Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Berlinie RYNEK NIEMIECKI

Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady Rzeczpospolitej Polskiej w Berlinie RYNEK NIEMIECKI Poradnik dla przedsiębiorców Wydanie VI Berlin 2014

Wydawca: Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Berlinie Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Leipziger Platz 2, D-10117 Berlin tel.: (00 49 30) 206 226070, fax: (00 49 30) 206 226 730 e-mail: berlin@trade.gov.pl; www.berlin.trade.gov.pl Autorka: Joanna Kołodziejczyk-Kańska Kancelaria radcy prawnego JKK ul. Oławska 17 50-123 Wrocław www.kancelaria-jkk.pl jkk@kancelaria-jkk.pl Mobile: + 48 607 097 507 Tel.: + 48 71 72 34 331 Fax: + 48 71 72 34 332 Współpraca i redakcja: Jan Masalski - Radca Wydział Promocji Handlu i Inwestycji Ambasady RP w Berlinie Stan prawny: grudzień 2013 Poradnik ma charakter materiału informacyjnego dla celów promocji współpracy gospodarczej pomiędzy Polską a Niemcami i nie stanowi źródła prawa. Pomimo dołożenia wszelkiej staranności w przygotowaniu poradnika, wydawcy oraz autorka nie ponoszą odpowiedzialności za ewentualne nieścisłości lub błędy, a także za konsekwencje wynikające z zastosowania wskazówek w praktyce. W celu uzyskania wiążącej porady prawnej prosimy o bezpośredni kontakt z kancelarią JKK. Szanowne Panie, Szanowni Panowie, Republika Federalna Niemiec jest największym partnerem gospodarczym Polski. Także Polska jest ważnym i atrakcyjnym gospodarczo partnerem dla Niemiec, a rozwój gospodarczy naszego kraju w ostatnich latach mocno wpłynął na postrzeganie polskiej gospodarki przez naszych zachodnich sąsiadów. Wraz z otwarciem z dniem 1 maja 2011 r. niemieckiego rynku pracy i usług, wzrosła aktywność na nim małych polskich firm budowlanych i rzemieślniczych, nie słabnie zainteresowanie podejmowaniem samodzielnej działalność gospodarczej w Niemczech oraz różnymi formami świadczenia pracy i usług. Rosną stale dostawy polskich towarów na rynek niemiecki, który akceptuje towary o zróżnicowanej jakości, na potrzeby wewnętrzne i dla reeksportu, dla przetwórstwa i kooperacji przemysłowej oraz bezpośrednio dla konsumentów, towary markowe i no name, na różnych poziomach cenowych. We wszystkich tych kategoriach jesteśmy jednymi z liczących się dostawców obecnie i w przyszłości. Przekazywany obecnie Państwu poradnik nie jest tylko zaktualizowanym, kolejnym wydaniem tego opracowania. W swej treści został zasadniczo zmieniony i dostosowany do faktycznego zainteresowania przedsiębiorców wyrażanego zarówno w zapytaniach kierowanych do WPHI, jak i w trakcie konsultacji z przedstawicielami polskich firm i działającymi już w Niemczech. Uwzględnia wynikające z nich wnioski i postulaty dotyczące regulacji prawnych i praktyki ich stosowania. Mam nadzieję, że informacje zawarte w publikacji wraz z innymi tematycznymi poradnikami na temat dostępu do niemieckiego rynku pracy, usług i prowadzenia działalności gospodarczej, które znajdziecie Państwo na naszej witrynie internetowej www.berlin.trade.gov.pl, do której odwiedzenia gorąco zachęcam, będą pomocne Państwu w obecnej i planowanej aktywności gospodarczej w Niemczech. Jacek Robak Radca-Minister Kierownik WPHI Ambasady RP w Berlinie

SPIS TREŚCI 1. Gospodarka Niemiec i współpraca z Polską 1.1. Sytuacja gospodarcza Niemiec...7 1.2. Polsko-niemiecka współpraca gospodarcza...8 1.3. Współpraca inwestycyjna... 10 1.4. Perspektywy rozwoju współpracy gospodarczej z Niemcami... 11 2. Podejmowanie samodzielnej działalności gospodarczej 2.1. Wprowadzenie... 13 2.2. Samodzielna działalność gospodarcza... 14 2.2.1. Zgłoszenie w urzędzie ds. gospodarczych... 15 2.2.2. Rejestracja w urzędzie skarbowym... 16 2.2.3. Obowiązek zameldowania... 17 2.2.4. Członkostwo w izbie przemysłowo-handlowej... 18 2.2.5. Członkostwo w branżowych towarzystwach ubezpieczeniowych... 19 2.2.6. Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego przedsiębiorcy... 19 2.2.7. Handel obwoźny... 20 2.3. Wolne zawody i zasady ich wykonywania... 22 2.4. Wykonywanie rzemiosła... 23 2.5. Uznawanie kwalifikacji zagranicznych... 28 3. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki 3.1. Spółka cywilna... 30 3.2. Spółka jawna... 31 3.3. Spółka komandytowa... 32 3.4. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością... 33 3.5. Spółka z o.o. w formie mini... 36 4. Prawne formy obecności firm zagranicznych w Niemczech 4.1. Oddział zagranicznego przedsiębiorcy... 38 4.2. Filia (zakład)... 40 4.3. Przedstawicielstwo... 40 5. System podatkowy w Niemczech 5.1. System podatkowy w Niemczech i zasady rozliczeń podatkowych... 41 5.1.1. Podatek dochodowy od osób fizycznych... 41 5.1.2. Podatek dochodowy od osób prawnych... 43 5.1.3. Podatek od działalności gospodarczej... 44 5.1.4. Podatek od towarów i usług... 45 5.1.5. Podatek od usług budowlanych... 47 5.1.6. Podatek ubezpieczeniowy... 48 5.1.7. Podatek od środków transportu... 49 6. Pozostałe kwestie związane z założeniem działalności gospodarczej 6.1. Otwarcie rachunku bankowego... 51 6.2. Wynajem lokalu... 52 6.3. Ochrona marki... 53 6.4. Poszukiwanie partnerów handlowych... 55 7. Niemiecki rynek pracy 7.1. Zawieranie umów o pracę... 57 7.2. Wynagrodzenie pracownika... 61 7.3. Delegowanie pracowników do Niemiec... 62 7.4. Agencje pracy tymczasowej... 64 7.5. Zatrudnianie opiekunów dla osób starszych i chorych... 66 8. System ubezpieczeń społecznych w Republice Federalnej Niemiec 8.1. Wybór właściwego systemu ubezpieczeń społecznych... 69 8.2. Składki na ubezpieczenie społeczne... 72 9. Kontrakty handlowe w polsko-niemieckim obrocie gospodarczym 9.1. Weryfikacja partnera handlowego... 75 9.2. Zwyczaje handlowe... 77 9.3. Stosowanie ogólnych warunków umów... 80 9.4. Specyfikacja umów w obrocie gospodarczym na przykładzie umowy sprzedaży i umowy o roboty budowlane... 82 9.4.1. Umowa sprzedaży... 85 9.4.2. Umowa o roboty budowlane... 85 9.5. Umowne zabezpieczenie roszczeń... 87 9.6. Umowny wybór sądu... 88 9.7. Umowny wybór prawa materialnego... 92 4 5

10. Dochodzenie należności w Niemczech 10.1. Postępowanie przedsądowe... 95 10.2. Postępowanie sądowe... 97 10.2.1. Sądowe postępowanie upominawcze... 99 10.2.2. Europejskie postępowanie nakazowe... 99 10.2.3. Postępowanie w sprawach drobnych...101 10.2.4. Postępowanie sporne przed sądem...102 10.3. Pozasądowe załatwianie sporów. Mediacja i sądownictwo polubowne...103 10.3.1. Mediacja...103 10.3.2. Sądy polubowne...105 10.4. Postępowanie egzekucyjne...106 10.4.1. Zasady ogólne...106 10.4.2. Europejski Tytuł Egzekucyjny...107 11. Uczestnictwo w zamówieniach publicznych w Niemczech...109 12. Przydatne adresy...113 13. Wzory umów 13.1. Wzór umowy spółki cywilnej...116 13.2. Wzór umowy spółki z ograniczoną odpowiedzialnością w formie mini...118 Załączniki Załącznik nr 1 - Lista zawodów rzemieślniczych, które wymagają w Niemczech wpisu do rejestru rzemiosł, według załącznika A do niemieckiej ustawy o rzemiośle...120 Załącznik nr 2 - Lista zawodów rzemieślniczych, które nie wymagają w Niemczech wpisu do rejestru rzemiosł oraz zawodów zbliżonych do rzemiosła, według załącznika B do niemieckiej ustawy o rzemiośle...121 1. Gospodarka Niemiec i współpraca z Polską 1.1. Sytuacja gospodarcza Niemiec Niemcy należą do najbardziej rozwiniętych krajów przemysłowych świata, a ich gospodarka jest czwartą co do wielkości po USA, Chinach i Japonii. W czasie silnego kryzysu Euro w latach 2010-2011 Niemcy utrzymały relatywnie dobrą sytuację gospodarczą jako kraj wybitnie proeksportowy, korzystający z szybko rosnącego zapotrzebowania ze strony krajów Azji i Ameryki Płd. Ta relatywnie dobra sytuacja Niemiec wynika z wcześniej przeprowadzonej reformy na rynku pracy, silnej kontroli wydatków socjalnych i mało roszczeniowej postawy związków zawodowych oraz wysokiej konkurencyjności eksportu. W 2012 r. niemiecki eksport wzrósł do 1.163 mld EUR (+4,2%), a import do 988 mld EUR (+1,5%). Najważniejszymi partnerami handlowymi Niemiec były Francja, Niderlandy, Chiny, USA i Wielka Brytania. Wśród krajów związkowych w niemieckim eksporcie przodują Badenia-Wirtembergia z 16%-owym i Bawaria z 15%-owym udziałem. W imporcie udział każdego z ww. landów sięga 16%. Podstawowe wskaźniki makroekonomiczne Niemiec Wyszczególnienie 2011 2012 2013* 2014* PKB na 1 mieszkańca (w tys. ) 31,4 31,6 32,1 32,3 PKB (w mld ) 2 573 2 590 2 630 2 674 PKB (dynamika w %) 3,0 0,8 1,0 1,7 Konsumpcja prywatna (zmiany %) 1,5 0,8 1,0 1,0 Konsumpcja publiczna (zmiany %) 1,5 1,2 0,7 1,0 Nakłady inwestycyjne (zmiany %) 6,0-2,5-0,6 3,8 Deficyt budżetowy (% PKB) -1,0-0,9-0,2 +0,1 Dług publiczny (% PKB) 81,0 82,2 80,7 80,0 Inflacja (w %) 2,6 2,3 1,9 1,8 Bezrobocie (w %) 6,9 6,8 6,5 6,5 Eksport (w mld ) 1 060 1 163 1 174 1 221 Import (w mld ) 902 988 1 008 1 053 Źródło: Destatis, *prognoza DIHK 6 7

1.2. Polsko-niemiecka współpraca gospodarcza Traktat Akcesyjny ze Wspólnotami Europejskimi i ich krajami członkowskimi, który wszedł w życie 1.05.2004 r. posiada podstawowe znaczenie dla całokształtu współpracy gospodarczej i wymiany handlowej między Polską a krajami UE, w tym z RFN. Poza tym, szereg kwestii związanych ze współpracą gospodarczą regulują bilateralne umowy międzyrządowe. Są to między innymi: Umowa o unikaniu podwójnego opodatkowania podatków od dochodu i od majątku, Umowa w sprawie popierania i wzajemnej ochrony inwestycji, Traktat o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z 17 czerwca 1991 r., który zawiera część gospodarczą odnoszącą się do współpracy Polski i RFN zarówno o charakterze ściśle dwustronnym, jak też wielostronnym. W 20 rocznicę podpisania Traktatu, w czerwcu 2011 roku, rządy Polski i Niemiec przyjęły jubileuszową Deklarację wraz z załącznikiem zawierającym listę projektów, w tym w obszarze gospodarczym, które będą wspólnie realizowane w ciągu najbliższych lat. Od ponad 20 lat RFN pozostaje pierwszym partnerem handlowym Polski. Udział Niemiec w polskim eksporcie ogółem sięga 25% a w imporcie 21%. W 2012 r. obroty wyniosły 68,9 mld EUR (-1,2%), w tym 36,1 mld EUR polskiego eksportu (+1,1%) i 32,8 mld importu (-3,5%). Wymiana zamknęła się dla Polski dodatnim saldem w wysokości 3,2 mld EUR. Widoczne w 2012r. osłabienie dynamiki dwustronnego handlu związane było ze słabnącym popytem w Niemczech i zmniejszeniem aktywności inwestycyjnej w Polsce. Wyniki w 2013 roku wskazują na dalszy wzrost polskiego eksportu, przy trwającym nadal spadku importu. Zauważalna jest wysoka nierównowaga w udziale wymiany bilateralnej w całości obrotów handlu zagranicznego Polski i Niemiec. O ile Niemcy od wielu lat pozostają pierwszym partnerem handlowym Polski, to import polskich towarów stanowił w 2012 r. tylko 3,7% całości niemieckiego importu, a eksport do Polski 3,9% niemieckiego eksportu. Niemniej Polska z eksportem do Niemiec w wysokości 33,5 mld EUR (wg danych niemieckich) znalazła się na 11. miejscu za Austrią i Szwajcarią wśród dostawców na rynek niemiecki. W niemieckim eksporcie natomiast Polska uplasowała się wg danych niemieckich na 10 pozycji (42,2 mld EUR), wyprzedzając m.in. Rosję i Czechy. Pod względem wysokości obrotów Polska znalazła sie w 2012 r. na 11 miejscu (75,7 mld), zaraz po Rosji i wyprzedzając w tym zestawieniu m.in. Czechy i Hiszpanię. Obroty handlowe Polski z Niemcami w latach 2008 2013 w mln EUR 2008 2009 2010 2011 2012 2013* Dynamika 2013/2012 Eksport 29.124,1 25.685,7 31.427,0 35.664,3 35.657,0 37.066,0 103,8 Import 32.755,2 24.053,2 29.362,4 34.042,1 32.835,8 31.895,0 97,2 Obroty 61.879,3 49.738,9 60.789,4 69.706,4 68.892,8 68.961,0 100,1 Saldo -3.631,1 +1.632,5 +2.064,6 +1.622,2 +3.221,2 +5.171,0 * Źródło: *dane szacunkowe WPHI Bardzo duże różnice między danymi statystycznymi polskimi (obroty 68,9 mld, saldo +3,6 mld EUR) i niemieckimi (obroty w wysokości 75,7 mld, saldo +8,7 mld), szczególnie danymi dotyczącymi niemieckiego eksportu do Polski wynikają m.in. z traktowania jako eksportu z Niemiec wywozu do Polski towarów z krajów trzecich odprawionych w portach niemieckich, głównie w Hamburgu (np. eksport odzieży i innych tekstyliów z Niemiec do Polski wyniósł w 2012 r. ponad 2 mld EURO, a przecież niemiecki przemysł odzieżowy praktycznie już nie istnieje od wielu lat, eksport komputerów do Polski to ponad 3 mld EUR, a przecież wytwarzane są one głównie w Azji). Wg GUS oba kraje traktują jako eksport wszelkie dobra wysłane z danego kraju do drugiego, natomiast w przypadku importu liczy się kraj pochodzenia towaru, a nie kraj, z którego został on bezpośrednio przesłany. W tym przypadku wiele chińskich towarów trafia do Polski za pośrednictwem Niemiec, więc są one zaliczane do niemieckiego eksportu do Polski, ale nie zostają wliczane do importu Polski z Niemiec. Praktycznie stale od lat rosnący polski eksport do Niemiec miał również wpływ na kształtowanie się struktury polsko-niemieckich obrotów towarowych, gdzie wysokie przyrosty polskiego eksportu odnotowano zarówno w dobrach inwestycyjnych, surowcowych i przetworzonych towarach przemysłowych, jak i w niektórych pozycjach dóbr konsumpcyjnych (produkty rolno-spożywcze, meble, samochody). Wg danych niemieckich i 4-cyfrowego kodu SITC najważniejsze grupy towarowe w polskim eksporcie do RFN stanowiły w 2012 r. wyroby mechaniczne i elektryczne (33,7%), w tym pojazdy i części (15,0%), inne wyroby przemysłowe (20,6%), inne wyroby gotowe (13,4%), w tym meble (6,8%), chemikalia 7,0% i towary rolno-spożywcze (7,9%). Do największych wartościowo pozycji w polskim eksporcie do Niemiec w 2012 r. należały pojazdy mechaniczne i części do samochodów (5,0 mld EUR), artykuły rolnospożywcze (2,7 mld EUR) oraz wyroby z metalu (2,4 mld EUR). W polskim imporcie z RFN w 2012 r. najważniejsze grupy towarowe to: urządzenia mechaniczne i elektryczne (34,6%), inne wyroby przemysłowe (20,2%), w tym pojazdy samochodowe oraz części i akcesoria do pojazdów (10,5%), wyroby przemysłu chemicznego (15,9%) i inne wyroby gotowe (10,0%). Do największych 8 9

wartościowo pozycji w polskim imporcie z Niemiec w 2012 r. należały maszyny i urządzenia (5,2 mld EUR), wyroby przemysłu chemicznego (4,9 mld EUR) oraz pojazdy mechaniczne i części do samochodów (4,4 mld EUR). Wyrazem uznania dla postępu technologicznego w naszym kraju, był udział Polski jako kraju partnerskiego na prestiżowej Wystawie Lotniczej w Berlinie w 2012 r. i jako partnera strategicznego na targach informatycznych CeBIT w marcu 2013 roku w Hanowerze, jednej z największych imprez technologicznych na świecie. 1.3. Współpraca inwestycyjna Niemcy są na 2. miejscu (po Niderlandach) wśród najważniejszych inwestorów zagranicznych w Polsce. Wg szacunkowych danych skumulowana wartość niemieckich inwestycji na koniec 2012 r. wyniosła ok. 25 mld EUR, co daje prawie 16% udział w inwestycjach zagranicznych ogółem i 2. miejsce wśród największych inwestorów zagranicznych. Największa część niemieckich inwestycji przypada na działalność nowych firm, a jedynie niewielką część stanowią przejęcia (trzeba jednak odnotować przejęcia pod koniec 2012 r. Zelmera przez BSH) czy też inwestycje związane z prywatyzacją przedsiębiorstw państwowych. Przedsiębiorstwa niemieckie inwestują coraz więcej także w zaawansowanych technologicznie rodzajach produkcji i usług oraz rozwijają w Polsce swą działalność badawczo-rozwojową. Przykładem jest tutaj Grupa Tognum MTU, która podjęła na początku 2012 r. decyzję o budowie w Stargardzie Szczecińskim nowej fabryki silników, która posłuży zwiększeniu jej mocy produkcyjnych i potencjału badawczo-rozwojowego w Europie. Większe niemieckie inwestycje w Polsce realizowane są głównie w przemyśle motoryzacyjnym oraz budowy maszyn, chemicznym i farmaceutycznym, w sektorze bankowym i ubezpieczeniowym, handlu hurtowym i detalicznym oraz energetyce, ze szczególnym uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii. Odczuwalna poprawa w zakresie infrastruktury drogowej oraz dobry na tle innych krajów UE - wizerunek polskiej gospodarki i finansów sprzyja decyzjom i zachęca niemieckie firmy do dalszego inwestowania w Polsce. Polskie inwestycje w Niemczech wg naszych szacunków wynoszą ok. 1,5 mld EUR. Wśród największych inwestorów znajdują się m.in. PKN Orlen S.A. (zakup ponad 580 stacji benzynowych BP w północnej części Niemiec), Grupa Ciech (przejęcie za 75 mln EUR fabryki sody kalcynowanej w Stassfurcie w Dolnej Saksonii), Azoty Tarnów (zakup fabryki polimerów w Guben) czy Odratrans SA (obecnie OT Logistics SA). Z nowych obszarów polskich inwestycji w Niemczech warto odnotować inwestycje w produkcję komponentów do biopaliw oraz budowę w Berlinie i okolicach sieci stacji zaopatrujących samochody i gospodarstwa domowe w gaz płynny LPG. Na początku 2012 r. Grupa Boryszew zakupiła za ok. 10 mln EUR niemiecką spółkę YMOS z zakładami w Prenzalu (Brandenburgia). YMOS jest wiodącym europejskim producentem elementów plastikowych, galwanizowanych i chromowanych dla sektora automotive, w tym kompletnych zestawów otwierania drzwi samochodowych. Większość polskich przedsiębiorców stanowią jednak firmy jednoosobowe (dominują usługi budowlane i rzemieślnicze). Na koniec 2012 r. w RFN zarejestrowanych było ok. 180 tys. jednoosobowych przedsiębiorstw z udziałem polskich obywateli, w tym ok. 50 tys. firm rzemieślniczych. Ponad 40% firm działa w branży budowlanej, prawie 15% w tzw. usługach różnych (ogrodniczych, targowych, opieki nad nieruchomościami i budynkami), kolejne 12% w handlu i usługach naprawy pojazdów, ponad 10% w opiece nad osobami starszymi i niepełnosprawnymi, kolejne w transporcie oraz gastronomii. 1.4. Perspektywy rozwoju współpracy gospodarczej z Niemcami Gospodarka niemiecka pozostaje motorem wzrostu dla całej UE. Polska eksportuje do Niemiec ok. 6000 pozycji towarowych. Rynek niemiecki akceptuje towary o zróżnicowanej jakości, na potrzeby wewnętrzne i dla reeksportu, dla przetwórstwa i kooperacji przemysłowej oraz bezpośrednio dla konsumentów, towary markowe i no name, na różnych poziomach cenowych. We wszystkich tych kategoriach jesteśmy jednymi z liczących się dostawców. Ponadto do perspektywicznych, a zarazem rozwojowych branż dla polskiego eksportu na rynek niemiecki można zaliczyć: artykuły rolno spożywcze (szczególnie produkty bio i bez stosowania w ich wytworzeniu GMO), meble i akcesoria meblowe (szczególnie tapicerskie), artykuły dekoracyjne i wyposażenia wnętrz, artykuły ogrodnicze, usługi. Po zniesieniu w 2011 r. ograniczeń w dostępie do rynku pracy i usług, dobre perspektywy ma nadal eksport usług budowlanych, zwłaszcza w zakresie robót wysoko wyspecjalizowanych (między innymi tunelowych i wykończeniowych) oraz montażu produkowanych w Polsce wyrobów. W dalszym ciągu istnieje duże zapotrzebowanie rynku niemieckiego na tzw. proste wyroby branży medycznej, szczególnie materiały opatrunkowe, przybory i narzędzia jednorazowe, odzież medyczną i szkło laboratoryjne. Wzrasta znacząco popyt na usługi medyczne wysoko wyspecjalizowane, usługi stomatologiczne oraz chirurgii plastycznej. Obserwuje się również duży wzrost zainteresowania turystyką wyjazdową do Polski związaną z świadczeniem usług typu lecznictwa sanatoryjnego i uzdrowiskowego (SPA). Generalnie za jako najbardziej perspektywiczną i najbardziej dynamicznie się rozwijającą branżę dla Niemiec uznaje się branżę technologii cyfrowych i systemów informatycznych, dla której na lata 2013-2020 prognozowane jest średnioroczne tempo wzrostu w wysokości 3%. Na drugim miejscu znajduje się branża maszyny i wyposażenie z prognozowanym wzrostem 2,4% średnio rocznie. Dobre perspektywy wzrostu dla całego sektora zdolności przemysłowych wynikają zarówno z odrabiania 10 11

strat powstałych w trakcie kryzysu gospodarczego ostatnich lat, jak i z dużego potencjału eksportowego sektora. Wysoki, bo aż 2%-owy wzrost prognozowy jest także dla branży ochrona i pielęgnacja zdrowia. Branżą z perspektywą rozwojową pozostaje też branża rozrywka i kultura. Najmniej perspektywicznym rozwojowo sektorem jest natomiast sektor publiczny (duży spadek zatrudnienia) oraz branża infrastruktura i sieci. W dłuższym okresie czasu to właśnie popyt ze strony najbardziej dynamicznie rozwijających się branż gospodarki niemieckiej będzie miał przełożenie na wielkość i strukturę polskiego eksportu do Niemiec. Wśród importowanych przez Niemcy towarów na uwagę polskiego eksportera zasługiwać będą nadal tradycyjne towary jak np. wyroby hutnicze, produkty chemiczne, pojazdy i części zamienne, surowce naturalne (np. węgiel kamienny, brunatny i metale kolorowe). (J.M.) 2.1. Wstęp 2. Formy samodzielnej działalności gospodarczej Polscy obywatele mogą świadczyć na terenie Republiki Federalnej Niemiec usługi w ramach dwóch swobód europejskich: 1. swobody zakładania przedsiębiorstw (niem. Niederlassungsfreiheit) poprzez zakładanie firm w Niemczech, zgodnie z prawem niemieckim, 2. swobody świadczenia usług (niem. Dienstleistungsfreiheit) poprzez świadczenie usług na terenie RFN przez polskiego przedsiębiorcę mającego siedzibę w Polsce (przy czym wyróżnia się samodzielne świadczenie usług na własny rachunek i świadczenie usług przy pomocy pracowników delegowanych do wykonania usług w Niemczech). W Republice Federalnej Niemiec obowiązuje zasada swobody działalności gospodarczej, która oznacza, że każdy ma swobodny dostęp do prowadzenia działalności gospodarczej, bez konieczności posiadania na to pozwolenia, a także swobodę w zakresie wyboru formy prawnej przedsiębiorstwa i doboru kontrahentów. Swoboda nie narusza obowiązków posiadania szczególnych zezwoleń lub koncesji, o ile obowiązek ich posiadania wynika z odrębnych ustaw. Polski obywatel nie będący przedsiębiorcą oraz polski przedsiębiorca może założyć przedsiębiorstwo w Niemczech na tych samych zasadach jak obywatele niemieccy, wykorzystując do tego celu wszelkie dostępne formy prawne. Najważniejsze z nich to: 1. przedsiębiorstwo jednoosobowe (niem. Einzelunternehmen), 2. spółki osobowe (niem Personengesellschaften): spółka cywilna (niem. Gesellschaft des bürgerlichen Rechts, w skróciegbr), spółka partnerska (niem. Partnergesellschaft, w skróciepartg), spółka jawna (niem. Offene Handelsgesellschaft, w skrócie OHG), spółka komandytowa (niem. Kommanditgesellschaft, w skrócie KG), 3. spółki kapitałowe (niem. Kapitalgesellschaften): spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (niem. Gesellschaft mit beschränkterhaftung, w skrócie GmbH), również w formie mini (UG haftungsbeschränkt), spółka akcyjna (niem. Aktiengesellschaft, w skrócie AG), 4. oddział przedsiębiorcy zagranicznego (niem. Zweigniederlassung). 12 13

W praktyce przedsiębiorstwa działające w Niemczech jako spółki kapitałowe traktowane są zazwyczaj jako bardziej profesjonalne i wiarygodne niż spółki osobowe czy przedsiębiorcy prowadzący jednoosobową działalność gospodarczą. Dlatego też w przypadku większych przedsięwzięć wybiera się najczęściej formę GmbH, ze względu na ograniczenie odpowiedzialności organów spółki i jednocześnie konieczność wniesienia kapitału zakładowego w niższej wysokości niż w przypadku spółki akcyjnej. 2.2. Samodzielna działalność gospodarcza Działalność gospodarcza osoby fizycznej na własny rachunek (potocznie nazywana Gewerbe ), jest spotykana najczęściej w przypadku niewielkiego zakresu działalności i przedsiębiorstwa z niewielkimi przychodami. Problemem zwykle pozostaje zderzenie dwóch mentalności i jakby konstrukcji istoty działalności gospodarczej w Polsce i Niemczech w naszym kraju mamy przepisy o swobodzie w podejmowaniu działalności gospodarczej, w Niemczech przepisy o regulacjach dla takiej działalności. Indywidualny przedsiębiorca występuje w obrocie gospodarczym pod własnym imieniem i nazwiskiem. W przypadku gdy przedsiębiorca zawnioskuje dodatkowo o wpis do rejestru handlowego, w obrocie gospodarczym występuje jako zarejestrowany kupiec (niem. eingetragener Kaufmann, w skrócie e.k., lub w formie żeńskiej eingetragene Kauffrau, w skrócie e.kfr. ). W celu rozpoczęcia samodzielnej działalności gospodarczej należy: 1. dokonać zgłoszenia w urzędzie ds. gospodarczych, 2. zarejestrować działalność w urzędzie skarbowym, 3. zameldować się w urzędzie meldunkowym (w przypadkach opisanych poniżej), 4. zgłosić członkostwo w izbie przemysłowo-handlowej (opcjonalne - automatyczne), 5. zostać członkiem branżowego towarzystwa ubezpieczeniowego, 6. opłacić składkę z tytułu ubezpieczenia zdrowotnego. Wadą samodzielnej działalności gospodarczej prowadzonej na własny rachunek jest obarczenie właściciela całym ryzykiem finansowym, który za długi i zobowiązania odpowiada osobiście całym swoim majątkiem. W związku z tym działalność ta wybierana jest w przypadku przedsiębiorstw mniejszych rozmiarów, w których faktyczny nadzór nad działalnością przedsiębiorstwa i bezpośrednie zarządzanie nim (a w konsekwencji również moc decyzyjna) pozostają w rękach jednej i tej samej osoby. 2.2.1. Zgłoszenie w urzędzie ds. gospodarczych (niem. Gewerbeanmeldung) Do uruchomienia samodzielnej działalności gospodarczej nie jest wymagany kapitał zakładowy (abstrahując od konieczności poniesienia rzeczywistych kosztów prowadzenia działalności). Przy rejestracji działalności gospodarczej w Niemczech nie jest też wymagane posiadanie pozwolenia na pracę. Podjęcie działalności gospodarczej w tej formie wymaga jedynie zgłoszenia (niem. Gewerbeanmeldung) we właściwym urzędzie ds. gospodarczych (niem. Gewerbeamt). Jest to tzw. zgłoszenie działalności gospodarczej zgodnie z 14 ustawy o działalności gospodarczej (niem. Gewerbeordnung). Do zgłoszenia należy dołączyć następujące dokumenty: 1. kopię dowodu osobistego lub paszportu, 2. potwierdzenie niemieckiej izby rzemieślniczej (niem. Handwerkskammer) o dokonaniu wpisu do rejestru rzemiosł (niem. Handwerksrolle) w przypadku wykonywania rzemiosła objętego w Niemczech reglamentacją lub stosownego zgłoszenia, jeżeli rzemiosło wykonywane jest w ramach transgranicznego świadczenia usług, 3. kopię odpowiedniego zezwolenia lub koncesji, jeżeli są one wymagane dla danego rodzaju działalności. Rejestracja działalności we właściwym urzędzie ds. gospodarczych może nastąpić osobiście lub drogą pocztową, niektóre urzędy dopuszczają również rejestrację przez Internet. W zgłoszeniu działalności gospodarczej należy podać adres działalności. Opłata za zgłoszenie działalności gospodarczej ustalana jest przez władze gminy i wynosi od 15 do 60 EUR. Na terenie Berlina opłata wynosi 26 EUR. Formularze zgłoszenia, przemeldowania i wyrejestrowania działalności gospodarczej są dostępne na stronach internetowych urzędów (właściwych gmin i miast). Formularze stosowane np. przez urząd ds. gospodarczych właściwy dla Berlin Mitte znajdują się na: http://www.berlin.de/ba-mitte/org/gewerbeamt/allgemeines_gewerbe. html#leistungen W przypadku przeniesienia siedziby zakładu w ramach obszaru miasta lub gminy lub zmiany rodzaju działalności lub zmiany nazwy firmy wymagane jest dokonanie stosownej zmiany wpisu w rejestrze ds. gospodarczych. W Berlinie za zmianę przedmiotu działalności lub adresu pobierana jest opłata w wysokości 20 EUR. Natomiast w przypadku zaprzestania działalności zakładu oraz przeniesienia zakładu do innej miejscowości następuje wyrejestrowanie działalności. Wyrejestrowanie dokonywane jest bezpłatnie. 14 15

Obowiązek zgłoszenia działalności dotyczy zgodnie z prawem działalności gospodarczej tylko osób prowadzących działalność gospodarczą w rozumieniu prawa. Definicja działalności gospodarczej często stwarza problemy interpretacyjne w odniesieniu do danej sytuacji (w szczególności w zakresie odróżnienia działalności gospodarczej od wykonywania wolnego zawodu). W urzędzie ds. działalności gospodarczej nie trzeba rejestrować: wolnych zawodów (np. lekarze, architekci, doradcy podatkowi, adwokaci, artyści, pisarze), zawodów naukowych lub prowadzenia gospodarstwa rolnego czy leśnego. Często pojawiają się również wątpliwości w zakresie ustalenia, czy wykonywane przez osobę fizyczną usługi mają charakter stały i jako takie stanowią działalność gospodarczą, a więc wymagają odpowiedniego zgłoszenia i opodatkowania, czy też - jako świadczone jedynie okazjonalnie, bez zamiaru stałego zarobkowania - nie zostaną za taką działalność uznane i dana osoba nie ma obowiązku rejestracji działalności gospodarczej. 2.2.2. Rejestracja w urzędzie skarbowym Kolejnym krokiem do podjęcia działalności gospodarczej w Niemczech jest rejestracja do celów podatkowych we właściwym urzędzie skarbowym. Procedura ta przebiega następująco. Po dokonaniu rejestracji działalności gospodarczej (Gewerbeanmeldung) urząd ds. gospodarczych informuje o wpisie właściwy urząd skarbowy (tzw. zasada jednego okienka zbliżona do obowiązującej w Polsce). W ślad za otrzymaną informacją urząd skarbowy przesyła przedsiębiorcy kwestionariusz do rejestracji działalności w danym urzędzie skarbowym. W kwestionariuszu należy podać: datę rejestracji działalności gospodarczej, czas trwania okresu rozliczeniowego z podaniem dnia jego rozpoczęcia i zamknięcia, informacje finansowe, na podstawie których będą obliczane zaliczki na podatki, poprzez podanie przewidywanego obrotu i zysku w pierwszych 12 miesiącach prowadzenia działalności oraz ewentualny wybór opcji zwalniającej z płacenia podatku. Na stronie internetowej www.finanzamt24.de znajduje się wyszukiwarka właściwego miejscowo urzędu skarbowego. W praktyce powiadomienie urzędu skarbowego przez urząd gospodarczy o podjęciu przez dany podmiot działalności gospodarczej trwa do czterech tygodni. Osobiste powiadomienie urzędu skarbowego, niezwłocznie po zgłoszeniu działalności gospodarczej w urzędzie ds. gospodarczych, znacznie przyśpieszy procedurę rejestracyjną. Po dokonaniu zgłoszenia we właściwym urzędzie skarbowym przedsiębiorcy nadawany jest numer płatnika podatku dochodowego (niem Einkommensteuernummer) i ewentualnie Numer Identyfikacji Podatkowej (niem. Umsatzsteuernummer) jako płatnika podatku VAT. Ponadto jeśli przedsiębiorca zamierza prowadzić wewnątrzwspólnotową dostawę towarów lub usług, należy jednocześnie wystąpić o nadanie Europejskiego Numeru Identyfikacji Podatkowej (niem. Umsatzsteuer- Identifikationsnummer, a w Polsce potocznie nazywany euronip). Numer ten w przypadku niemieckich przedsiębiorców składa się z oznaczenia DE oraz dziewięciu cyfr. Na stronie internetowej Federalnego Urzędu ds. Podatków www.bzst.de znajduje się wyszukiwarka unijnych numerów identyfikacji podatkowej, umożliwiająca potwierdzenie numeru podatkowego kontrahenta. W Niemczech powszechnie przyjęte jest korzystanie z pomocy doradcy podatkowego (niem. Steuerberater), zarówno w celu prawidłowego wypełnienia wniosków i kwestionariuszy jak i późniejszej stałej obsługi podatkowej. W wielu kancelariach pracują doradcy i prawnicy mówiący także po polsku. 2.2.3. Obowiązek zameldowania Obywatele innych państw członkowskich Unii Europejskiej, w tym również obywatele Rzeczpospolitej Polskiej, mają prawo przebywać na terytorium Republiki Federalnej Niemiec na zasadach przewidzianych w art. 21 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej oraz niemieckiej ustawy o ogólnym prawie do swobodnego przemieszczania się obywateli Unii Europejskiej (niem. Freizügigkeitsgesetz). Na mocy tejże ustawy obywatele Unii Europejskiej podlegają w Niemczech jedynie ogólnym obowiązkom meldunkowym. Aby wywiązać się z tych obowiązków należy zwrócić się do właściwego urzędu meldunkowego (niem. Einwohnermeldeamt) w obrębie gminy, na terytorium której dana osoba przebywa lub zamierza przebywać. W RFN każdy z krajów związkowych posiada własną ustawę określającą obowiązki meldunkowe, terminy oraz osoby (czasowo) zwolnione z tego obowiązku. Zameldowania należy dokonać w ciągu 7 dni od daty zamieszkania w Niemczech (w niektórych landach termin na zameldowanie wynosi do dwóch tygodni). Do zameldowania konieczne jest wypełnienie formularza meldunkowego, dostępnego w urzędzie meldunkowym lub na stronie internetowej urzędu i przedłożenie dowodu osobistego. Niektóre urzędy wymagają przedłożenia kopii umowy najmu mieszkania. Wzór zgłoszenia zameldowania (Anmeldeformular) w berlińskim urzędzie meldunkowym: http://www.berlin.de/buergeramt/formulare/?path=/meldeangelegenheiten 16 17

Obowiązek meldunkowy dotyczy również osób, które świadczą usługi w Niemczech wyłącznie przejściowo, bez zakładania tam stałego przedsiębiorstwa, o ile świadczenie usług wiąże się z dłuższym pobytem na terenie Niemiec. Od stycznia 2013 r. po trzech miesiącach pobytu w Niemczech nie trzeba już składać wniosku o wydanie tzw. zaświadczenia o prawie do swobodnego przesiedlania się (niem. Freizügigkeitsbescheinigung). W przypadku kontroli np. policji można spodziewać się jednak pytania o ewent. dowód prowadzenia działalności gospodarczej (zwykle wystarczy kopia potwierdzenia jej zgłoszenia). Trzeba też pamiętać, że w niektórych sytuacjach można założyć firmę w Niemczech bez potrzeby wymeldowania się z Polski i zameldowania w Niemczech. Trzeba jednak w zgłoszeniu podać adres firmy w Niemczech (tzw. zakładu - niem. Betriebstätte), nie jest to rozwiązanie korzystne podatkowo, ale można łatwo znaleźć firmy świadczące usługę udostępnienia adresu i ewent. reprezentowania przed miejscowymi władzami. 2.2.4. Członkostwo w izbie przemysłowo-handlowej (niem. Industrie- und Handelskammer) Przedsiębiorca rozpoczynający działalność gospodarczą automatycznie staje się członkiem izby przemysłowo-handlowej, właściwej ze względu na miejsce siedziby danego przedsiębiorstwa. Urząd ds. gospodarczych informuje izbę z urzędu o wpisie przedsiębiorstwa do rejestru, po czym izba we własnym zakresie kontaktuje się z przedsiębiorcą. Członkostwo w izbie przemysłowo-handlowej wiąże się z obowiązkiem uiszczania składek. Istnieją przy tym pewne zwolnienia z obowiązku ich płacenia. Przykładowo Izba Przemysłowo-Handlowa w Berlinie przewiduje zwolnienie z obowiązku płacenia składek w okresie dwóch lat od założenia działalności gospodarczej (zwolnienie dotyczy osób prowadzących samodzielną działalność gospodarczą, nie wpisanych do rejestru handlowego, których roczny zysk z działalności nie przekracza 25.000 EUR). Wysokość składek ustalana jest każdego roku przez władze izby. Składka składa się z dwóch części: stałej (niem. Grundbeitrag) i zmiennej (niem. Umlage), która w przykładowo w Berlińskiej Izbie Przemysłowo-Handlowej w 2013 roku wynosi 0,23 % zysku. Na stronach internetowych izb przemysłowo-handlowej (również Berlińskiej Izby Przemysłowo-Handlowej www.ihk-berlin.de) znajduje się tabela z wysokością składek członkowskich na dany rok. Z obowiązku uiszczania składek z tytułu członkostwa w Izbie Przemysłowo-Handlowej zwolnione są małe przedsiębiorstwa niewpisane do rejestru handlowego, których roczny zysk nie przekracza sumy 5.200 EUR. 2.2.5. Członkostwo w branżowych towarzystwach ubezpieczeniowych (niem. Berufsgenossenschaft) Wspomnieć należy o szczególnym obowiązku nałożonym na przedsiębiorstwa zatrudniające pracowników (i to zarówno od początku prowadzenia działalności jak i od momentu zatrudnienia jednego lub więcej pracowników w czasie trwania działalności przedsiębiorstwa). Przedsiębiorstwa te są zobowiązane do członkostwa w branżowym towarzystwie ubezpieczeniowym/kasie ubezpieczeniowej (niem. Deutsche Gesetzliche Unfallversicherung), stanowiącym zabezpieczenie pracodawcy od następstw nieszczęśliwych wypadków przy pracy w przypadku podstaw do uznania jego odpowiedzialności cywilnej za dane zdarzenie. Co do zasady już w momencie rejestracji przedsiębiorstwa urząd ds. gospodarczych informuje o rejestracji odpowiednie przedsiębiorstwo branżowe, np. w branży budowlanej lub transportowej, właściwe ze względu na miejsce siedziby przedsiębiorcy-pracodawcy. Wysokość składki zależna jest od ryzyka wypadku w danym zakładzie i branży (np. w firmie budowlanej 0,2% płacy brutto dla pracownika biurowego i już ok. 6% dla pracownika na budowie - minimum 100 euro). Składki wyliczają ww. kasy ubezpieczenie od NW. Obowiązek ubezpieczenia w branżowym towarzystwie ubezpieczeniowym powstaje w momencie zatrudnienia pracowników w Niemczech i jest niezależny od faktycznego posiadania przedsiębiorstwa na terenie Niemiec. Jedynie w szczególnych wypadkach (np. w przypadku oddelegowania) pracownicy wykonujący pracę w Niemczech nie będą podlegać temu ubezpieczeniu. W takiej sytuacji, aby nie narazić się na zarzut nieprawidłowego postępowania, należy zadbać o spełnienie wszystkich warunków formalnych i faktycznych niezbędnych do delegowania pracowników. Zwykle wystarczy oświadczenie, że w Polsce ubezpieczenie od NW zawarte jest w ustawowym ubezpieczeniu pracownika. Wzór formularza zgłoszeniowego do ustawowego ubezpieczenia wypadkowego został zamieszczony na: http://www.dguv.de/medien/inhalt/ihrpartner/arbgeb/unfallvers/documents/ meldevordruck.pdf 2.2.6. Obowiązek ubezpieczenia zdrowotnego przedsiębiorcy Osoba prowadząca w Niemczech jednoosobową działalność gospodarczą nie ma obecnie obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie emerytalne, składki te może opłacać dobrowolnie. Brak ubezpieczenia emerytalnego w Niemczech prowadzi jednak do sytuacji, że polski Zakład Ubezpieczeń Społecznych - w przypadku powrotu przedsiębiorcy do polskiego systemu ubezpieczeń społecznych - nie będzie mógł uwzględnić okresów przepracowanych w Niemczech jako okresu stażu pracy będącego podstawą przyznania emerytury. 18 19

Indywidualny przedsiębiorca niemiecki musi natomiast posiadać ubezpieczenie zdrowotne. Ma przy tym prawo wyboru pomiędzy ubezpieczeniem zdrowotnym w publicznej kasie chorych (niem. Krankenkasse) a ubezpieczeniem prywatnym. Wybór jednej z opcji zależy od danego przypadku i wymaga analizy płynących z tego korzyści. Przy wyborze zakładu ubezpieczeń należy kierować się nie tylko wysokością składki na ubezpieczenie zdrowotne (najtańsze kosztuje ok. 60 euro miesięcznie), ale także możliwością określenia udziału własnego i zwrotu części wpłat w przypadku niekorzystania z ubezpieczenia (np. po upływie roku ubezpieczenia). Dopiero te czynniki oceniane wspólnie umożliwiają wymierne porównanie ofert ubezpieczeniowych. Dla osób prowadzących jednoosobową działalność gospodarczą w Niemczech obowiązkowe jest posiadanie co najmniej ubezpieczenia zdrowotnego. W praktyce powstaje na tym tle wiele wątpliwości interpretacyjnych, szczególnie w przypadku posiadania w innym kraju członkowskim ubezpieczenia z innego tytułu (np. rolniczego). 2.2.7. Handel obwoźny Szczególnym rodzajem działalności gospodarczej w Niemczech jest handel obwoźny (niem. Reisegewerbe), który w myśl ustawy o działalności gospodarczej oznacza sprzedaż towarów lub świadczenie usług poza miejscem swojego zwykłego pobytu, bez wcześniejszego umówienia terminu z kontrahentem. Dotyczy to przedstawicieli chodzących od drzwi do drzwi, wszystkich form sprzedaży towarów lub świadczenia usług bez stałego miejsca, prowadzenia działalności w tzw. budkach plażowych (codziennie demontowanych) oraz działalności jarmarków i wędrownych sztukmistrzów (przy czym w stosunku do tych ostatnich istnieje dodatkowy obowiązek ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej). Aby wykonywać działalność w zakresie handlu obwoźnego w Niemczech należy uzyskać zezwolenie (niem. Reisegewerbekarte), wydawane przez urząd miasta lub gminy właściwy dla miejsca zamieszkania przedsiębiorcy. Niektóre urzędy interpretują prowadzenie działalności gospodarczej w Polsce za wystarczające dla prowadzenia handlu obwoźnego w Niemczech, przy zachowaniu pozostałych wymogów. Zawsze warto sprawdzić w konkretnym urzędzie, czy tak też interpretują lokalne władze. Przy wydaniu zezwolenia sprawdzana jest wcześniejsza karalność wnioskodawcy (m.in. na podstawie przedłożonego zaświadczenia o niekaralności, tzw. Führungszeugnis). Dodatkowo wnioskując o dopuszczenie do handlu obwoźnego w zakresie sprzedaży produktów spożywczych należy przedłożyć zaświadczenie wymagane ustawą o ochronie przed infekcjami (niem. Infektionsschutzgesetz). Zezwolenie wydawane jest na czas nieokreślony, chyba że na wniosek wnioskodawcy postanowiono inaczej, i jest ważne na terenie całych Niemiec. Zezwolenia wydawane są imiennie i jako takie są one nieprzenoszalne. Uzyskanie zezwolenia nie upoważnia do wystawienia stoiska lub proponowania swojej oferty handlowej w dowolnie wybranym miejscu, ze względu na obowiązujące w Republice Federalnej Niemiec przepisy porządkowe (naruszenie powyższego zakazu stanowi wykroczenie). Uzyskanie zezwolenia często nie wystarcza do podjęcia handlu obwoźnego. W zależności od planowanej działalności wymagane są również inne zezwolenia, np. zezwolenia na zajęcie przestrzeni publicznej (tzw. Standschein) lub zezwolenia w zakresie ruchu drogowego (Strassenverkehrserlaubnis). W przypadku konieczności uzyskania zezwolenia drugiego rodzaju, ze względu na przepisy ruchu drogowego, zwykłe zaświadczenie (tzw. Standschein) nie jest wymagane. W przypadku pewnych rodzajów działalności ustawa o działalności gospodarczej przewiduje zwolnienie z obowiązku uzyskania Reisegewerbekarte. Dotyczy to m.in. działalności w zakresie: 1. sprzedaży własnych produktów rolnych lub leśnych, owoców i warzyw i produktów pochodzących z uprawy ogrodu, 2. prowadzenia handlu obwoźnego w gminie miejsca zamieszkania, która ma nie więcej niż 10.000 mieszkańców. Nawet w przypadku zwolnienia z obowiązku posiadania Reisegewerbekarte prowadzenie handlu obwoźnego należy jednak zgłosić we właściwym urzędzie np. zamiar zajęcia przestrzeni publicznej. Co do zasady przedmiotem handlu obwoźnego mogą być te same czynności co przy zwykłej działalności gospodarczej. Jednak ze względu na konieczność zachowania pewności obrotu i zapewnienia bezpieczeństwa kontrahentów zabronione jest w ramach handlu obwoźnego pośrednictwo w zawieraniu odpłatnych umów pożyczek, handel drogimi metalami szlachetnymi (dopuszczalna jest np. sprzedaż biżuterii srebrnej do wartości 40 EUR), sprzedaż artykułów zapachowych, papierów wartościowych oraz losów. Warto też wspomnieć, że w przypadku działalności polegającej na rozdawaniu materiałów reklamowych na ulicy, w supermarketach itd. potrzebne jest specjalne zezwolenie od właściwego dzielnicowego urzędu ds. porządku, na najpóźniej 2 tygodnie przed dniem akcji rozdawania materiału. Rozdawanie na ulicy bez zezwolenia grozi kara do 10 tys. EUR. Jedynie w przypadku druków o charakterze religijnym, społecznym, politycznym nie potrzeba zezwolenia, ale i tak pozostaje obowiązek ewent. posprzątania pozostawionych druków. Absolutnie zakazane jest umieszczanie jakichkolwiek druków reklamowych na samochodach, rowerach, motocyklach itp. W przypadku rozdawania prospektów na ulicy ze stoiska, potrzebna jest jeszcze dodatkowa zgoda zarządcy drogi. 20 21

Mimo iż od 1 maja 2011 r. Polacy nie potrzebują zezwoleń na pracę w Niemczech, to nadal istnieje problem tzw. pozornej samodzielnej działalności gospodarczej. O tym procederze, którego skala jest jednak mniejsza niż jeszcze kilka lat temu, decyduje głównie nieznajomość przepisów i łatwowierność. Do takich sytuacji dochodzi m.in. w budownictwie. Wiele osób nie zdaje sobie sprawy z konsekwencji pozornego samozatrudnienia, np. w przypadku wykazania przez właściwe władze, że formalne świadczenie usługi przez jednoosobową firmę, było obejściem przepisów o ubezpieczeniach społecznych i było stosunkiem pracy. Wtedy nie tylko zleceniodawca, ale także pozornie samodzielny wzywany jest do zapłacenia zaległych składek ubezpieczeniowych. Ponadto każdy jednoosobowy przedsiębiorca (nawet jeśli się zarejestrował na kilka miesięcy dla pracy na budowie) musi regularnie odprowadzać zaliczki na podatek i opłacać składki ubezpieczenia zdrowotnego. Po zakończeniu działalności jako jednoosobowa firma, konieczne jest dokonanie wymeldowania firmy (bezpłatne), bo inaczej dla właściwych władz osoba taka nadal podlega różnym obowiązkom płatniczym w Niemczech. Zdarza się otrzymanie wezwania do zapłaty zaległości nawet po kilku latach od pobytu w Niemczech. W takiej sytuacji trzeba się liczyć z koniecznością uregulowania też odsetek. Dodatkowo karę w wysokości kilkuset euro można otrzymać za nieodbieranie korespondencji ze skarbówki czy zakładu ubezpieczeń społecznych (jeśli nie wyrejestrowano firmy, to formalnie istnieje ona nadal). Nawet jeśli osoba zalegająca z wpłatami jest już nieosiągalna pod adresem firmowym czy w ogóle w Niemczech, to poszukiwania nie ustają. W takiej sytuacji może np. zostać zajęte nawet konto bankowe w Polsce (w ramach pomocy prawnej US obu krajów). 2.3. Wolne zawody i zasady ich wykonywania Szczególnym rodzajem działalności w świetle prawa niemieckiego jest wykonywanie wolnego zawodu (niem. Freiberuf, freiberufliche Tätigkeit). Kryterium uznania danej czynności za wolny zawód stanowi osobiste wykonywanie pracy o charakterze twórczym. W myśl niemieckich przepisów prawnych osoby wykonujące wolny zawód nie prowadzą działalności gospodarczej i w związku z tym nie podlegają obowiązkowi uiszczania specyficznego dla Niemiec podatku od działalności gospodarczej (niem. Gewerbesteuer). Obowiązkowo płacą jednak podatek VAT i podatek dochodowy. Zgodnie z klasycznym katalogiem wolnych zawodów, zawartym w 18 ustawy o podatku dochodowym oraz 1 ustawy o spółce partnerskiej, do zawodów tych należą m.in.: lekarze, dentyści, weterynarze, adwokaci, notariusze, rzecznicy patentowi, inżynierzy, architekci, tłumacze, doradcy podatkowi, naukowcy, artyści i pisarze. Działalność w ramach wykonywania wolnego zawodu należy zgłosić w urzędzie skarbowym najpóźniej w terminie jednego miesiąca od momentu jej podjęcia, analogicznie jak w przypadku prowadzenia samodzielnej działalności gospodarczej. Ponieważ przedstawiciele wolnych zawodów nie są ujęci w rejestrze działalności gospodarczej, zgłoszenia w urzędzie skarbowym należy dokonać samodzielnie, bowiem w tym przypadku wniosek nie jest przekazywany automatycznie z urzędu ds. działalności gospodarczej, bo osoby wykonujące wolny zawód nie są w nim zarejestrowane. W razie wątpliwości urząd skarbowy podejmuje decyzję, czy podjęta działalność jest działalnością gospodarczą, czy też wykonywana jest w ramach wolnego zawodu. Rozróżnienie między działalnością gospodarczą, a wolnym zawodem ma wpływ już na proces rejestracji, ale przede wszystkim w dalszym etapie na faktyczne prawa i obowiązki w zakresie prowadzonej działalności. W celu uniknięcia wątpliwości i w konsekwencji ewentualnych problemów związanych z kwalifikacją prowadzonej działalności zalecany jest kontakt z doradcą podatkowym. Przedstawiciele wolnych zawodów nie mają obowiązku członkostwa zarówno w izbach przemysłowo-handlowych jak i w izbach rzemieślniczych. Jednak w przypadku niektórych grup zawodowych (tzw. zawodów zrzeszonych) obowiązkowa jest przynależność do odpowiedniej izby/korporacji zawodowej (niem. Berufskammer). 2.4. Wykonywanie rzemiosła W Niemczech od lat przywiązuje się dużą wagę do rzemiosła i statusu rzemieślników, jako osób o specjalnym statusie zawodowym. Rzemieślnicy posiadają własne izby i zdecydowanie chronią uprawnienia do wykonywania rzemiosła. Przyjęte w ostatnich latach regulacje unijne w tym zakresie, wymusiły nowelizację odpowiednich przepisów niemieckich. Obecnie zasadniczo bez większych komplikacji proceduralnych, możliwe jest okresowe świadczenie usług rzemieślniczych przez osoby z innych krajów UE. 22 23

Wykonywanie rzemiosła w Niemczech reguluje ustawa o rzemiośle (niem. Handwerksordnung), określająca m.in. ograniczenia w dopuszczeniu do zawodu. Poświadczeniem wpisu do rejestru rzemiosł jest karta rzemieślnicza (niem. Handwerkskarte). Rzemieślnicy w Niemczech nie należą do izb przemysłowo-handlowych. Stają się natomiast członkami odpowiedniej izby rzemieślniczej (niem. Handwerkskammer). Wysokość składek członkowskich uzależniona jest od wysokości obrotów przedsiębiorstwa, przy czym małe przedsiębiorstwa mogą ubiegać się o całkowite zwolnienie z obowiązku płacenia składek. W załączniku A do ustawy o rzemiośle enumeratywnie wymieniono zawody rzemieślnicze, do wykonywania których konieczne jest uzyskanie pozwolenia (wpisu do rejestru rzemiosł). Warunkiem uzyskania wpisu jest posiadanie tytułu mistrzowskiego (nie. Meisterbrief) przez przedsiębiorcę lub jego pracownika zatrudnionego na kierowniczym stanowisku (niem. Betriebsleiter). Załącznik A do ustawy wymienia m.in. następujące zawody: Maurer und Betonbauer (murarz i betoniarz), Zimmerer (cieśla), Dachdecker (dekarz), Steinmetzen und Steinbildhauer (kamieniarz, prace w kamieniu), Maler und Lackierer (malarz i lakiernik), Schornsteinfeger (kominiarz), Metallbauer (wykonawca części/konstrukcji z metalu), Karosserie- und Fahrzeugbauer (blacharz samochodowy i monter karoserii), Kraftfahrzeugtechniker (mechanik samochodowy), Elektrotechniker (elektromechanik), Tischler (stolarz), Bäcker (piekarz), Konditoren (cukiernik), Fleischer (rzeźnik), Augenoptiker (optyk), Zahntechniker (technik dentystyczny), Friseure (fryzjer), Glaser (szklarz), Mechaniker für Reifen- und Vulkanisationstechnik (wulkanizator). W ustawie o rzemiośle, poza zasadniczym obowiązkiem posiadania przez rzemieślnika stosownego certyfikatu, potwierdzonego wpisem w odpowiedniej izbie rzemieślniczej, przewidziano także szczególne procedury uzyskania wpisu do rejestru prowadzonego przez izbę rzemieślniczą, w sytuacji gdy rzemieślnik nie posiada wymaganego tytułu mistrzowskiego. Szczególna regulacja odnosi się m.in. do techników i inżynierów, którzy ze względu na swoje kwalifikacje zawodowe dają gwarancję dobrego wykonania zawodu, a także rzemieślników posiadających certyfikaty mistrzowskie w zakresie innego rzemiosła. W takim przypadku uzyskanie kolejnego certyfikatu mistrzowskiego w nowej branży jest ułatwione. Rzemieślnik prowadzący w Polsce działalność gospodarczą, który w Niemczech zamierza wykonywać rzemiosło wymienione w załączniku A do niemieckiej ustawy o rzemiośle (niem. Handwerksordnung) wyłącznie okresowo, w ramach swobody świadczenia usług, nie musi składać wniosku o wpis do rejestru rzemiosł. Jeżeli zaś polski przedsiębiorca wykonuje w Polsce rzemiosło, które ma następnie zamiar wykonywać w Niemczech, wówczas polskie uprawnienia zawodowe są uznawane w Niemczech. W takim przypadku przedsiębiorca ma obowiązek, przed przystąpieniem do wykonania usługi na terenie RFN, zgłosić we właściwej niemieckiej izbie rzemieślniczej wykonywanie danego rzemiosła - wzór na: http://www.handwerkowl.de/handwerkskammer_bielefeld/cms_de.nsf/($unid)/ 2D0FDBBE53E5DB5DC125754E0038AED5/$FILE/Meldung_Dienstleistungen.pdf i przedstawić stosowne zaświadczenie wystawione przez właściwy polski urząd, potwierdzające wykonywanie tego rzemiosła w Polsce. W przypadku, gdy w Polsce dla danego zawodu nie są przypisane określone kwalifikacje zawodowe i nie przewidziano publicznego kształcenia w tym kierunku, wówczas przedsiębiorca musi wykazać się minimum dwuletnim doświadczeniem w wykonywaniu danego zawodu w okresie ostatnich dziesięciu lat. Do zgłoszenia należy w takim przypadku załączyć odpowiednie zaświadczenie, potwierdzające zdobyte doświadczenie. Właściwa lokalnie niemiecka izba rzemieślnicza może dodatkowo żądać potwierdzenia posiadania odpowiednich kwalifikacji. Polski rzemieślnik może również ubiegać się o tzw. zezwolenie specjalne, które udzielane jest w przypadku udokumentowania działalności w kraju pochodzenia. Zezwolenie specjalne jest wydawane, jeżeli: 1. rzemieślnik wykaże co najmniej 6 lat nieprzerwanej działalności na własny rachunek lub na stanowisku kierownika zakładu albo 2. rzemieślnik wykaże co najmniej 3 lata nieprzerwanej działalności na własny rachunek lub na stanowisku kierownika zakładu po co najmniej 3-letnim kształceniu w danym zawodzie albo 3. rzemieślnik wykaże co najmniej 4 lata nieprzerwanej działalności na własny rachunek lub na stanowisku kierownika zakładu po co najmniej 2-letnim kształceniu w danym zawodzie albo 4. rzemieślnik wykaże co najmniej 3 lata nieprzerwanej działalności na własny rachunek i co najmniej 5 lat działalności jako pracownik najemny albo 5. rzemieślnik wykaże co najmniej 5 lat nieprzerwanej działalności na stanowisku kierowniczym, z tego co najmniej 3 lata działalności z zadaniami technicznymi i odpowiedzialnością za co najmniej jeden dział przedsiębiorstwa, a ponadto posiada co najmniej 3-letnie kształcenie w danym zawodzie, przy czym zakończenie 24 25

działalności wymienionej w punkcie 1 i 4powyżej nie mogło nastąpić wcześniej niż 10 lat przed złożeniem wniosku. Pozwolenie specjalne może być udzielone po udokumentowaniu przez rzemieślnika równoważnych wiadomości i umiejętności w formie odpowiednich dyplomów i świadectw. Gdy udokumentowane kwalifikacje wykazują zasadnicze różnice w stosunku do wymaganych w Niemczech umiejętności, izba może wymagać uczestnictwa w kursie uzupełniającym lub przystąpienia do egzaminu sprawdzającego kwalifikacje w tym zakresie. Jeśli właściciel przedsiębiorstwa nie posiadający wymaganego tytułu mistrzowskiego zatrudnia na stanowisku kierownika zakładu osobę z takim tytułem, wówczas - wnioskując o wpis w rejestrze danej izby rzemieślniczej i wykonywania rzemiosła w zakresie zawodów określonych w załączniku A do niemieckiej ustawy o rzemiośle - ocenia się kwalifikacje danej osoby, a nie osoby będącej formalnie właścicielem przedsiębiorstwa. Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku osób prawnych (a więc spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółek akcyjnych). Wpis takiej spółki do rejestru rzemieślników następuje po udokumentowaniu zatrudnienia na stanowisku kierowniczym osoby spełniającej odpowiednie wymogi. Posiadanie kwalifikacji nie jest wymagane, ani od wspólników, ani od członków zarządu danej spółki. Działalność rzemieślnicza i działalności pokrewne, wymienione w Załączniku B do niemieckiej ustawy o rzemiośle, a więc niewymagające dopuszczenia do wykonywania zawodu, mogą być prowadzone w Niemczech bez dodatkowych pozwoleń. W takim wypadku wymagane jest jedynie zgłoszenie do właściwej izby rzemieślniczej. Dotyczy to m.in. następujących zawodów: Fliesen-, Platten- und Mosaikleger (kafelkarz, glazurnik), Betonstein- und Terrazzohersteller (brukarz i kamieniarz), Estrichleger (wykonawca posadzek), Uhrmacher (zegarmistrz), Graveure (grawer), Schneidwerkzeugmechaniker (ślusarz), Gold- und Silberschmiede (złotnik, jubiler), Rollladen- und Sonnenschutztechniker (monter rolet i żaluzji), Maßschneider (krawiec damski i męski), Schuhmacher (szewc), Raumausstatter (dekorator wnętrz), Gebäudereiniger (osoba sprzątająca i czyszcząca budynki i otoczenie budynków), Fotografen(fotograf). Pełna lista zawodów opisanych w załączniku A i B do niemieckiej ustawy o rzemiośle została zawarta w Załączniku nr 1 i 2 do Poradnika. Osoba wpisana do rejestru izby rzemieślniczej, będąca właścicielem zakładu rzemieślniczego i wykonująca samodzielnie rzemiosło, podlega co do zasady obowiązkowemu ubezpieczeniu emerytalnemu. Obowiązek ten nie dotyczy m.in. rzemieślników: 1. prowadzących jedynie uboczną działalność rzemieślniczą, 2. prowadzących działalność rzemieślniczą niewielkich rozmiarów, gdy ich miesięczny przychód nie przekracza kwoty 450 EUR lub 3. pobierających świadczenia emerytalne. W przypadku spółek osobowych wpisanych do rejestru rzemieślników obowiązek ubezpieczenia powstaje u wspólnika, o ile spełnia on osobiście wymogi wpisu do rejestru (a więc co do zasady posiada certyfikat mistrzowski). W przypadku rejestracji w rejestrze rzemieślników spółek kapitałowych taki skutek po stronie wspólnika nie powstaje. Osoby zlecające w Niemczech wykonanie przydomowych prac rzemieślniczych mogą odliczyć od podatku 20% zapłaconego wynagrodzenia, jednak nie więcej niż 1.200 EUR rocznie. Warunkiem odliczenia jest, aby przedmiotem usługi była naprawa rzeczy już istniejących, wykonana w miejscu zamieszkania zleceniodawcy. Do usług rzemieślniczych podlegających odliczeniu od podatku zalicza się m.in.: 1. prace na ścianach budynku, dachach i fasadach, 2. naprawę i wymianę drzwi, okien i podłóg, 3. naprawę, konserwację i wymianę urządzeń grzewczych, wodnych, gazowych i elektrycznych, 4. modernizację kuchni lub łazienki, 5. naprawę i konserwację urządzeń elektrycznych takich jak zmywarki, piece telewizory i komputery, 6. prace ogrodowe, 7. usługi kominiarskie. W praktyce wątpliwości powstają ze względu na zbieżność przydomowych usług rzemieślniczych z tzw. usługami przydomowymi (haushaltsnahe Dienstleistungen), takimi jak prace porządkowe czy cięcie trawy w ogrodzie. Wątpliwości te mają istotne znaczenie w zakresie zwolnień od podatku, bowiem w przypadku usług przydomowych zleceniodawca składając zeznanie podatkowe może zawnioskować o odliczenie od podatku 20% kosztów wynagrodzenia, które zapłacił z tytułu wykonywanych usług, nie więcej jednak niż 4.000 EUR rocznie. Warunkiem odliczenia wydatków jest posiadanie rachunków za wykonane usługi i dokonanie płatności przelewem bankowym. 26 27

2.5. Uznawanie kwalifikacji zagranicznych W dniu 1 kwietnia 2012 r. weszła w Niemczech w życie ustawa z dnia 6 grudnia 2011 r. o usprawnieniu stwierdzania i uznawania uzyskanych zagranicznych kwalifikacji (niem. Gesetz zur Verbesserung der Feststellung und Anerkennung im Ausland erworbener Qualifikationen, BGBl. I S. 2515).Ustawa adresowana jest do osób, które uzyskały kwalifikacje poza niemieckim systemem kształcenia zawodowego i zamierzają wykonywać pracę odpowiadającą uzyskanemu wykształceniu na terenie Republiki Federalnej Niemiec. O konieczności uznania kwalifikacji decyduje fakt, czy dany zawód podlega reglamentacji w Niemczech, niezależnie od tego, czy w Polsce jest on regulowany. W przypadku zawodów nieregulowanych w Niemczech ustawa nie znajduje zastosowania, a o zatrudnieniu pracownika posiadającego kwalifikacje uzyskane w innym państwie członkowskim UE decyduje bezpośrednio pracodawca. Zgodnie z nową ustawą znacznie skrócono postępowanie w sprawie uznania zagranicznych kwalifikacji. Co do zasady decyzja musi zostać podjęta przed upływem trzech miesięcy od dnia złożenia wniosku. Poszczególne władze/samorządy krajów związkowych z kolei zobowiązane zostały do uproszczenia procedur w odniesieniu do zawodów leżących w ich gestii. Przy składaniu wniosku o uznanie kwalifikacji nie jest konieczne posiadanie zameldowania na terenie Niemiec. Złożenie wniosku możliwe jest również z zagranicy. Znajomość języka niemieckiego jest wymagana jedynie w przypadku, gdy daje gwarancję prawidłowego wykonywania zawodu. Lista zawodów reglamentowanych znajduje się na stronie internetowej http:// ec.europa.eu/internal_market/qualifications. W każdym wypadku warto upewnić się we właściwym urzędzie, że zawód, który będzie wykonywany w Niemczech, nie jest traktowany jako rodzaj innego zawodu, i jako taki podlega obowiązkowi uznania kwalifikacji, mimo że wprost nie figuruje w spisie zawodów reglamentowanych. Procedura uznawania kwalifikacji zawodowych polega na porównaniu wykształcenia zawodowego zdobytego za granicą z niemieckim odpowiednikiem danego zawodu. Jeśli urząd nie stwierdzi istotnych różnic w zakresie programu i czasu trwania szkolenia, a wnioskodawca będzie mógł się wykazać doświadczeniem i ukończeniem dodatkowych szkoleń, otrzyma stosowne zaświadczenie o uznaniu kwalifikacji. Jeśli zaś urząd stwierdzi różnice w sposobie kształcenia w obu państwach, może potwierdzić częściową równoważność kwalifikacji zawodowych. Do stwierdzania ww. okoliczności powołane są, w zależności od rodzaju zawodu i kwalifikacji, niemieckie izby przemysłowo-handlowe lub izby rzemieślnicze, względnie inne odpowiednie izby zawodowe (np. izba adwokacka, lekarska lub notarialna). Właściwość danej izby ustalana jest według klucza zawodowego tzw. listy zawodów. Najwięcej zawodów uznawanych jest przez izby przemysłowo-handlowe (IHK). Organ właściwy w danej sprawie do uznawania kwalifikacji zawodowych odnaleźć można na portalu informacyjnym www.anerkennung-in-deutschland.de (pod hasłem Anerkennungs-Finder ). Dla inżyniera budowlanego zamierzającego świadczyć pracę w Berlinie właściwa do uznawania kwalifikacji zawodowych jest Izba Budowlana w Berlinie (Baukammer Berlin);źródło: www.anerkennung-in-deutschland.de Uznania wykształcenia zawodowego w zawodach związanych z przemysłem, handlem, gastronomią i usługami dokonuje IHK FOSA (Centrum kompetencyjne niemieckich izb przemysłowo-handlowych). Wzór wniosku do wypełnienia, lista niezbędnych dokumentów oraz dodatkowe wyjaśnienia znajdują się na stronie internetowej www.ihk-fosa.de. Znajduje się tam również lista zawodów, których uznawanie leży w kompetencji IHK FOSA. Do wniosku należy dołączyć następujące dokumenty: 1. kopię dowodu tożsamości (dowodu osobistego lub paszportu), 2. życiorys (w formie tabeli), 3. dokument potwierdzający zdobycie kwalifikacji zawodowych za granicą, 4. dokument potwierdzający zdobycie istotnego doświadczenia zawodowego, 5. inne dokumenty (np. zaświadczenia o dalszej edukacji zawodowej). Dokumenty obcojęzyczne należy złożyć z tłumaczeniem wykonanym przez tłumacza przysięgłego. Dokument potwierdzający posiadanie wykształcenia zawodowego należy przedłożyć w formie kopii uwierzytelnionej. Dla pozostałych dokumentów z reguły wystarczające jest złożenie zwykłych kopii. Opłata za postępowanie przed IHK FOSA wynosi zazwyczaj od 100 do 600 EUR. Jeśli postępowanie wiązać się będzie z koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów, są one najpierw uzgadniane z wnioskodawcą. Wniosek należy wysłać na adres: IHK FOSA (ForeignSkillsApproval), Ulmenstraße 52g, 90443 Nürnberg, Niemcy. 28 29

3. Prowadzenie działalności gospodarczej w formie spółki Niezależnie od możliwości prowadzenia w Niemczech samodzielnej działalności gospodarczej, na zasadach opisanych w pierwszej części Poradnika, prawo niemieckie przewiduje szeroki wachlarz możliwości prowadzenia działalności w formie spółek, i to zarówno w formie spółki cywilnej jak i spółek prawa handlowego. W przypadku spółek, podobnie jak w przypadku osób samodzielnie prowadzących działalność gospodarczą, istnieje obowiązek zgłoszenia rozpoczęcia działalności gospodarczej do urzędu ds. działalności gospodarczej oraz zgłoszenia członkostwa we właściwej izbie przemysłowo-handlowej. Poniżej przedstawiony zostanie krótki opis poszczególnych spółek przewidzianych w prawie niemieckim. 3.1. Spółka cywilna GbR (niem. Gesellschaft bürgerlichen Rechts, nazywana również BGB-Gesellschaft) czyli spółka prawa cywilnego (spółka cywilna) jest stosunkowo prostą formą prawną. Do jej założenia nie jest wymagane wniesienie kapitału zakładowego ani też wpis do rejestru handlowego. GbR cieszy się dużym powodzeniem m.in. dzięki niewielu formalnościom, które należy spełnić przy jej założeniu. Wykorzystywana jest głównie w przedsięwzięciach mniejszej wagi, ze względu na nieograniczoną odpowiedzialność wspólników, a ponadto ze względu na obowiązek przekształcenia w inną spółkę osobową w momencie osiągnięcia przez spółkę większych rozmiarów. Wspólnikami spółki cywilnej mogą być zarówno osoby fizyczne jak i prawne, choć w praktyce udział osób prawnych w takich podmiotach nie jest częstym zjawiskiem, ponieważ nie niesie za sobą korzyści podatkowych. Spółka może powstać bez pisemnej umowy, w takim przypadku zastosowanie znajdą regulacje ustawowe zawarte w niemieckim kodeksie cywilnym (BürgerlichesGesetzbuch, BGB). Dla celów dowodowych zaleca się zawarcie umowy spółki cywilnej w formie pisemnej, nawet gdyby miała ona w znacznej części powielać regulacje ustawowe. W ten sposób można uniknąć ewentualnych sporów w zakresie wzajemnych praw i obowiązków wspólników, a przede wszystkim sporu co do samego faktu zawarcia spółki cywilnej z daną osobą. W przypadku spółki osobowej - tak jak w przypadku każdej spółki rozróżnia się relacje wewnętrzne między wspólnikami (w ramach tzw. stosunków wewnętrznych) od zasady, jak spółka jest reprezentowana na zewnątrz, tzn. wobec innych uczestników obrotu gospodarczego (w ramach tzw. stosunków zewnętrznych, niem. Außenverhältnis). W ramach stosunków wewnętrznych każdy ze wspólników ma prawo i obowiązek prowadzenia spraw spółki. Sposób reprezentacji spółki na zewnątrz można natomiast w umowie spółki ukształtować dowolnie. W myśl regulacji ustawowej spółkę reprezentują wszyscy wspólnicy łącznie, inne zasady reprezentacji muszą więc jasno wynikać z umowy spółki. Majątek spółki stanowią wkłady wspólników oraz zysk z prowadzonej działalności. Majątek spółki jest majątkiem odrębnym, stanowiącym nierozerwalnie własność wszystkich wspólników, którym mogą wyłącznie wspólnie dysponować. W przypadku gdy roczny obrót spółki cywilnej przekracza 250.000 EUR, spółka cywilna musi zostać przekształcona w inną spółkę osobową, podlegającą obowiązkowi wpisu do rejestru handlowego (Handelsregister), np. w spółkę jawną (Offene Handelsgesellschaft, OHG). Za zobowiązania spółki odpowiadają wspólnicy całym swoim majątkiem i wyodrębnionym majątkiem spółki. Odpowiedzialność wspólników jest solidarna, tak więc w przypadku zaspokojenia wierzyciela z majątku osobistego tylko jednego ze wspólników może on wystąpić wobec pozostałych o zwrot stosownej części uregulowanego zobowiązania. Zgodnie z orzecznictwem niemieckiego Sądu Najwyższego istnieje możliwość ograniczenia odpowiedzialności wspólnika spółki cywilnej do wysokości majątku spółki, w przypadku ograniczenia jego prawa do reprezentacji spółki, o ile ograniczenie to było wiadome kontrahentowi na podstawie jednoznacznie zawartego porozumienia. Należy jednak pamiętać, że regulacja ta ma charakter wyjątkowy, znajduje zastosowanie jedynie w szczególnych przypadkach, a próba ograniczenia odpowiedzialności wspólnika za zobowiązania nie może być normą i w każdym wypadku wymagać będzie dochowania najwyższej staranności (zwykły zapis na fakturze lub mail do kontrahenta z informacją o wyłączeniu odpowiedzialności nie jest wystarczający). Wzór umowy spółki cywilnej został zamieszczony w części pt. Wzory pism i wniosków. 3.2. Spółka jawna OHG (Offene Handelsgesellschaft), czyli spółka jawna, podobnie jak spółka cywilna, jest spółką osobową. Regulacje prawne dotyczące założenia i funkcjonowania spółki osobowej znajdują się w niemieckim kodeksie handlowym (Handelsgesetzbuch, HGB). 30 31

Również w przypadku tej spółki jej założenie nie wiąże się z wymogiem wniesienia kapitału zakładowego, a jej wspólnicy odpowiadają za zobowiązania spółki solidarnie całym swoim majątkiem. Inaczej jednak niż w przypadku spółki cywilnej, przy jej założeniu należy spełnić szereg formalności, m.in. dokonać rejestracji w rejestrze handlowym. Wpis do rejestru handlowego musi zawierać: 1. imiona, nazwiska, daty i miejsca urodzenia każdego wspólnika spółki, 2. firmę spółki, miejsce, w którym ma siedzibę oraz krajowy adres do korespondencji, 3. określenie prawa i sposobu reprezentacji wspólników spółki. Prawo do dokonania wpisu w rejestrze handlowym, a także do jego uaktualnienia przysługuje wszystkim wspólnikom. W przypadku zmiany powyższych danych należy dokonać stosownego zgłoszenia aktualizacyjnego. Uaktualnianie danych spółki jawnej w rejestrze handlowym jest nakazane ze względu na interes spółki i informowanie osób trzecich o zaktualizowanych danych spółki. W kwestiach dotyczących spółki jawnej, a nieuregulowanych w niemieckim kodeksie spółek handlowych, stosuje się przepisy dotyczące spółki cywilnej zawarte w niemieckim kodeksie cywilnym. 3.3. Spółka komandytowa KG (Kommanditgesellschaft) jest oznaczeniem spółki komandytowej. Ten rodzaj spółki jest atrakcyjny nie tylko na niemieckim rynku, ze względu na możliwą optymalizację podatkową. Forma ta jest odpowiednia dla przedsiębiorców wspomaganych przez dużego partnera finansowego. Do powstania spółki konieczny jest wpis do rejestru handlowego. Spółkę komandytową tworzą dwie lub więcej osób fizycznych lub prawnych. Jedna z osób jest w spółce komandytariuszem (Kommanditist), a jego odpowiedzialność ograniczona jest do wysokości określonego wkładu. Z kolei inna osoba jest w spółce komplementariuszem (Komplementär), odpowiadającym całym swym majątkiem bez ograniczenia. Takie rozgraniczenie odpowiedzialności pomiędzy osobami tworzącymi spółkę pozwala elastycznie kształtować zakres odpowiedzialności oraz uprawnień w spółce, a także rozdzielić kwestie inwestycyjne od faktycznego ciężaru prowadzonej działalności. Często rolę komplementariusza, a więc wspólnika odpowiedzialnego całym swoim majątkiem, pełni spółka z ograniczoną odpowiedzialnością, a rolę komandytariusza (odpowiedzialnego tylko do określonej wysokości) pełni osoba fizyczna. Celem takiej regulacji jest ograniczenie odpowiedzialności komplementariusza do majątku spółki z o.o. Kapitał spółki jest wnoszony przez wspólników w formie wkładów, których postać i wysokość określa umowa spółki. Co do zasady do prowadzenia działalności upoważniony i zobowiązany jest komplementariusz, a więc wspólnik odpowiadający osobiście za zobowiązania. Komandytariusz nie posiada uprawnienia do reprezentowania spółki. W przypadku gdy komplementariuszem spółki komandytowej jest spółka z o.o., spółkę komandytową reprezentuje zarząd spółki z o.o. według zasad określonych w rejestrze handlowym. Ważne jest w takim przypadku doprecyzowanie, że dana osoba działa jako zarząd spółki z o.o., będącej komplementariuszem spółki komandytowej, i że działania te podejmowane są w imieniu spółki komandytowej, a nie w imieniu spółki z o.o. Nazwa spółki komandytowej zawiera oznaczenie komplementariusza (jeśli jest nim osoba prawna - także formę prawną tego podmiotu) oraz dopisek& Co. KG. Przykładowo: SUPERGESELLSCHAFT GmbH & Co. KG, przy czym SUPERGESELLSCHAFT GmbH jest oznaczeniem spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, występującej w spółce komandytowej w charakterze komplementariusza. 3.4. Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością GmbH (Gesellschaft mit beschränkter Haftung) - spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest najbardziej popularną formą spółki kapitałowej. Do jej założenia wymagane jest wniesienie kapitału zakładowego w wysokości co najmniej 25.000 EUR. Wspólnicy spółki z o.o. ponoszą jedynie ograniczoną odpowiedzialność za zobowiązania, tak więc spółka z o.o. służy przede wszystkim ograniczeniu ryzyka gospodarczego, jako że co do zasady spółka ta - będąc odrębną od wspólników osobą prawną - sama odpowiada za zaciągnięte zobowiązania. Podstawy prawne funkcjonowania niemieckiej spółki z o.o. zawarte są w ustawie o spółce z o.o. (GmbH-Gesetz). Dodatkowo zasady ogólne jej prowadzenia wynikają z kodeksu handlowego (niem. Handelsgesetzbuch - HGB). Formalności przy zakładaniu niemieckiej spółki z o.o. są stosunkowo nieskomplikowane. Spółka może zostać założona przez jedną osobę (tzw. jednoosobowa spółka z o.o., Ein-Mann-Gesellschaft) lub kilka osób. Wspólnicy ani członkowie zarządu nie muszą być obywatelami Niemiec, w szczególności w przypadku obywateli państw Unii Europejskiej nie ma żadnych ograniczeń. Niepotrzebne jest też zaświadczenie o zameldowaniu ani pozwolenie na pracę. 32 33

Warunkiem utworzenia GmbH jest podpisanie umowy spółki w formie notarialnej. Umowa spółki może zostać podpisana przez pełnomocnika, działającego w imieniu wspólnika, na podstawie notarialnego pełnomocnictwa. Jeśli pełnomocnictwo zostało udzielone pełnomocnikowi przed polskim notariuszem, wymagane jest jego poświadczenie w postaci apostille. W umowie spółki oraz zgłoszeniu do rejestru handlowego podaje się m.in. następujące dane: 1. Firmę spółki(a więc nazwę, pod którą spółka będzie występować w obrocie gospodarczym);w przypadku wyboru nazwy spółki zaleca się jeszcze przed notarialnym podpisaniem umowy spółki kontakt z właściwą izbą przemysłowohandlową, która udzieli informacji, czy proponowana nazwa spółki jest dopuszczalna i zgodna z prawem oraz czy nie jest używana przez inny podmiot, 2. siedzibę spółki; siedzibą spółki jest miejscowość, w której rejestrowana jest spółka. Zmiana siedziby, a więc zmiana miejscowości, w której spółka jest zarejestrowana, wymaga zmiany aktu założycielskiego spółki, 3. przedmiot działalności spółki; przy opisie przedmiotu działalności spółki nie stosuje się urzędowej klasyfikacji działalności. Wystarczy opisanie w sposób zrozumiały i wyczerpujący działalności, jaką spółka będzie prowadzić. Przy rejestracji nie jest konieczne przedłożenie zezwoleń wymaganych przepisami prawa. Po zgłoszeniu do rejestru muszą zostać jednakże złożone odpowiednie wnioski i uzyskane odpowiednie zezwolenia, zanim faktycznie zostanie prowadzona działalność, dla której posiadanie zezwolenia jest wymagane, 4. wysokość kapitału zakładowego i wysokość udziałów wspólników; wpłata kapitału zakładowego następuje po podpisaniu umowy spółki i założeniu rachunku bankowego, a przed złożeniem wniosku o wpis spółki do rejestru handlowego; przy wpłacie kapitału zakładowego należy przestrzegać przepisów prawa dewizowego wymagających dokonywania płatności powyżej 15.000 EUR przelewem bankowym, 5. członków zarządu, a także dane prokurenta, o ile został on ustanowiony. Właściwa izba przemysłowo-handlowa sprawuje nadzór nad wyborem prawidłowej nazwy dla spółki. Przykładowo zwróci uwagę, że dopisek Holding może być stosowany wyłącznie w sytuacji, gdy dana spółka należy do grupy kapitałowej. Z kolei nazwa XXX Germany GmbH może być użyta wyłącznie w przypadku konieczności odróżnienia spółki od podmiotów z danej grupy utworzonych w innych krajach. Do zawarcia umowy spółki nie jest potrzebne posiadanie przez spółkę adresu (adres spółki podaje się dopiero we wniosku o rejestrację w rejestrze sądowym). W przypadku wkładów pieniężnych (gotówkowych) wniosek o rejestrację spółki można złożyć, kiedy każdy z udziałów jest opłacony przynajmniej w jednej czwartej, a kapitał zakładowy został pokryty przynajmniej w kwocie 12.500 EUR. Obok wkładów gotówkowych możliwe jest także wniesienie aportów (np. maszyn, wierzytelności, praw i itp.). Sąd rejestrowy w odniesieniu do wyceny wkładów rzeczowych jest uprawniony do sprawdzenia, czy nie nastąpiło istotne zawyżenie wyceny aportów przez wspólników. Warto zwrócić uwagę na obowiązujące w prawie niemieckim zasady zawierania umów między spółką z członkiem zarządu (np. umowy o pracę, na mocy której spółka staje się pracodawcą, a członek zarządu pracownikiem). W prawie polskim przy podpisaniu takiej umowy spółka musiałaby być reprezentowana przez pełnomocnika, powołanego uchwałą zgromadzenia wspólników. W prawie niemieckim prezes zarządu może podpisać taką umowę, działając zarówno w imieniu własnym jak i spółki, jeśli został zwolniony z zakazu określonego w 181 niemieckiego kodeksu cywilnego (dotyczącego zawierania czynności z samym sobą). Zwolnienie to powinno widnieć w rejestrze sądowym, w rubryce dotyczącej członków zarządu spółki. Jak już wspomniano, zaletą spółki z o.o. jest ograniczenie ryzyka finansowego do wysokości majątku spółki. Wspólnik odpowiada za straty spółki tylko wtedy, gdy w sposób sprzeczny z prawem spowodował pozbawienie spółki majątku. W oparciu o to założenie niemiecki Sąd Najwyższy rozwinął w swoim orzecznictwie tzw. zasadę odpowiedzialności za doprowadzenie do zniszczenia spółki (Existenzvernichtungshaftung), tj. za działania podejmowane ze szkodą i na szkodę spółki, umożliwiającą pociągnięcie wspólnika do odpowiedzialności. Mocno ograniczona jest też odpowiedzialność zarządu, chociażby dlatego, że brak w prawie niemieckim odpowiednika art. 299 polskiego kodeksu spółek handlowych, regulującego odpowiedzialność członka zarządu spółki całym swoim majątkiem w sytuacji, gdy egzekucja z majątku spółki okaże się bezskuteczna (jako odpowiedzialność subsydiarna). Odpowiedzialność zarządu niemieckiej spółki z o.o. można pokrótce przedstawić w następujący sposób: 1. odpowiedzialność wobec spółki (tzw. odpowiedzialność wewnętrzna) wynikająca z: nieinformowania zgromadzenia wspólników o fakcie, że strata spółki przekracza 50% kapitału zakładowego, niezgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości w terminie, odpowiedzialności za podanie nieprawdziwych danych przy tworzeniu spółki, odpowiedzialności za niezgodną z ustawą wypłatę udziałów wspólnikom, odpowiedzialności za współdziałanie przy nabyciu wkładów własnych przez spółkę, odpowiedzialności za płatność dokonaną po wystąpieniu stanu niewypłacalności lub stwierdzeniu nadmiernego zadłużenia spółki, zawarcia umowy przynoszącej dla spółki nadmierne straty, (powyższe czynności mogą wiązać się z ewentualną odpowiedzialność karną, np. oszustwo, niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości, naruszenie obowiązku nadzoru nad spółką w sytuacji gdy pracownicy dokonują działań nieuczciwej konkurencji itd.) 34 35

2. odpowiedzialność wobec osób trzecich (tzw. odpowiedzialność zewnętrzna): w sytuacji, gdy członek zarządu nie ujawnia, że działa jako organ osoby prawnej, przez co doprowadza do sytuacji, że kontrahent wychodzi z założenia, iż sam członek zarządu jest jego partnerem umowy, a nie GmbH, w imieniu której działa, za działanie bez należytego umocowania (np. gdy w rejestrze handlowym przewidziano reprezentację wspólną), za zawinienie przy negocjowaniu umowy (w przypadku gdy członek zarządu udziela kontrahentowi dodatkowej gwarancji w kwestii prawidłowości i zupełności swoich oświadczeń), za czyny niedozwolone, nieterminowe załatwienie roszczeń gwarancyjnych, niepłacenie składek ubezpieczenia społecznego itd., na podstawie postanowień ordynacji podatkowej, za nieinformowanie kontrahentów o stanie upadłości spółki (np. w sytuacji gdy członek zarządu ma wiedzę, że spółka nie będzie w stanie wykonać zobowiązania, ponieważ nie płaci wymagalnych zobowiązań). Pojawiają się głosy, że spółka z o.o. w formie mini nie spełnia swojej roli, ponieważ daje kontrahentom do zrozumienia, że wspólników nie stać było na założenie właściwej spółki z o.o. Niemniej jednak, mimo licznych głosów krytycznych, spółka z o.o. w formie mini cieszy się dużym powodzeniem, często jako etap wstępny do założenia prawdziwej GmbH. Wzór umowy spółki w formie mini został zamieszczony w części pt. Wzory pism i wniosków. Warto zwrócić uwagę na informacje, które spółka z o.o. zobowiązana jest zamieszczać na pismach handlowych. Są to następujące dane: 1. forma prawna, 2. siedziba spółki, 3. oznaczenie sądu rejestrowego i numer wpisu, 4. członkowie zarządu, 5. przewodniczący rady nadzorczej (o ile została powołana), 6. jeśli podawany jest kapitał spółki, należy wskazać wysokość kapitału zakładowego i - o ile wkłady gotówkowe nie zostały w całości wpłacone - wysokość wkładów pozostałych do wpłaty. 3.5. Spółka z o.o. w formie mini Od kilku lat w niemieckim porządku prawnym funkcjonuje szczególna forma spółki z o.o. Forma ta umożliwia ustalenie kapitału założycielskiego na niższym poziomie (zaledwie 1 euro). W związku z tym przyjęło się dla niej potoczne oznaczenie Mini- GmbH lub 1-EURO-GmbH. W przypadku założenia małej spółki z o.o. kapitał zakładowy należy wpłacić w całości, a ponadto wykluczone jest wniesienie wkładów rzeczowych, co oznacza, że przy założeniu spółki można zadeklarować jedynie wkłady gotówkowe. Spółka z o.o. w formie mini zobowiązana jest tworzyć kapitał zapasowy w wysokości jednej czwartej zysku z każdego roku, aż do osiągnięcia kapitału zakładowego w wysokości co najmniej 25.000 EUR. Do momentu zebrania kapitału zakładowego w odpowiedniej wysokości spółka nie może wypłacać wspólnikom zysku. 36 37

4. Prawne formy obecności firm zagranicznych w Niemczech Niezależnie od prawa do zakładania spółek na terenie Niemiec i świadczenia tam usług przez podmioty mające siedzibę w Polsce (w ramach transgranicznego świadczenia usług), warto wspomnieć o dodatkowych formach prowadzenia działalności gospodarczej na terenie Niemiec w formie oddziału lub przedstawicielstwa zagranicznego przedsiębiorcy. 4.1. Oddział zagranicznego przedsiębiorcy Oddział zagranicznego przedsiębiorcy nie jest samodzielnym przedsiębiorstwem, pomimo tego że jest miejscowo, ekonomicznie i organizacyjnie oddzielony od głównego przedsiębiorstwa (polskiej spółki) i jako taki podlega prawu niemieckiemu. Pomimo zależności od przedsiębiorstwa głównego bierze jednak samodzielnie udział w obrocie gospodarczym, a zawarte przez niego stosunki prawne z klientami podlegają co do zasady prawu niemieckiemu. Także procedura wpisu oddziału zagranicznego przedsiębiorcy do niemieckiego rejestru handlowego podlega temu prawu. Zarejestrowanie oddziału polskiej firmy w niemieckim rejestrze handlowym wymaga określonej samodzielności oddziału, która wyraża się posiadaniem własnego kierownictwa (zwanego również stałą reprezentacją), własnej księgowości, własnego majątku i siedziby oraz adresu w Niemczech. W rejestrze handlowym zgłasza się również zmiany zachodzące w polskiej spółce, np. zmiany w zarządzie, powołanie prokurenta, czy podwyższenie kapitału zakładowego polskiej spółki. Dokumenty składa się wraz z tłumaczeniem przysięgłym na język niemiecki. Rejestracja oddziału przedsiębiorcy zagranicznego wymaga podania m.in.: 1. uchwały o powołaniu oddziału, 2. ewentualnej informacji o utworzeniu oddziału na czas określony, 3. adresu siedziby oddziału, 4. przedmiotu działalności oddziału, 5. danych osoby kierującej oddziałem wraz z podaniem zakresu jej umocowania, 6. firmy i siedziby przedsiębiorstwa głównego, 7. przedmiotu działalności przedsiębiorstwa głównego, 8. daty zawarcia umowy spółki, 9. wysokości kapitału zakładowego, 10. informacji o rejestrze i numerze wpisu do rejestru przedsiębiorców przedsiębiorstwa głównego, 11. formie prawnej przedsiębiorstwa głównego, 12. przetłumaczonej na język niemiecki umowy spółki przedsiębiorcy głównego z późniejszymi zmianami, 13. osób uprawnionych do reprezentowania przedsiębiorstwa głównego, 14. ewentualnej informacji o utworzeniu spółki na czas określony, 15. notarialnie poświadczonych wzorów podpisów członków zarządu. W nazwie oddziału zagranicznego przedsiębiorcy należy podać niezmienioną nazwę przedsiębiorstwa głównego (także w języku obcym), z dodaniem odpowiedniej formy prawnej oraz z dopiskiem dotyczącym oddziału (np. SUPERGESELLSCHAFT Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością GmbH Zweigniederlassung Berlin). Oddział zagranicznego przedsiębiorcy zostaje wpisany do rejestru handlowego w części A lub B (Handelsregister A lub Handelsregister B), w zależności od formy prawnej przedsiębiorstwa głównego. W przypadku gdy przedsiębiorca zagraniczny tworzy na terenie Niemiec więcej oddziałów, może wybrać jeden z rejestrów handlowych jako główny - właściwy dla wszystkich oddziałów. W takim przypadku rejestr ten jest właściwy do prowadzenia kompletnej dokumentacji na terenie Niemiec. Oddział zagranicznego przedsiębiorcy, podobnie jak indywidualni przedsiębiorcy i samodzielne spółki utworzone w Niemczech, wymaga zgłoszenia prowadzenia działalności gospodarczej do właściwego urzędu ds. gospodarczych oraz zgłoszenia do izby przemysłowo-handlowej. Dodatkowo uzyskać należy wymagane zezwolenia w przypadku wykonywania rzemiosła lub działalności, która wymaga odrębnego zezwolenia. Oddział zagranicznego przedsiębiorcy zobowiązany jest podawać na pismach handlowych pełną nazwę, a ponadto nazwę rejestru handlowego prowadzącego akta rejestrowe. Niezależnie od tego należy zamieścić niezbędne dane przedsiębiorstwa głównego, których zakres zależy od formy prawnej przedsiębiorstwa. I tak niemieckie oddziały przedsiębiorstw polskich na pismach handlowych zobowiązane są podawać następujące informacje: 1. rejestr handlowy, w którym wpisany jest oddział, 2. numer w rejestrze handlowym, 3. nazwę przedsiębiorstwa głównego wraz z podaniem formy prawnej, 4. rejestr handlowy przedsiębiorstwa głównego, 5. dane wymagane zgodnie z prawem niemieckim dla danej formy prawnej (np. spółki z o.o.), 6. względnie informację o likwidacji przedsiębiorstwa głównego. Kontrola korporacyjna działalności gospodarczej oddziału zagranicznego przedsiębiorcy odbywa się na podstawie prawa przedsiębiorstwa głównego, a więc na podstawie prawa obcego (polskiego). Z kolei obowiązki księgowe i bilansowe 38 39