Współczesne kierunki rozwoju polityki społecznej

1 Współczesne kierunki rozwoju polityki społecznej Polityka społeczna w XXI wieku koncepcje, wyzwania, problemy Dr hab. Ryszard Szarfenberg rszarf.ips.uw.edu.pl/kierunki/

2 Polityka społeczna pojęcie, jego znaczenie i konteksty

Cztery kontynenty pojęciowe i wymiary naukowy czysty, naukowy zaangażowany i praktyczny 3 PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ Polityka społeczna w ujęciu akademickim cztery kontynenty POLITYKA SPOŁECZNA Kontynent etyczny: sprawiedliwość, postęp i prawa ludzi

Problemy demarkacji na każdym z kontynentów pojęciowych 4 Kontynent Ekonomiczny Socjologiczny Etyczny Politologiczny Problem oddzielenia, odróżnienia (demarkacji) Ekonomia i polityka gospodarcza a polityka społeczna Socjologia i socjotechnika (socjologia stosowana) a polityka społeczna Etyka i etyka praktyczna a polityka społeczna Politologia, administracja i polityka publiczna a polityka społeczna

5 Różne zakresy znaczeniowe pojęcia polityki społecznej Zakres polityki społecznej UJĘCIE WĄSKIE: Zabezpieczenie społeczne - Ubezpieczenie społeczne - Pomoc społeczna - pozostałe UJĘCIE ŚREDNIE: Praca Zabezpieczenie społeczne - Ubezpieczenie społeczne - Pomoc społeczna - pozostałe Obecnie minister pracy i polityki społecznej odpowiada za trzy działy administracji rządowej: praca, zabezpieczenie społeczne, sprawy rodziny. W tym sensie polityką społeczną jest prowadzenie dwóch ostatnich rodzajów spraw UJĘCIE SZEROKIE: Praca Zabezpieczenie społeczne Sprawy rodziny Edukacja Ochrona zdrowia Mieszkalnictwo Kultura Bezpieczeństwo osobiste (inne)

Logika działania polityki społecznej I 6 PIERWOTNA DYSTRYBUCJA DOCHODU (płace, dochody z kapitału) REDYSTRYBUCJA POZA POMOCĄ SPOŁECZNĄ (ubezpieczenie społeczne, inne świadczenia, opodatkowanie) POMOC SPOŁECZNA UBÓSTWO UBÓSTWO Przypadki A, B system zapobiegł ubóstwu Przypadek C system nie zapobiegł ubóstwu

Logika działania polityki społecznej II 7 Niewystarczająca ochrona 1) Ubodzy pracownicy (niegodna praca, praca niskiej jakości pod względem wynagrodzenia) 2) Ubodzy pracownicy lub ubodzy poza pracą i niekorzystający z zabezpieczenia społecznego 3) Ubodzy pracownicy lub ubodzy poza pracą i nie objęci zabezpieczeniem społecznym 4) Ubodzy pracownicy lub poza pracą, objęci zabezpieczeniem i korzystający z niego, ale nadal ubodzy I. Nicaise

8 Ewolucja polityki społecznej

9 Ewolucja polityki społecznej w cieniu państwa Proces modernizacji Formowanie państwa Budowanie narodu Uczestnictwo polityczne Redystrybucja dochodu Państwowa polityka społeczna Prawa osobiste Prawa polityczne Prawa socjalne Rozwój statusu obywatela Wiek XVII i wcześniej Wiek XX Czas

10 Od dobroczynności do polityki społecznej Tradycyjna dobroczynność Polityka społeczna XX wieku Nieprofesjonalni dobroczyńcy Profesjonalizacja Profesjonalne służby społeczne wolontariat zatrudnienie Towarzystwa, ochronki, przytułki Etatyzacja Urzędy, placówki, zakłady

11 Wyzwania a reformy polityki społecznej Otoczenie kwestia robotnicza, industrializacja Wyzwania Polityka społeczna Zmiany otoczenia Otoczenie PS postindustrializacja Wyzwania stare Polityka społeczna Wyzwania nowe W iek XIX Polityka społeczna powstaje w reakcji na wyzwania XIX. wiecznego kapitalizmu W iek XX W iek XXI Polityka społeczna rozwija się i zmienia w reakcji na nowe wyzwania czas

12 Ewolucja polityki społecznej w cieniu kryzysów Kryzys i recesja lat 70. XIX w. w Niemczech a polityka protekcjonizmu i państwowych ubezpieczeń chorobowych, wypadkowych i emerytalno-rentowych Kryzys i depresja lat 30. XX wieku w USA a New Deal, w tym Social Security Act Kryzysy naftowe lat 70. i recesja lat 80. XX wieku a kryzys welfare state na Zachodzie i reformy polityki społecznej w krajach rozwiniętych Kryzysy transformacyjne lat 90. XX wieku w Europie Centralnej i Wschodniej a reformy komunistycznej polityki społecznej m.in. w Polsce Kryzys azjatycki z drugiej połowy lat 90. XX wieku a reformy rozwijające azjatycką politykę społeczną

Odsetek krajów PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ 13 Cień kryzysu ilustracja empiryczna Odsetek krajów z kryzysami bankowymi 1900-2008, ważony ich udziałem w dochodzie światowym Wielka depresja Pierwszy globalny kryzys finansowy XXI wieku Rynki wschodzące, Japonia, kraje nordyckie, USA (S&L) I Wojna Światowa Panika 1907 r. Kryzys welfare state Szybki rozwój welfare state w Europie Zachodniej Złote lata Reinhart, Rogoff, 2008

14 Ekonomiczne uzasadnienie polityki społecznej - keynesizm

15 Dojrzałe welfare state i jego modele lata 80. XX wieku Liberalny Socjaldemokratyczny Konserwatywny Rola: Rodziny Rynku Państwa Marginalna Centralna Marginalna Marginalna Marginalna Centralna Centralna Marginalna Pomocnicza Welfare state Dominująca forma solidarności Indywidualna Uniwersalna Pokrewieństwo Korporatyzm Etatyzm Dominujące miejsce solidarności Rynek Państwo Rodzina Poziom dekomodyfikacji Minimalny Maksymalny Wysoki (dla żywiciela rodziny) Dominujące podejście do zarządzania ryzykami socjalnymi Welfare state Rezydualne Uniwersalistyczne Ubezpieczenie społeczne Regulacja rynku pracy Słaba Średnia Silna Zobowiązania socjalne rodziny / Słabe / Słabe / Maksymalne / poziom defamilizacji Defamilizacja silna Defamilizacja silna Defamilizacja słaba (familizm) Przykład USA Szwecja Niemcy, Włochy Gosta Esping-Andersen

16 Gospodarka narodowa Zasadnicze zmiany i makrowstrząsy Kobiety pracują nieodpłatnie w domu Tradycyjna rodzina wielodzietna Młode społeczeństwo Zmiana otoczenia Klasyczna polityka społeczna Zmiana otoczenia Umiędzynaro dowienie gospodarki Aktywizacja zawodowa kobiet Nietrwałe małżeństwa małodzietne Starzenie się ludności Kryzys i reformy klasycznej polityki społecznej

17 Krytyka welfare state państwo przemiałowe Państwo opiekuńcze umiarkowana redystrybucja od bogatych do biednych Udział wydatków społecznych w PKB W a l k a p o li t y c z n a Wprowadzenie nowych grup do systemu redystrybucji W a l k a p o li t y c z n a Państwo przemiałowe redystrybucja do silnych grup interesu Kryzys fiskalny, przeciążenie państwa

18 Krytyka welfare state - demoralizacja nieuczciwość, bezczynność, nieodpowiedzialność nagradza Klasyczna polityka społeczna karze Słabnące więzi rodzinne i społeczne Konsumpcjonizm Indywidualizm Rozpad małżeństw i rodzin Zdemoralizowana podklasa w miejskich gettach przedsiębiorczość, oszczędność, samoograniczenie Osłabienie innowacji i gospodarki

19 Krytyka welfare state ujęcie typowe Rozbudowa na polityka społeczna welfare state Wysokie podatki i/lub składki Pełne zabezpieczenie od ryzyk socjalnych Gospodarka niższy wzrost gospodarczy, mniejsza konkurencyjność, mniejsza stabilność, mniejsze oszczędności, dławienie przedsiębiorczości Społeczeństwo mniejszy poziom indywidualnej zapobiegliwości, mniejsze bodźce do rodzenia dzieci, mniej stabilne rodziny, starzejące się społeczeństwo Stanisława Golinowska

Reformy i megatrendy P. Sunley et al. Putting Workfare in Place: Local Labour Markets and the New Deal, 2006, s. 27

21 Współczesne wyzwania i ich wpływ na politykę społeczną Zmiany demograficzn e Zmiany gospodarcze Nowe problemy społeczne Polityka społeczna Zmiany kulturowe Postęp technologiczny Zmiany polityczne Stare problemy społeczne

22 Współczesne wyzwania według Komisji Europejskiej Społeczeństwo Spadek liczby urodzeń poniżej poziomu aspiracji Migracje i problemy z integracją imigrantów Zmiany zachodzące w modelu rodziny Wzrost przeciętnej długości życia Obciążenie demograficzne, wyobcowanie, wzrost ubóstwa osób starszych Podziały i konflikty międzypokol eniowe Dyskryminacj a i nierówności pod względem płci Ubóstwo wielu regionów, rosnące ubóstwo dzieci

23 Współczesne wyzwania według Komisji Europejskiej Gospodarka Utrzymujące się bezrobocie Wypadanie z rynku pracy osób w wieku przedemeryta lnym Niska jakość edukacji, wypadanie młodzieży Pracownicy mają problemy z dostosowaniem się do szybkich zmian na rynku pracy Segmentacja rynku pracy, koniec pracy na całe życie, nowe formy zatrudnienia

24 Współczesne wyzwania według Komisji Europejskiej Styl życia i system wartości Słabną tradycyjne więzi rodzinne Wykluczenie cyfrowe Obawy związane z globalizacją i zwiększonym kontaktem z innymi kulturami Rozwój biotechnologi i - problemy bioetyczne Tendencja do indywidualizacji, koncentrowanie uwagi na konsumpcji Spada zaufanie do instytucji politycznych i udział w życiu publicznym Model konsumpcji zagrażający klimatowi i środowisku Nowe problemy społeczne: stres, depresja, otyłość

25 Wpływ nowych wyzwań i zmian w myśleniu o państwie i usługach publicznych na kierunki rozwoju polityki społecznej

26 Współczesne wyzwania i ich wpływ na politykę społeczną Charakterystyka zmiany (wyzwania) Dalsze starzenie się społeczeństwa Konsekwencje dla polityki społecznej Zwiększone zadania w zakresie finansowania emerytur i nawet w większym stopniu w obszarze ochrony zdrowia i opieki długoterminowej Globalizacja Mniej trwałe małżeństwo, większe zróżnicowanie form życia rodzinnego, więcej osób samotnych i samotnych rodziców, mniej dzieci Osłabienie kontroli społecznej ze strony rodziny i społeczności lokalnej, a także wzrost bezrobocia i nierówności Zwiększona aktywność państwa w zakresie edukacji i/lub ograniczania ubóstwa w zależności od wyboru drogi poprawiania międzynarodowej konkurencyjności Obawy o kondycję rodziny w sferze materialnej (ubóstwo) i wychowawczej (zachowania antyspołeczne, przestępczość); wzrost znaczenia polityki rodzinnej Wzrost znaczenia problemu naruszeń porządku społecznego i polityki wobec zachowań aspołecznych

27 Współczesne wyzwania i ich wpływ cd. Charakterystyka zmiany (wyzwania) Wzrost bezrobocia i związany z nim wzrost obciążeń dla budżetu socjalnego Konsekwencje dla polityki społecznej Większe zaangażowanie polityki społecznej w sprawy zatrudnienia (np. kształcenie ustawiczne) Narastające problemy ekologiczne Rozpowszechnione odwoływanie się do języka praw przez coraz większą liczbę grup o specjalnych potrzebach ( dużych, dobrze zorganizowanych, głośnych i mających poparcie w mediach ) Coraz bardziej szczegółowa i dostępna informacja o polityce społecznej oraz jej osiągnięciach w poszczególnych krajach i dziedzinach Wzrost zaangażowania regulacyjnego i finansowego państwa w tym obszarze Kolejne obowiązki nakładane na państwo w zakresie praw dzieci, osób niepełnosprawnych, osób starszych, kobiet Żądania reform w celu osiągnięcia nakładów i/lub wyników takich, jak w krajach najlepiej radzących sobie z problemami społecznymi, głosowanie nogami

28 Współczesne wyzwania i ich wpływ cd. Charakterystyka zmiany (wyzwania) Wzrost zamożności i ogólnego poziomu życia Konsekwencje dla polityki społecznej Zwiększają się oczekiwania wobec poziomu realizacji praw jaki ma gwarantować państwo (np. już nie tylko szkolnictwo średnie, ale również wyższe) Wzrost zróżnicowania i złożoności struktury społecznej, bardziej zindywidualizowane życie i wielowymiarowe tożsamości Wzrost znaczenia międzynarodowych podmiotów polityki społecznej Wzrost znaczenia kultury konsumpcyjnej oraz zwiększona dostępność do wiedzy specjalistycznej Nacisk na elastyczność, indywidualizację usług oraz ich konsekwencja w postaci coraz bardziej skomplikowanej polityki społecznej Polityka społeczna państwa narodowego w coraz większym stopniu będzie kształtowana przez prawo międzynarodowe Polityka społeczna skoncentrowana coraz bardziej na konsumentach, słabnąca rola profesji społecznych (producentów usług) Paul Wilding

29 Koncentruje się na przepisach Nie mierzy działania swoich jednostek Koncentruje się na zasobach i produkcie Obywatel -petent Klasyczny rząd i jego cechy KLASYCZNY RZĄD Wprowadza mechanizmy biurokratyczne Centralizacja władzy i kontroli Uruchamia tylko sektor publiczny Klasyczna państwow a polityka społeczna Reaguje na problemy Koncentruje się na wydatkach D. Osborne, T. Gaebler, Rządzić inaczej

30 Przedsiębiorczy rząd nowe zarządzanie publiczne Koncentruje się na celach i misji PRZEDSIĘBIORCZY RZĄD Wprowadza mechanizmy rynkowe Mierzy działania swoich jednostek Uwzględnia wyniki Obywatel-klient Decentralizuje i demokratyzuje władzę Aktywizuje wszystkie sektory Reformy państwowej polityki społecznej Zapobiega problemom Koncentruje się też na przychodach D. Osborne, T. Gaebler, Rządzić inaczej

31 Wielosektorowa polityka społeczna Jednosektorowa PS państwo jako jedyny usługodawca Państwo Usługa X Obywatele Wielosektorowa PS usługodawcy z różnych sektorów NGO-sy Usługa X Obywatele Firmy rynkowe Usługa X Obywatele

32 Jednosektorowa polityka społeczna bez rynku Klasyczne rozwiązanie organizacyjne z rejonizacją Ministerstwo odpowiedzialne za usługę Przepisy Okólniki Publiczne ogniwa pośrednie Finansowanie Kontrola Jednostka publiczna obsługująca rejon (rejonizacja) Usługi Obywatele w danym rejonie Sektor publiczny

33 Rynek w jednosektorowej polityce społecznej Rynek wewnętrzny bez rejonizacji Regulacje Ministerstwo odpowiedzialne za usługę Standardy Kontraktowanie Niezależne jednostki Finansowanie kontraktujące i finansujące Kontrolowanie P R Z E T A R G Jednostka publiczna konkurencja Jednostka publiczna W Y B Ó R Usługi Obywatele Usługi Sektor publiczny

34 Rynek z wielosektorową polityką społeczną Rynek wielosektorowy bez rejonizacji Regulacje Ministerstwo odpowiedzialne za usługę Standardy Niezależne jednostki kontraktujące i finansujące Kontraktowanie Finansowanie Kontrolowanie P R Z E T A R G Jednostka publiczna konkurencja Jednostka niepubliczna W Y B Ó R Usługi Obywatele Usługi Dalszy możliwy rozwój sytuacji: 1) wiele podmiotów finansujących (konkurencja między płatnikami), 2) wyodrębnienie podmiotów kontraktujących obsługujących duże sieci usługodawców (konkurencja między kontraktującymi, konsolidacja po stronie usługodawców)

35 Rynek, czyli konkurencja, a więc kontraktowanie usług publicznych i jego uzasadnienie poziom usług realizowanych przez instytucje publiczne jest coraz częściej poddawany krytyce ze strony klientów i instytucji ich reprezentujących; zapewniane usługi powinny bardziej odpowiadać potrzebom odbiorcy niż tego, kto je świadczy - podmioty publiczne coraz częściej działają w swoim stylu, nie są innowacyjne i elastyczne; konkurencja i rynek mogą wprowadzić mechanizmy zmniejszania kosztów i zwiększania jakości usług; Kontrakty Gwarantują uprzednią definicję i standaryzację danej usługi, określają spodziewane jej efekty, poddawane są też monitoringowi i ewaluacji; wielość podmiotów świadczących daną usługę daje możliwość wyboru przez klienta/beneficjenta tej, która jest dla niego optymalna; motywacja sektora komercyjnego (zysk) i pozarządowego (etos odpowiedzialnego obywatela) jest lepszą motywacją do działania niż prawne zobowiązanie służb publicznych Z. Wejcman, Tak mało państwa, jak to możliwe - tak dużo, jak to konieczne, w: O kulturze kontraktu, BORIS 1998, s. 7

Kierunek jakość usług i upodmiotowienie ich odbiorców Orientacja na producenta 36 Orientacja na produkcję, tradycyjne podejście biurokratyczne nakłady proces Orientacja na producenta, wolontariusze jako współproducenci usługa Tradycyjne relacje Nowe relacje Dominacja rządów prawa / wartość za pieniądze Doradzanie / decydowanie / wdrażanie / ocena usługa Orientacja na obywatela, tradycyjne podejście biurokratyczne wyniki satysfakcja Orientacja na konsumenta Orientacja na jakość, konsument / obywatel jako (współ)decydent G. Bouckaert

37 Nowe idee w reformowaniu polityki społecznej

Idea wielosektorowości 38 Tradycyjne ujęcie polityki społecznej państwo opiekuńcze Podmioty ponadnarodowe Państwo Sektor rządowy Sektor samorządowy Sektor społeczny zorganizowany i niezorganizowany Dobrobyt społeczny i jego podział Sektor rynkowy formalny i nieformalny Rodzina, bliscy Inne źródła

Provision mix PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ 39 Idea welfare mix, czyli mieszanki politykospołecznej Product mix świadczenia w różnych formach i pakietach Profession mix świadczenia są dostarczane przez różne profesje społeczne Organization mix świadczenia dostarczane przez organizacje i sieci z różnych sektorów Finance mix źródła finansowania świadczeń są zróżnicowane (Powell) Regulation mix źródła norm i standardów zróżnicowane (Powell)

40 PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ Modne idee reformatorów polityki społecznej (zalecenia UE) Flexicurity Elastyczność i deregulacja rynku pracy Pewność znalezienia zatrudnienia i bezpieczeństwo socjalne Aktywna integracja Inkluzywny rynek pracy Minimalny dochód gwarantowany Usługi społeczne wysokiej jakości Indywidualizacja pomocy i odpowiedzialności

Złoty trójkąt flexicurity 41 Równowaga między elastycznością i bezpieczeństwe m Elastyczny rynek pracy Efekt kwalifikacyjny bezrobotni, którzy już trafią do programów APRP podnoszą swoje kwalifikacje, co zwiększa ich szanse na ponowne znalezienie pracy Hojne zabezpieczenie społeczne Aktywna polityka rynku pracy APRP Strzałki pokazują przepływy ludzi Efekt motywacyjny 1) hojne zabezpieczenie społecznie sprawia, że ludzie chętniej podejmują ryzyko zmiany pracy; 2) bezrobotni, którym wydłuża się okres bezrobocia zwiększają intensywność poszukiwania pracy jeżeli są niechętni udziałowi w programach APRP T. Bredgaard, F. Larsen, Comparing Flexicurity in Denmark and Japan, s. 11-12

42 PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ Próby nowej syntezy aktywna polityka społeczna i jej idee przewodnie 1. Idea decentralizacji i związany z tym wzrost znaczenia samorządów lokalnych. 2. Zasada pomocniczości państwa i wzrost znaczenia sektora obywatelskiego; 3. Uznanie przez państwo podmiotowości wspólnot lokalnych i znaczenia więzi społecznych dla budowania kapitału społecznego. 4. Akceptacja neoliberalnego postulatu utrzymywania równowagi finansów publicznych i związana z tym zgoda na ograniczenie redystrybucyjnej funkcji programów socjalnych.

43 PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ Próby nowej syntezy aktywna polityka społeczna i jej idee przewodnie cd. 5. Znaczenie negocjacji zbiorowych, przy czym tradycyjne pakty trójstronne uzupełniane są dialogiem obywatelskim, w którym uczestniczą także organizacje społeczne. 6. Rola edukacji, w tym systemu edukacji publicznej, jako instrumentu inwestowania w kapitał ludzki i budowania społeczeństwa opartego na wiedzy. 7. Znaczenie sektora ekonomii społecznej, zatrudnienia socjalnego i zatrudnienia subsydiowanego dla realizacji polityki pełnego zatrudnienia.

44 PODYPLOMOWE STUDIA ORGANIZACJI POMOCY SPOŁECZNEJ Próby nowej syntezy aktywna polityka społeczna i jej idee przewodnie cd. 8. Przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu poprzez pomoc w podjęciu pracy lub udział w programach integracyjnych (reintegracyjnych). 9. Dowartościowanie wolontariatu jako formy pracy użytecznej społecznie i formy zdobywania umiejętności i kwalifikacji do podjęcia pracy zarobkowej. 10.Działania aktywizujące nie tylko pojedynczych klientów (tzn. korzystających ze świadczeń społecznych), ale także całe społeczności lokalne i związany z tym renesans środowiskowej metody pracy socjalnej. M. Rymsza, 2003

45 Zasadnicze problemy i dylematy nowej polityki społecznej Między ochroną a aktywizacją Polityka chroniąca sytuację poszukujących pracy Polityka chroniąca sytuację biernych Bierni zawodowo Polityka stymulująca przepływy w kierunku zatrudnienia Poszukujący pracy W tle są zadania polityki gospodarczej, która ma zapewnić, że liczba miejsc pracy będzie wystarczająca, aby mogli pracować wszyscy zaktywizowani Zatrudnieni, samozatrudnieni Polityka chroniąca sytuację zatrudnionych

Zasadnicze problemy i dylematy nowej polityki społecznej Czy można uniknąć dylematu między wzrostem bezrobocia i hojną polityką społeczną (UE) a pełnym zatrudnieniem, skąpą polityką społeczną i wzrostem ubóstwa oraz nierówności (USA)? Czy można uniknąć trylematu niemożności pogodzenia pełnego zatrudnienia, niskiego poziomu nierówności i zrównoważonego budżetu? Czy można łączyć jednoczesne osiąganie celów zatrudnieniowych i egalitarystycznych?

Literatura, linki do dokumentów publicznych, artykułów, wywiadów na temat nowych kierunków rozwoju polityki społecznej rszarf.ips.uw.edu.pl/kierunki/