CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT OŚRODEK INFORMACJI 629-35 - 69, 628-37 - 04 693-46 - 92, 625-76 - 23 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFA 629-40 - 89 INTERNET http://www.cbos.pl E-mail: sekretariat@cbos.pl BS/186/2005 OCENA FUNKCJONOWANIA DEMOKRACJI W POLSCE KOMUNIKAT Z BADAŃ WARSZAWA, GRUDZIEŃ 2005 PRZEDRUK MATERIAŁÓW CBOS W CAŁOŚCI LUB W CZĘŚCI ORAZ WYKORZYSTANIE DANYCH EMPIRYCZNYCH JEST DOZWOLONE WYŁĄCZNIE Z PODANIEM ŹRÓDŁA
Zwykle przy okazji wyborów wzrasta optymizm Polaków, powodowany rozbudzonymi nadziejami na poprawę sytuacji społecznej kraju. Nowo wybrane władze uzyskują znaczny - choć nieraz krótkotrwały - kredyt zaufania od społeczeństwa, lepiej oceniana jest bieżąca sytuacja w kraju, wzrasta także zadowolenie z funkcjonowania demokracji. Wraz z wyborami zwiększa się poczucie wpływu społeczeństwa na sprawy kraju, dzięki czemu demokracja staje się czymś bliższym obywatelom, gdyż w pewien sposób namacalnie mogą w niej partycypować (jak wynika bowiem z badań, demokracja kojarzona jest głównie ze swobodami politycznymi, takimi jak wolność słowa, oraz z prawem do uczestnictwa w życiu społecznym i politycznym, co w przekonaniu respondentów sprowadza się głównie do prawa głosu w wyborach). W bieżącym roku, z racji podwójnych wyborów (parlamentarnych i prezydenckich), Polacy mieli możliwość aż dwukrotnie skorzystać z prawa głosu przysługującego im w systemie demokratycznym. Jak się jednak okazuje, znaczna część społeczeństwa nie skorzystała z przywileju demokracji, jakim jest możliwość uczestnictwa w powszechnych, równych, tajnych, bezpośrednich i proporcjonalnych wyborach. Mimo iż jeszcze tydzień przed wyborami parlamentarnymi 82% Polaków twierdziło, iż akt głosowania jest ważny dla funkcjonowania demokracji w Polsce, a tylko 14% wyrażało przeciwną opinię 1, w wyborach wzięło udział zaledwie 41% uprawnionych do głosowania. W związku z tym pojawia się pytanie o stan polskiej demokracji po szesnastu latach od jej wprowadzenia. Ocena funkcjonowania demokracji w Polsce oraz ogólny stosunek Polaków do systemu demokratycznego 2 stanowiły przedmiot naszych badań zarówno tuż po wyborach parlamentarnych 3, jak i po drugiej turze wyborów prezydenckich 4. 1 Zob. komunikat CBOS Trudny wybór Polaków, wrzesień 2005. 2 W przygotowaniu komunikat o stosunku Polaków do demokracji. 3 Badanie Polskie Generalne Studium Wyborcze zrealizowano na zlecenie Instytutu Studiów Politycznych PAN w dniach 27 września - 8 października 2005 roku na liczącej 2402 osoby losowo-kwotowej próbie dorosłych mieszkańców Polski. 4 Badanie Aktualne problemy i wydarzenia (186) zrealizowano w dniach 11-14 listopada 2005 roku na liczącej 1026 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski.
- 2 - W opiniach o demokracji w Polsce ciągle przeważa niezadowolenie - ponad połowa badanych (56%) krytykuje jej funkcjonowanie. Należy jednak zauważyć, że w ciągu ostatniego roku wyraźnie przybyło (o 8 punktów) ocen pozytywnych w tym zakresie. Obecnie co trzeci Polak (34%) wyraża zadowolenie ze sposobu funkcjonowania demokracji w Polsce, najczęściej jednak (32% wskazań) jest ono umiarkowane. RYS. 1. CZY, OGÓLNIE RZECZ BIORĄC, JEST PAN(I) ZADOWOLONY(A) ZE SPOSOBU, W JAKI FUNKCJONUJE DEMOKRACJA W NASZYM KRAJU? CBOS 32% Raczej zadowolony(a) Raczej niezadowolony(a) 41% 15% 10% 2% Bardzo zadowolony(a) Trudno powiedzieć Bardzo niezadowolony(a) Ocena funkcjonowania demokracji nie zależy istotnie od takich cech respondentów, jak płeć, religijność czy nawet poglądy polityczne. Natomiast zadowolenie z niej częściej niż pozostali wyrażają najmłodsi ankietowani (w wieku od 18 do 24 lat). Jest to jedyna grupa badanych, wydzielona ze względu na wiek, w której pozytywne oceny funkcjonowania demokracji w Polsce (51%) mają przewagę nad ocenami negatywnymi (42%). Specyficzną podgrupę stanowią tutaj studenci, wśród których zadowolenie z obecnego stanu demokracji jest szczególnie wyraźne (60% ocen pozytywnych wobec 36% negatywnych). Na oceny w tym względzie niezmiennie wpływa wysokość dochodów respondentów oraz ich subiektywna ocena własnych warunków materialnych. Istnieje tutaj wprost proporcjonalna zależność, zgodnie z którą zadowolenie z funkcjonowania demokracji jest stosunkowo największe u osób o najwyższych dochodach w przeliczeniu na osobę, jak również u tych, którzy sami najlepiej oceniają własny status materialny. Obecny stan demokracji jest ponadto nieco lepiej oceniany przez osoby ze średnim oraz wyższym wykształceniem niż przez badanych mniej wykształconych (zobacz tabelę aneksową).
- 3 - Znajduje potwierdzenie, zwłaszcza w ostatnich latach, teza o wpływie wyborów na wzrost zadowolenia z demokracji. Porównywalny poziom pozytywnych ocen jej funkcjonowania w Polsce odnotowaliśmy w listopadzie 2001 roku, tuż po wyborach parlamentarnych (34%), a wcześniej w październiku 2000 roku, przy okazji wyborów prezydenckich (37%). W latach 2002-2004 zadowolenie z demokracji było wyraźnie mniejsze - oscylowało wokół 25%, przy czym w lipcu 2003 roku wyrażał je zaledwie co piąty Polak (20%), wyraźnie większe było natomiast w latach 1996-1998, kiedy znacznie poprawiły się również inne wskaźniki nastrojów społecznych. Tabela 1 Czy jest Pan(i) zadowolony(a) ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w Polsce? 93 95 95 96 Wskazania respondentów według terminów badań 97 98 99 I 99 I 00 00 w procentach Zadowolony(a) 36 24 30 44 40 41 28 35 27 37 34 24 22 20 21 26 32 34 Niezadowolony(a) 52 67 58 47 50 46 62 56 64 51 53 64 67 71 68 63 58 56 Trudno powiedzieć 12 9 12 9 10 13 10 9 9 12 14 12 11 9 11 12 10 10 01 02 03 II 03 04 04 I 05 05 RYS. 2. CZY JEST PAN(I) ZADOWOLONY(A) ZE SPOSOBU, W JAKI FUNKCJONUJE DEMOKRACJA W POLSCE? CBOS 80% 70% Niezadowolony(a) 60% 50% 40% 30% Zadowolony(a) 20% 10% 0% 1993 1995 1995 1996 1997 1998 1999 I I 1999 2000 2000 2001 2002 Trudno powiedzieć II 2003 2004 2004 I 2005 2005 Nie bez znaczenia na ocenę stanu demokracji pozostaje ogólne zadowolenie z sytuacji w kraju, które zresztą również wzrasta przy okazji wyborów 5. Obecnie połowa tych, których 5 Zob. komunikat CBOS Nastroje społeczne w listopadzie, listopad 2005.
- 4 - zdaniem sytuacja w kraju zmierza w dobrym kierunku, jednocześnie wyraża zadowolenie z aktualnego stanu demokracji, natomiast aż dwie trzecie krytykujących obecną sytuację w Polsce jednocześnie negatywnie ocenia funkcjonowanie demokracji w naszym kraju. Tabela 2 Czy, ogólnie rzecz biorąc, sytuacja w naszym kraju zmierza w dobrym Czy jest Pan(i) zadowolony(a) ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w Polsce? czy też w złym kierunku? Zadowolony(a) Niezadowolony(a) Trudno powiedzieć w procentach W dobrym 51 42 7 W złym 23 67 10 Trudno powiedzieć 29 57 14 Współzależność między zadowoleniem z sytuacji w kraju a pozytywnymi ocenami funkcjonowania systemu demokratycznego jest dość wyraźna już od początku istnienia demokracji w Polsce, na co wskazuje poniższy wykres. Zwykle wraz ze wzrostem korzystnych ocen sytuacji w kraju wzrastało również zadowolenie ze stanu demokracji. Jest to szczególnie widoczne przy okazji wyborów, zwłaszcza prezydenckich. RYS. 3. ZADOWOLENIE Z DEMOKRACJI A ZADOWOLENIE Z SYTUACJI W KRAJU CBOS 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1993 1995 1995 1996 1997 1998 1999 I I 1999 2000 2000 2001 2002 II 2003 2004 2004 2005 Zadowolenie ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w Polsce Pozytywne oceny sytuacji w naszym kraju
- 5 - Stan polskiej demokracji najwyżej oceniają wyborcy zwycięskiego ugrupowania - Prawa i Sprawiedliwości. Wprawdzie różnica pomiędzy krytykantami a zwolennikami obecnego kształtu systemu demokratycznego jest w tym elektoracie najmniejsza, ale i tak połowa z tych, którzy we wrześniowych wyborach oddali swój głos na PiS, wyraża niezadowolenie z funkcjonowania demokracji w Polsce. Jednak najbardziej krytyczny w tym względzie okazuje się elektorat Samoobrony. Aż dwie trzecie spośród tych, którzy w ostatnich wyborach poparli tę partię, negatywnie ustosunkowuje się do obecnego stanu demokracji w Polsce. Odmiennego zdania jest tylko co czwarty wyborca tego ugrupowania. Wśród tych, którzy nie wzięli udziału w ostatnich wyborach parlamentarnych, nad zadowolonymi z obecnego kształtu polskiej demokracji (30%) niemal dwukrotnie przeważają ci, według których funkcjonuje ona w sposób niezadowalający (57%). Tabela 2 Elektoraty partyjne z ostatnich wyborów parlamentarnych Czy jest Pan(i) zadowolony(a) ze sposobu, w jaki funkcjonuje demokracja w Polsce? Zadowolony(a) Niezadowolony(a) Trudno powiedzieć w procentach PiS 44 50 6 PO 39 55 6 LPR 38 54 8 SLD 35 62 3 Samoobrona 24 67 9 Niegłosujący 30 57 13 Pomimo szesnastoletniego doświadczenia demokracji w Polsce, ocena jej funkcjonowania ciągle nie napawa optymizmem - ponad połowa respondentów wypowiada się w tej sprawie krytycznie. Zanotowany w ostatnim czasie wyraźny wzrost zadowolenia z systemu demokratycznego w naszym kraju również nie powinien stanowić powodu do wzmożonego entuzjazmu, gdyż nauczeni doświadczeniem, wraz z wygasaniem powyborczego optymizmu możemy spodziewać się kolejnego pogorszenia ocen w zakresie funkcjonowania demokracji. Opracował Rafał BOGUSZEWSKI