Gramatyka staro-cerkiewno-słowiańskiego pokrótce Benedykt Silmethúlë Jaworski Na podstawie czeskiej Wikipedii Spis treści 1 Fonetyka 1 1.1 Samogłoski............................ 1 1.2 Spółgłoski............................. 1 2 Deklinacja 2 2.1 Rzeczowniki............................ 2 2.1.1 Deklinacja I, o-tematowa i jo-tematowa......... 2 2.1.2 Deklinacja II, u-tematowa................ 3 2.1.3 Deklinacja III, i-tematowa................ 3 2.1.4 Deklinacja IV, a-tematowa i ja-tematowa........ 4 2.1.5 Deklinacja V, spółgłoskowa............... 5 2.2 Przymiotniki........................... 6 1 Fonetyka 1.1 Samogłoski W Staro-cerkiewno-słowiańskim (dalej zwanym scs-em) samogłoski dzielą się na ustne i nosowe. W scs-ie istnieją dwie samogłoski półkrótkie (wymawiane krócej od samogłosek krótkich): ż, ž (czasem zapisywane jako ŭ i ĭ) jery, ż jer twardy, wymawiany był jako półkrótkie u lub y, ž jer miękki jako półkrótkie i. Poza tym scs nie rozróżnia samogłosek krótkich i długich. Poza jerami do samogłosek ustnych należą: a [a]; ě (tak zwane jać), początkowo [æ], później [ja]; e [e]; i [i]; o [O]?; u [u]; y [W]?. 1
Samogłoski nosowe: ę [ẽ], ǫ (czasem w polskich publikacjach zapisywane jako ą) [Õ]. 1.2 Spółgłoski Scs ma następujące spółgłoski: wargowe: p [p], b [b], v [B], m [m]; zębowe: t [t], d [d], s [s], z [z], n [n], l [l], c [ţ], dz [dz]; dziąsłowe: r [r], č [Ù], š [S], ž [Z]; podniebienne: ĺ [L], ń [ñ], ŕ? (zapisywane też: l, n, r lub ľ, ň, ř); tylnojęzykowe: g [g], ch [x], k [k]. 2 Deklinacja Scs wyróżnia, tak jak polski, 7 przypadków: nominatyw (mianownik), genetyw (dopełniacz), datyw (celownik), akuzatyw (biernik), wokatyw (wołacz), lokatyw (miejscownik), intrumental (narzędnik). Scs wyróżnia też trzy liczby (singularis pojedynczą, dualis podwójną i pluralis mnogą). W dual. zazwyczaj istnieją tylko trzy formy rzeczownika - pierwsza dla Nom., Ak. i Wok., druga dla Gen. i Lok., a trzecia dla Dat. i Ins. W scs-ie istnieją trzy rodzaje gramatyczne (męski, zeński i nijaki), jednak, w przeciwieństwie do polskiego, rzeczowniki przydziela się do poszczególnych deklinacji nie ze względu na rodzaj, ale ze względu na zakończenie tematu. W prasłowiańskim była trójczłonowa budowa wyrazu. Każdy składał się z leksemu semantycznego, tematu i końcówki fleksyjnej. Np. wyraz o-tematyczny *rabos (sługa, niewolnik), który dzieli się na te trzy kolejno: rab-o-s, jego tematem jest o. W czasach scs jednak rzeczownik ten zmienił swoją formę w rabż. Dawny temat został utracony, dzisiaj poznaje się temat rzeczownika po formie jego Gen. sg., która dla każdego tematu jest inna. 2.1 Rzeczowniki Istnieje 5 deklinacji rzeczowników. 2.1.1 Deklinacja I, o-tematowa i jo-tematowa Należą do niej rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -ż (twardy wzór) oraz na - ž (miękki wzór, apostrof oznacza zmiękczenie), oraz neutralnego zakończone na -o (twardy) i - e (miękki), w G. sg. zawsze występuje zakończenie -a. Wzór twardy (vragż, -ga, m., wróg): 2
Nom. vrag-ż vrag-a vradz-i Gen. vrag-a vrag-u vrag-ż Dat. vrag-u vrag-oma vrag-omż Ak. vrag-ż vrag-a vrag-y Wok. vraž-e vrag-a vradz-i Lok. vradz-ě vrag-u vradz-ěchż Ins. vrag-omž vrag-oma vrag-y Wzór miękki (otžcž, -ca, m., ojciec): Nom. otžc-ž otžc-a otžc-i Gen. otžc-a otžc-u otžc-ž Dat. otžc-u otžc-ema otžc-emż Ak. otžc-ž otžc-a otžc-ę Wok. otžč-e otžc-a otžc-i Lok. otžc-i otžc-u otžc-ichż Ins. otžc-emž otžc-ema otžc-i 2.1.2 Deklinacja II, u-tematowa Należą do niej rzeczowniki rodzaju męskiego zakończone na -ż, w Gen. sg. mają -u. Wzór deklinacji II (volż, -lu, m., wół): Nom. vol-ż vol-y vol-ove Gen. vol-u vol-ovu vol-ovż Dat. vol-ovi vol-żma *vol-żmż Ak. vol-ż vol-y vol-y Wok. vol-u vol-y vol-ove Lok. vol-u vol-ovu *vol-żchż Ins. *vol-żmž vol-żma vol-żmi Uwaga: Formy oznaczone gwiazdką (*) nie są udokumentowane, zamiast nich używało się o-tematowych form (Dat. pl. vol-omż, Lok. pl. vol-ochż, Ins. sg. vol-omž). 2.1.3 Deklinacja III, i-tematowa Należą do niej rzeczowniki męskie i żeńskie zakończone na -ž, w Gen. sg. mają -i. 3
Wzór żeński (žiznž, -ni, ż., życie): Nom. žizn-ž žizn-i žizn-i Gen. žizn-i žizn-iji, (žji) žizn-ii, (žji) Dat. žizn-i žizn-žma žizn-imż Ak. žizn-ž žizn-i žizn-i Wok. žizn-i žizn-i žizn-i Lok. žizn-i žizn-žju žizn-žchż Ins. žizn-žjǫ žizn-žma žizn-žmi Wzór męski (gostž, -ti, m., gość): Nom. gost-ž gost-že gost-že Gen. gost-i gost-iji, (žji) gost-iji, (žji) Dat. gost-i gost-žma gost-imż Ak. gost-ž gost-že gost-i Wok. gost-i gost-že gost-i Lok. gost-i gost-žju gost-žchż Ins. gost-žmž gost-žma gost-žmi Uwaga: W Nom. i Wok. pl. w młodszych tekstach jest końcówka -žje. Według tego wzoru odmieniają się w dual. rzeczowniki oko i ucho, jednak w Gen. i Lok. mają końcówkę -iju (oč-iju, uš-iju), w Dat. i Ins. końcówkę -ima (očima, uš-ima). 2.1.4 Deklinacja IV, a-tematowa i ja-tematowa Należą do niej rzeczowniki męskie i żeńskie zakończone na -a (te mają w Gen. sg. -y) oraz na - a i - i (te mają w Gen. sg. -ę). Wzór odmiany zakończonych na -a (ryba, -by, ż., ryba): Nom. ryb-a ryb-ě ryb-y Gen. ryb-y ryb-u ryb-ż Dat. ryb-ě ryb-ama ryb-amż Ak. ryb-ǫ ryb-ě ryb-y Wok. ryb-o ryb-ě ryb-y Lok. ryb-ě ryb-u ryb-achż Ins. ryb-ojǫ ryb-ama ryb-ami Wzór odmiany rzeczowników zakończonych na - a (lżža, -žę, ż., kłamstwo) 4
i - i (bogyńi, -ńę, ż., bogini): Nom. lżž-a, bogyń-i lżž-i, bogyń-i lżž-ę, bogyn-ję Gen. lżž-ę, bogyn-ję lżž-u, bogyn-ju lżž-ž, bogyń-ž Dat. lżž-i, bogyń-i lżž-ama, bogyń-ěma lżž-amż, bogyń-ěmż Ak. lżž-ǫ, bogyn-jǫ lżž-i, bogyń-i lżž-ę, bogyn-ję Wok. lżž-e, bogyń-e lżž-i, bogyń-i lżž-ę, bogyn-ję Lok. lżž-i, bogyń-i lżž-u, bogyn-ju lżž-achż, bogyń-ěchż Ins. lżž-ejǫ, bogyń-ejǫ lżž-ama, bogyń-ěma lżž-ami, bogyń-ěmi Uwaga 1 : w młodszych tekstach w odmianie bogyńi pojawia się: w Wok. sg. -je (bogyn-je), w Ins. sg. -jejǫ (bogyn-jejǫ), w Dat. pl. -jamż (bogyn-jamż), w Lok. pl. -jachż (bogyn-jachż), w Ins. pl. -jami (bogyn-jami) a w Dat. i Ins. dual. -jama (bogyn-jama). 2.1.5 Deklinacja V, spółgłoskowa Należą do niej rzeczowniki wszystkich rodzajów, mające w Nom. sg. i Wok. sg. (a u nijakich także w Ak. sg.) tę samą formę, mającą jedną sylabę mniej niż w pozostałych przypadkach. W Gen. sg. wszystkie mają końcówkę -e. Rzeczowniki tej deklinacji dzielą się na: n-tematowe (męski z końcówkami: -y(lub -enž)/-ene, nijakie: -ę/-ene), u-tematowe (żeńskie: -y/-żve), r-tematowe (żeńskie: -i/-ere), s-tematowe (nijakie: -o/-ese), t-tematowe (nijakie: -ę/-ęte). Wzór męski u-tematowy (plamy, -mene, m., płomień): Nom. plam-y plamen-i plamen-e Gen. plamen-e plamen-u plamen-ż Dat. plamen-i plamen-žma plamen-žmż Ak. plamen-ž plamen-i plamen-i Wok. plam-y plamen-i plamen-e Lok. plamen-e plamen-u plamen-žchż Ins. plamen-žmž plamen-žma plamen-žmi Uwaga: Według tego wzoru odmieniają się męskie rzeczowniki deklinacji spółgłoskowej. Oczywiście w Nom. sg. i Wok. sg. mają swoje, odpowiednie do tematu, zakończenie. Wzór żeński r-tematowy (mati, -tere, ż., matka): 1 Podejrzewam, że w wymowie -nj- zawsze daje -ń- (stąd podana końcówka Gen. sg. -ńę, choć w tabelce -n-ję), Czesi jednak chcą chyba zachować pisownię taką, jaka była oryginalnie w cyrylicy i głagolicy. 5
Nom. mat-i - mater-i Gen. mater-e - mater-ż Dat. mater-i - mater-žmż Ak. mater-ž - mater-i Wok. mat-i - mater-i Lok. mater-e - mater-žchż Ins. mater-žmž - mater-žmi Uwaga: Według tego wzoru odmieniają się żeńskie rzeczowniki deklinacji spółgłoskowej. Oczywiście w Nom. sg. i Wok. sg. mają swoje, odpowiednie do tematu, zakończenie. Nie zaobserwowano form dual. deklinacji spółgłoskowej rzeczowników rodzaju żeńskiego. Wzór nijaki s-tematowy (tělo, -ese, n., ciało): Nom. těl-o těles-ě těles-a Gen. těles-e těles-u těles-ż Dat. těles-i těles-žma těles-žmż Ak. těl-o těles-ě těles-a Wok. těl-o těles-ě těles-a Lok. těles-e těles-u těles-žchż Ins. těles-žmž těles-žma těles-y Uwaga: Według tego wzoru odmieniają się nijakie rzeczowniki deklinacji spółgłoskowej. Oczywiście w Nom. sg. i Wok. sg. mają swoje, odpowiednie do tematu, zakończenie. 2.2 Przymiotniki Przymiotniki deklinują się (w większości) na dwa różne sposoby. Według deklinacji rzeczownikowej (prostej) i rzeczownikowo-zaimkowej (złożonej). Każdy przymiotnik można odmieniać oboma sposobami. Widać jednak tendencję do deklinacji prostej gdy przymiotnik jest częścią orzeczenia (łączy się z czasownikiem byti), a złożonej gdy jest przydawką. 6