jest ostatecznością i należy go używać w skrajnych i wyjątkowych przypadkach, a szczególności wtedy jeśli inna forma komunikacji z pacjentem jest nieskuteczna. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego rozszerzyła grono osób, które mogą zastosować przymus bezpośredni wobec osób z zaburzeniami psychicznymi o pracowników systemu Państwowe Ratownictwo Medyczne, przede wszystkim członków zespołów ratownictwa medycznego ratowników medycznych. Nadanie im prawa na stosowanie przymusu bezpośredniego jest bardzo ważną kwestią. W przypadku wezwania zespołu ratownictwa medycznego to właśnie ratownicy medyczni mają pierwszy kontakt z pacjentem i po wstępnej ocenie wiedzą, kiedy należałoby zastosować odpowiednie środki przymusu bezpośredniego. Większość osób z zaburzeniami psychicznymi tkwi w przekonaniu, że nie potrzebuje żadnej pomocy. Jednak jeśli taki człowiek stwarza zagrożenie dla swego życia lub zdrowia albo życia lub zdrowia innej osoby wtedy potrzebna jest interwencja zespołu ratownictwa medycznego i zastosowanie przymusu 92
bezpośredniego, a niekiedy także leczenie w specjalistycznym ośrodku. Jeśli osobie z zaburzeniami psychicznymi pomocy udziela zespół ratownictwa medycznego o zastosowaniu przymusu bezpośredniego decyduje i nadzoruje osobiście kierujący akcją prowadzenia medycznych czynności ratunkowych, który jest obowiązany niezwłocznie zawiadomić o tym dyspozytora medycznego. Należy pamiętać, że zastosowanie przymusu bezpośredniego jest pogwałceniem nietykalności osobistej i cielesnej pacjenta. Godność pacjenta powinna być respektowana we wszystkich okolicznościach, a stosowanie ścisłych reguł prawnych jest konieczne, aby przymus nie przerodził się w przemoc [2]. Przed każdym przypadkiem użycia przymusu bezpośredniego należy osobę z zaburzeniami psychicznymi poinformować o takie formie i spróbować, jeśli to możliwe alternatywnych rozwiązań. W wielu przypadkach pacjent po rozmowie i objaśnieniu celu użycia przymusu bezpośredniego staje się spokojniejszy, a stawiany przez niego opór zostaje złagodzony. Niektórzy pacjenci po wstępnej rozmowie zaczynają współpracować i stosowanie przymusu bezpośredniego jest niepotrzebne. Jednak nie z każdym pacjentem można dojść do porozumienia i wtedy zachodzi potrzeba użycia przymusu bezpośredniego. Do najważniejszych działań w razie incydentu agresji należy zapewnienie bezpieczeństwa pacjentowi, zadbanie o bezpieczeństwo innych pacjentów, a także o bezpieczeństwo personelu. Uwzględniając potrzebę ochrony praw i godności osoby, wobec której jest stosowany przymus bezpośredni należy wybrać środek najmniej uciążliwy dla tej osoby [1,2]. Każdy przypadek zastosowania przymusu bezpośredniego i uprzedzenia o możliwości jego zastosowania musi być odnotowany się w dokumentacji medycznej [1]. Personel medyczny zespołów ratownictwa medycznego powinien być szkolony w prawnych aspektach postępowania z osobami z zaburzeniami psychicznymi oraz w przyjmowaniu prawidłowych postaw wobec tych pacjentów. Piśmiennictwo 1. Ustawa z dnia 3 grudnia 2010 roku o zmianie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U.2011.6.19). 2. Kupś I, Pełka-Wysiecka J, Samochowiec J. Przymus bezpośredni realizacja założeń Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wobec pacjenta zachowującego się agresywnie w wybranych placówkach służby zdrowia w województwie zachodniopomorskim. Psychiatria 2007; 3 (4): 87-96. 93
3. Balicki M. Przymus w psychiatrii - regulacje i praktyka. Prawo i Medycyna 1999; 1: 40-60. 4. Bilikiewicz A. (red.) Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL; Warszawa 2003: 14-42. 5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku Kodeks karny (Dz.U.1997. 88.553). 6. Ciszewski L. Niebezpieczne dla otoczenia zachowania pacjentów hospitalizowanych na zasadzie środka zabezpieczającego. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1996; 5 (4): 421-428. 7. Ustawa z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U.1994.111.535 z późn. zm.). 8. Dąbrowski S, Kubicki L. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Przegląd ważniejszych zagadnień. Instytut Psychiatrii i Neurologii; Warszawa 1995: 6-31. 9. Dąbrowski S, Przymus bezpośredni stosowany w niektórych czynnościach leczniczych. Psychiatria Polska 2002; 2: 193-200. 10. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23 sierpnia 1995 roku w sprawie sposobu stosowania przymusu bezpośredniego (Dz.U.1995.103.514). 11. Kostecka M, Żardecka M. Agresja pacjentów placówek psychiatrycznych. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1999; 8: 349-355. 94
95