Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami

SZKOŁA POLICJI W KATOWICACH Zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami Opracowanie: podinsp. Violetta Grudzień ZAKŁAD SŁUŻBY KRYMINALNEJ Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2011

Wszelkie prawa zastrzeżone Szkoła Policji w Katowicach 2011 Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

Spis treści 1. Wstęp... 4 2. Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa... 5 3. Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego... 6 4. Silne wzburzenie w przestępstwie z art. 148 4 k.k.... 10 5. Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny... 13 6. Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie... 15 7. Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 4 k.k.... 18 8. Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego działaniem alkoholu lub środków odurzających... 19 9. Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu... 20 10. Bibliografia:... 23

Wstęp Niniejszy skrypt stanowi uzupełnienie wiadomości o przestępstwie z art. 148 k.k. przekazywanych słuchaczom kursu podstawowego. Problematyka zabójstwa typu podstawowego, kwalifikowanego i uprzywilejowanego jest objęta programem szkolenia, jednakże czas przeznaczony na zapoznanie się z ustawowymi znamionami nie pozwala na dokładniejsze omówienie każdego z tych typów, a jednocześnie zabójstwo pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami budzi liczne kontrowersje w doktrynie oraz liczne emocje i pytania słuchaczy. Mam nadzieję, że praca ta pozwoli odpowiedzieć przynajmniej na część pojawiających się pytań i zachęci do dalszego pogłębiania wiadomości na temat części szczególnej prawa karnego materialnego. 4

Typ podstawowy a typ uprzywilejowany przestępstwa zabójstwa Każdy rodzajowy typ przestępstwa ma swoją postać zasadniczą, którą nazywa się typem podstawowym, gdzie opisane są znamiona ustawowe popełnienia tego rodzaju czynu. W przypadku przestępstwa zabójstwa typ ten jest określony w art. 148 1 k.k.: Kto zabija człowieka, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 8, karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Niektóre rodzaje przestępstw mają dodatkowo jeszcze typ kwalifikowany, tworzony ze względu na szczególne okoliczności czynu, sposób działania sprawcy lub następstwa jego czynu, zagrożony wyższym ustawowym wymiarem kary. W przypadku zabójstwa jest to np. zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem lub z użyciem broni palnej, czy też materiałów wybuchowych. W tych przypadkach sprawca podlega karze 25 lat pozbawienia wolności albo karze dożywotniego pozbawienia wolności. Uprzywilejowane typy przestępstw tworzone są przez ustawodawcę, gdy szczególne okoliczności czynu, mała jego waga lub szczególna sytuacja psychiczna sprawcy, zdaniem tegoż ustawodawcy, zasługują na odmienne od typu podstawowego potraktowanie podmiotu czynu. Ustawowy wymiar kary jest w takim przypadku niższy niż ustawowy wymiar kary przewidziany za popełnienie czynu typu podstawowego. W przypadku zabójstwa z takim typem mamy do czynienia m.in. właśnie przy przestępstwie z art. 148 4 k.k. określanym jako zabójstwo z afektu : Kto zabija człowieka pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Charakter uprzywilejowany jest uzasadniony w tym przypadku wyłącznie stroną podmiotową działaniem pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami. Pozostałe ustawowe znamiona pozostają bez zmian w porównaniu z typem podstawowym. 5

Ustawowe znamiona przestępstwa zabójstwa typu podstawowego Do ustawowych znamion przestępstwa należy podmiot przestępstwa, przedmiot ochrony, strona podmiotowa i strona przedmiotowa. Rozważmy to pokrótce w odniesieniu do zabójstwa typu podstawowego. Podmiot przestępstwa i przedmiot ochrony Podmiot przestępstwa Przedmiot ochrony jest powszechny, a więc sprawca nie musi mieć żadnej specyficznie określonej w ustawie cechy; to życie człowieka w jego aspekcie biologicznym od jego narodzin do śmierci. Istnieją rozbieżności w doktrynie dotyczące przyjęcia początkowej granicy życia, oddzielenia sytuacji, w której mówimy jeszcze o dziecku poczętym od takiej, w której mamy do czynienia już z dzieckiem, a więc człowiekiem w rozumieniu art. 148 k.k. Ustalenie, wobec jakiego dokładnie przedmiotu ochrony działał sprawca decyduje o prawidłowej kwalifikacji czynu. Dyskusja dotyczy niżej wymienionych zagadnień: 1. Jak ustalić granice między dzieckiem a płodem, czy też jak chce ustawodawca dzieckiem poczętym? 2. Kogo można nazwać dzieckiem? 3. Co decyduje o przyjęciu, że dziecko urodziło się żywe? Poniżej przedstawione zostaną tylko główne teorie występujące w doktrynie, gdyż obszerne omówienie tych wątpliwości przekracza ramy niniejszego skryptu. Na pierwsze pytanie udzielano w przeszłości odpowiedzi, które można pogrupować następująco 1 : 1 M. Tarnawski: Zabójstwo uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań: UAM, 1981, s. 121-123. 6

1. przedstawiciele pierwszej grupy jako podstawę podziału przyjmowali kryterium położnicze płód staje się dzieckiem w momencie rozpoczęcia się akcji porodowej (tak m.in. S. Śliwiński, W. Grzywno-Dąbrowski); 2. przedstawiciele drugiej grupy przyjmowali kryterium fizyczne płód staje się dzieckiem, gdy opuści drogi rodne matki i nastąpi przerwanie łączącej go z matką pępowiny (L. Lernell, L. Peiper, S. Śliwowski); 3. trzecia grupa uznawała kryterium fizjologiczne płód staje się dzieckiem, gdy rozpocznie samoistnie czynności fizjologiczne, na przykład oddychanie. Noworodek może być jeszcze związany z matką pępowiną lub nawet tylko częściowo opuścić jej drogi rodne (J. Sawicki, M. Siewierski); 4. czwarta grupa autorów uważała, że z dzieckiem mamy do czynienia, gdy płód jest już zdolny do samodzielnego życia poza organizmem matki kryterium rozwojowe. Pomimo tego, że poród się jeszcze nie zaczął, płód zyskuje walor bycia dzieckiem z uwagi na swój stan rozwojowy (J. Makarewicz, K. Daszkiewicz). Można było również spotkać poglądy, które są wynikiem przyjmowania łącznie kryterium fizycznego i fizjologicznego. Tak w dużym skrócie przedstawiały się zasadnicze stanowiska na temat odróżniania dziecka od płodu do czasu podjęcia w tej materii uchwały przez Sąd Najwyższy w 2006 r. Ponieważ między zdolnością do życia dziecka bezpośrednio przed rozpoczęciem akcji porodowej a po jej rozpoczęciu nie ma istotnej różnicy, należało wybrać jakieś kryterium z wymienionych wyżej i to takie, które jest najbardziej przydatne z punktu widzenia stosowania prawa. Sąd Najwyższy przyjął kryterium w postaci rozpoczęcia akcji porodowej, a więc odczucia przez rodzącą pierwszych bólów porodowych. W odpowiedzi na pytanie prawne: Czy ochronie prawnokarnej przewidzianej w art. 160 k.k. podlega życie i zdrowie dziecka już od momentu rozpoczęcia jego porodu, czy też dopiero od momentu oddzielenia dziecka od ciała kobiety lub rozpoczęcia przez dziecko oddychania za pomocą własnych płuc? 7

Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 26 października 2006 r. (I KZP 18/06, OSNKW 2006, nr 11, poz. 97) zawarł swoją odpowiedź: Przedmiotem ochrony przewidzianym w art. 160 k.k. jest życie i zdrowie człowieka od rozpoczęcia porodu (wystąpienie skurczów macicy, dających postęp porodu), w wypadku operacyjnego zabiegu cesarskiego cięcia kończącego ciążę od podjęcia czynności zmierzających do przeprowadzenia tego zabiegu. W kolejnej uchwale z dnia 30 października 2008 r. Sąd Najwyższy potwierdził swoje wcześniejsze stanowisko i jednocześnie uszczegółowił je odnośnie zabiegu cesarskiego cięcia (I KZP 13/08, OSNKW 2008, nr 11, poz. 90). Kolejne zagadnienie to ustalenie momentu śmierci. Następuje ono w oparciu o kryterium trwałego i nieodwracalnego ustania funkcji pnia mózgu (śmierć mózgowa) zgodnie z art. 9 ustawy z 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów (Dz.U. Nr 169, poz. 1411, z późn. zm.) Następny problem, na który natrafiono przy rozważaniach o przedmiocie czynności wykonawczej, to próby ustalenia istoty człowieczeństwa. Ostatecznie przyjęto koncepcję genetyczną, zgodnie z którą człowiekiem jest każdy, kto został poczęty przez kobietę i mężczyznę, nawet gdy posiada liczne wady wrodzone lub tak ciężkie (tzw. potworkowatość), że uniemożliwiają życie poza organizmem matki. Jeśli chodzi o odpowiedź na pytanie trzecie co decyduje o przyjęciu, że dziecko urodziło się żywe doktryna odpowiada, że takim noworodkiem jest dziecko, które wydobyte z ustroju matki wykazuje przynajmniej jedną z kilku oznak życia (bicie serca, oddychanie, tętnienie pępowiny, skurcze mięśni zależnych od woli) i waży co najmniej 1001 g, albo nie mniej niż 601 g, i który po urodzeniu, dając oznaki życia, przeżył 24 godziny. Zgodnie z definicją umieszczoną w Rozporządzeniu Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 17 grudnia 1991r. w sprawie rodzajów dokumentacji medycznej, sposobu jej prowadzenia oraz szczegółowych warunków jej udostępniania (Dz.U. Nr 3, poz. 13, z późn. zm.): 8

Zgon płodu (martwe urodzenie) jest to zgon następujący przed całkowitym jego wydaleniem lub wydobyciem z ustroju matki niezależnie od czasu trwania ciąży. O zgonie świadczy to, że po takim oddzieleniu płód nie oddycha, ani nie wykazuje żadnego innego znaku życia, jak czynność serca, tętnienie pępowiny lub wyraźne skurcze mięśni zależnych od woli. Strona podmiotowa i strona przedmiotowa Strona podmiotowa umyślność w postaci zamiaru bezpośredniego albo w postaci zamiaru ewentualnego, przy czym należy ustalić, że sprawca obejmował swoim zamiarem skutek w postaci śmierci człowieka. Ustalenie zamiaru jest niezwykle istotne, gdyż pozwala na odróżnienie zabójstwa od nieumyślnego spowodowania śmierci. Strona przedmiotowa przestępstwo to można popełnić z działania lub z zaniechania (np. poprzez niepodawanie pokarmu). Przedmiotem czynności wykonawczej jest człowiek, a więc istota posiadająca ludzki genotyp. Dokonanie tego przestępstwa wymaga nastąpienia śmierci człowieka, czyli określonego w ustawie skutku. Jest to przestępstwo materialne. W typie podstawowym zabójstwa nie ma wskazanych żadnych okoliczności modalnych. *** Tak pokrótce przedstawiają się ustawowe znamiona przestępstwa określonego w art. 148 1 k.k., czyli zabójstwa typu podstawowego. Jak wyżej wspomniano, zabójstwo uprzywilejowane, określone w art. 148 4 k.k., różni się od typu podstawowego wyłącznie znamieniem strony podmiotowej. Pozostałe znamiona, czyli podmiot czynu, przedmiot ochrony i strona przedmiotowa pozostają bez zmian. 9

Silne wzburzenie w przestępstwie z art. 148 4 k.k. Podłożem, na którym kiełkuje zamiar dokonania czynu zabronionego jest silne wzburzenie. Przyjęto, nie bez sporów, że można określać ten stan mianem afektu. Afekt ten musi być tak silny, że wywołuje reakcje nietypowe dla danego sprawcy. Afekt według Słownika języka polskiego to stan uczuciowy o dużej intensywności, zwykle krótkotrwałej, któremu towarzyszą wyraźne symptomy fizjologiczne oraz osłabienie kontroli rozumu nad zachowaniem; silne podniecenie, wzburzenie. 2 Każdemu zabójstwu, z wyjątkiem bardzo sporadycznych przypadków, towarzyszy wzburzenie sprawcy, co samo w sobie nie jest okolicznością łagodzącą odpowiedzialność karną. Czynnikiem, który odróżnia podstawowy typ zabójstwa od zabójstwa typu uprzywilejowanego, jest siła tego wzburzenia, które w oczywisty sposób wykracza poza wzburzenie przeciętne, a ponadto fakt, że owo silne wzburzenie musi być usprawiedliwione okolicznościami. Zastanówmy się nad pojęciem silne wzburzenie. Jest to pojęcie, które określając zjawisko fizjologiczne, jest zarazem pojęciem prawnym, które jednakże nie miało i nadal nie ma definicji legalnej, czyli umieszczonej w Kodeksie karnym. Jego znaczenie wywodzimy z licznego orzecznictwa. Sądy wielokrotnie wypowiadały się na temat tego zjawiska. Sąd Apelacyjny w Krakowie zaznaczył, że silne wzburzenie jest stanem afektu fizjologicznego, w którym przeżywane przez sprawcę emocje, wynikłe ze szczególnej sytuacji motywacyjnej, ograniczają kontrolną funkcję intelektu. 3 Według Sądu Apelacyjnego w Lublinie istota wzburzenia (afektu fizjologicznego) tym się charakteryzuje, że przeżywany przez sprawcę proces emocjonalny, wynikły ze szczególnej sytuacji motywacyjnej, ogranicza kontrolującą funkcję rozumu. 4 2 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978, s. 13. 3 II AKa 182/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60. 4 II Aka 201/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47. 10

Sąd Najwyższy wiele razy podkreślał, że afekt to przeżycie utrudniające kontrolującą funkcję rozumu 5. Sprawca pozostający pod jego wpływem nie kieruje się przesłankami rozumowymi a wyłącznie względami uczucia, niczym nie hamowanymi. 6 Tezy te wielokrotnie były powtarzane w orzeczeniach sądów na przestrzeni kolejnych lat, gdyż ostatnie zmiany kodyfikacji karnej nie wprowadziły zmian w treści przepisu normującego zabójstwo w afekcie. Sąd Apelacyjny w Gdańsku stwierdził: W sytuacji określonej w art. 148 4 k.k. chodzi o wzburzenie o najwyższym stopniu nasilenia, które w sposób oczywisty wykracza poza zwykłe i przeciętne wzburzenie w taki sposób, że przeżycia emocjonalne dominują nad intelektualnymi i stanowią reakcję na fakty zewnętrzne, które nie są banalne. 7 Natomiast zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Szczecinie możemy stwierdzić, że: Zabójstwo w «afekcie» charakteryzuje się tym, że jego sprawca znajduje się w stanie swoistego, istotnego zakłócenia równowagi psychicznej, polegającej na tym, że elementy intelektualne zdominowane są przez czynniki natury emocjonalnej, przy czym dodatkowo stan ten musi jeszcze zasługiwać na usprawiedliwienie. 8 Zgodnie ze stanowiskiem J. Bryka podane niżej definicje silnego wzburzenia, przedstawione w orzeczeniach Sądu Najwyższego, tj.: jako zachodzącego wtedy gdy sprawca działa pod wpływem dominujących emocji, które wyraźnie ograniczają kontrolującą działalność rozumu. Stan ten, który pobudza do czynu, przejawia się przede wszystkim w gwałtownym wyładowaniu uczucia: a także: W stanie silnego wzburzenia człowiek nie może przyjmować i kwalifikować wrażeń w sposób normalny, wyobrażenia jego tworzą się inaczej niż w stanie spokoju uczuciowego, cała świadomość ulega zaciemnieniu, rozważania celowości i słuszności działań, możności kierowania czynami stają się ograniczone, procesy uczuciowo-ruchowe natomiast, nabierają siły i natężenia, 5 Wyrok SN z dnia 20 maja1965 r. Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4 s.151. 6 Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70. 7 II AKa 149/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181. 8 II Aka 127/06, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389. 11

wymykają się spod kontroli świadomości. Prawidłowość przebiegu procesów psychicznych jest w afekcie do pewnego stopnia ograniczona (...). 9 są konsekwencją odwołania się do psychiatrycznego rozumienia tego pojęcia. J. Bryk wskazał ponadto, że afekt można rozdzielić na trzy fazy z uwzględnieniem tła psychologicznego, fizjologicznego i społecznośrodowiskowego: 10 1. Faza pierwsza charakteryzuje ją gwałtowny wzrost napięcia emocjonalnego. Po przekroczeniu przez bodźce indywidualnego poziomu odporności psychicznej, w sprawcy budzi się zamiar agresywnego działania ukierunkowanego na ofiarę, która przyczyniła się do zaistnienia konfliktowej sytuacji. 2. Faza druga rozpoczyna się, gdy po powzięciu zamiaru sprawca zaczyna przejawiać intensywny wzrost pobudzenia psychoruchowego jako odpowiedź na zaistniałą sytuację. Czynniki te skutkują zazwyczaj automatycznością działania sprawcy. Dlatego też sprawca zabójstwa w afekcie nie wyszukuje narzędzia zbrodni, lecz posługuje się najbliżej znajdującym się przedmiotem nadającym się to tego celu, np.: nożem leżącym na kuchennym stole lub dusi ofiarę paskiem od spodni. Nie próbuje także ukryć zwłok ani zamaskować miejsca zbrodni. Często sam oddaje się w ręce wymiaru sprawiedliwości, odczuwa skruchę i żałuje popełnionego czynu. 11 3. Faza trzecia to zanik negatywnych emocji u sprawcy. 9 J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 4 k.k. Cz. 1, Policja 997 2007, nr 2, s. 46. 10 J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 4 k.k. Cz. 2, Policja 997 2007, nr 3, s. 44. 11 Tamże. 12

Afekt fizjologiczny a afekt patologiczny Należy zastanowić się nad różnicą między silnym wzburzeniem czyli afektem fizjologicznym a afektem patologicznym. Sąd Apelacyjny w Poznaniu wypowiedział się w powyższej kwestii w następujący sposób: w polskim prawie karnym rozgraniczenie afektów fizjologicznych i patologicznych poddawane zresztą krytyce opiera się najczęściej na charakterystyce porównawczej W. Łuniewskiego. Podkreślał on, że afektom patologicznym towarzyszą z reguły głębsze zaburzenia świadomości, z utratą możliwości oceny sytuacji, zaznaczając, że afekt patologiczny prowadzi do czynów dostatecznie nieumotywowanych, którym towarzyszy zespół zmian naczynioworuchowych (...). W nowszych opracowaniach afekt patologiczny określony jest jako nagła reakcja na bodziec sytuacyjny, manifestująca się burzliwym przebiegiem, krótkim okresem trwania i silnym znużeniem. 12 Rozgraniczenie obu afektów dokonuje się w nauce najczęściej na podstawie ich porównania. Wspomniany wyżej W. Łuniewski stwierdził, że afekt fizjologiczny pozostaje we współmiernym stosunku do przyczyn, które go wywołały, a patologiczny nie. Ponadto wegetatywne zmiany przy afekcie patologicznym są bardziej zauważalne oraz przebiega on szybciej i gwałtowniej, natomiast przy afekcie fizjologicznym człowiek zachowuje jeszcze możność hamowania. Nasilenie reakcji emocjonalnej przy afekcie patologicznym jest większe, a zaburzenie świadomości głębsze. Dochodzić może nawet do tzw. zamroczenia. Prowadzi to z reguły do czynów brutalnych, nieumotywowanych i wyczerpuje siły człowieka, co zazwyczaj prowadzi do snu po ataku. Po ataku patologicznym zanika także pamięć, może dochodzić nawet do niepamięci wstecznej. 13 Granica miedzy fizjologią a patologią jest często płynna, ale precyzyjne odgraniczenie afektu fizjologicznego od patologicznego nie jest zagadnieniem wyłącznie teoretycznym, gdyż od stwierdzenia stanu w jakim znajdował się sprawca w chwili popełnienia czynu zależy odpowiedzialność i kara za ten czyn. 12 Tamże. 13 W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950, s. 97 98. 13

W przypadku afektu patologicznego zrodzonego na podłożu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych i stwierdzenia, iż sprawca nie miał możności zrozumienia znaczenia czynu lub pokierowania swoim postępowaniem, albo też taką możliwość miał w znacznym stopniu ograniczoną, należy wobec niego zastosować przepis art. 31 k.k., a nie przepis art. 148 4 k.k.: Art. 31. 1. Nie popełnia przestępstwa, kto, z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem. 2. Jeżeli w czasie popełnienia przestępstwa zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub kierowania postępowaniem była w znacznym stopniu ograniczona, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Afekt fizjologiczny nie wyłącza możliwości rozpoznania znaczenia czynu lub pokierowania postępowaniem przez sprawcę. Afekt fizjologiczny może jednak być powiązany z patologicznymi reakcjami podmiotu, związanymi z odstępującą od normy strukturą psychiki na tle stanów chorobowych, czy też upośledzeniem umysłowym. Dlatego też Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku z 17 stycznia 2000 r. uznał, że możliwe jest jednoczesne zastosowanie kwalifikacji prawnej z art. 148 4 k.k. i art. 31 2 k.k., ale tylko w sytuacji, gdy u podstaw znacznego ograniczenia poczytalności leży stan patologiczny, a niezależnie od tego sprawca działa w stanie silnego wzburzenia wynikłego z usprawiedliwiających go okoliczności zdarzenia. 14 14 II AKa 251/2000, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22. 14

Okoliczności usprawiedliwiające silne wzburzenie Czym więc są te usprawiedliwiające silne wzburzenie okoliczności zdarzenia? Silne wzburzenie musi w ocenie społecznej, a nie tylko w ocenie subiektywnej sprawcy, zasługiwać na pewne zrozumienie z punktu widzenia zasad moralnych. Według Sądu Najwyższego działanie sprawcy jest reakcją uczuciową na zjawisko niezawinione przez sprawcę, które w powszechnym uczuciu reakcję tę usprawiedliwia. Chodzi o takie przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są społecznie usprawiedliwione w konkretnych faktycznych okolicznościach sprawy. Przyczyny te nie mogą być błahe, jak określił to Sąd Najwyższy w wyroku z 13 stycznia 1970 r. 15 Sąd Apelacyjny w Łodzi zaznaczył, że o działaniu sprawcy pod wpływem silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami można mówić wyłącznie wówczas, gdy działanie sprawcy zrodziło się w szczególnej sytuacji, w której gwałtowna reakcja człowieka jest w sposób obiektywny w pewnym stopniu usprawiedliwiona i zrozumiała, i z tego też względu ocena etyczno-moralna sprawcy jest mniej surowa i prowadzi do wniosku, że zasługuje on na mniejsze społeczne potępienie. 16 Podobnie stwierdził Sąd Apelacyjny w Warszawie: Aby stan silnego wzburzenia mógł skutkować kwalifikacją prawną z art. 148 4 k.k. musi on być usprawiedliwiony okolicznościami. Okoliczności te muszą mieć obiektywnie taki charakter, że jakkolwiek nie ekskulpują sprawcy zabójstwa, to jednak z punktu widzenia moralnego i społecznego mogą wywołać swego rodzaju zrozumienie dla zachowania sprawcy i uzasadniać znacznie mniejsze społeczne potępienie tego zachowania godzącego w najwyższe dla człowieka dobro. 17 W wyroku z 2005 r. Sąd Apelacyjny w Katowicach podkreślił, że nie jest prawidłowym badanie okoliczności mogących stan wzburzenia spowodować li tylko w oparciu o kryteria subiektywne, dotyczące aparatu pojęciowego sprawcy i jego indywidualnego systemu wartości, który najczęściej jest zaburzony i może choć nie musi towarzyszyć schorzeniom psychiki. Zdarzenia generujące wzburzenie 15 Wyrok SN z 13.01.1970 r., IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44. 16 II AKa 38/07, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, Prokuratura i Prawo 2008/5/29. 17 II AKa 220/06, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa 2007/1/74. 15

oskarżonego, gdy poddać je ocenie, wymagają zatem stosowania kryterium zobiektywizowanego opartego o przyjęte powszechnie normy etyczne oraz zasady współżycia społecznego. Wymaganym jest również, co szczególnie istotne w kontekście «usprawiedliwienia» wzburzenia, by wspomnianym okolicznościom, które najczęściej dotyczą zachowania pokrzywdzonego, towarzyszyła cecha pewnej obiektywnej współmierności, adekwatności wzburzenia, które winno być «silne» w takim stopniu, że spowodowało w następstwie działania zmierzające do pozbawienia życia. 18 Nie ma katalogu zawierającego przedmiotowe okoliczności, jednakże istnieją pewne przykładowe zestawienia. Wymienia się wśród nich np. konflikt istniejący między pokrzywdzonym a sprawcą, przy czym Sąd Najwyższy wypowiedział się, iż za usprawiedliwione nie można uznać silnego wzburzenia powstałego na podłożu konfliktu, do którego powstania w znacznym stopniu przyczynił się sam sprawca czynu (por. m.in. wyrok Sądu Najwyższego z 7 czerwca 1974 r., IV KR 87/74, OSNKW 1974, nr 12, poz. 228). Konflikty będące podłożem wymienionego zachowania dotyczą najczęściej spraw rodzinnych, ale zdarzają się także innego rodzaju konflikty. W aktach spraw pojawiają się informacje o konfliktach sąsiedzkich, majątkowych, związanych z zajmowaniem wspólnej przestrzeni. Nierzadko konflikty te trwają latami, dlatego też podkreśla się, iż taka sytuacja powinna być analizowana jako całokształt, a nie jedynie jako wycinek sytuacji bezpośrednio poprzedzającej zabójstwo. Długotrwały konflikt nie jest przy tym tożsamy z długotrwałym afektem, gdyż ten ostatni jest krótkotrwały, a wywołany jest jakimś bodźcem, który daną osobę w określonej sytuacji aktywuje do roli sprawcy zabójstwa. Ponadto do okoliczności usprawiedliwiających silne wzburzenie należy zaliczyć wyrządzenie sprawcy przez pokrzywdzonego wielkiej i nieuzasadnionej krzywdy w sposób zawiniony, a zwłaszcza, gdy krzywda ta jest trudna lub niemożliwa do naprawienia przy pomocy narzędzi prawnych, np. zabójstwo osoby najbliższej, 18 II AKa 151/05, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571. 16

zdrada małżeńska, uprzednie długotrwałe znęcanie się nad sprawcą, niesłuszne posądzenie o czyn haniebny, ustawiczne prowokowanie, ciężka obelga 19. Zdaniem K. Daszkiewicz przestępstwo z afektu jest przestępstwem sytuacyjnym 20. W jego okolicznościach nie stwierdza się u sprawców uprzednich zachowań agresywnych, a wybuch afektu jest odpowiedzią na silne bodźce, które doprowadziły do takiego wyładowania emocjonalnego, w których samokontrola została zaburzona. 19 A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007, str. 431. 20 K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000, str. 162. 17

Ustalanie prawidłowej kwalifikacji czynu z art. 148 4 k.k. W orzecznictwie dominuje pogląd, że do ustalenia istnienia czynu z art. 148 4 k.k. niezbędne jest ustalenie przez sąd trzech podstawowych warunków. W wyroku Sądu Apelacyjnego z Lublina zostały one określone następująco: Po pierwsze, że u sprawcy wystąpiło «silne wzburzenie» rozumiane jako afekt fizjologiczny, a więc tak silny, że ograniczający kontrolną w stosunku do uczuć rolę rozumu sprawcy. Po drugie, stan ten musi zostać wywołany czynnikami zewnętrznymi niezawinionymi przez sprawcę, a zatem chodzi o ustalenie, iż sytuacja konfliktowa, jaka doprowadziła do stanu afektywnego, nie wynika wyłącznie z jego winy. I po trzecie, że wzburzenie to jest usprawiedliwione okolicznościami, przy czym chodzi tu o takie przyczyny powstania sytuacji konfliktowej, które są społecznie usprawiedliwione w konkretnych okolicznościach sprawy. Błahe bowiem przyczyny sytuacji konfliktowej nie mogą być poważnie traktowane jako źródła powstania i narastania afektu i prowadzące do popełnienia jednej z najcięższych zbrodni zabójstwa. 21 Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia w dnia 29 maja 2003 r. (III k.k. 74/2003, Orzecznictwo Sądu Najwyższego w Sprawach Karnych 2003, poz. 1156) stwierdził, że analiza działań emocjonalnych, za pomocą których sprawca wypełnił ustawowe znamiona przestępstwa, powinna być trójfazowa. Pierwsza faza wiąże się z szukaniem odpowiedzi na pytanie, czy podstawę tego działania stanowił afekt. W drugiej chodzi o ustalenie okoliczności wyjaśniających afekt, a zatem o odpowiedź na pytanie, dlaczego sprawca zareagował afektem. W trzeciej fazie dokonuje się ocen etycznych i na ich podstawie ustala się okoliczności usprawiedliwiające lub nie afekt. 21 II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981. 18

Afekt fizjologiczny a problem silnego wzburzenia wywołanego działaniem alkoholu lub środków odurzających Zgodnie z jednolitym orzecznictwem, silne wzburzenie wywołane wprawieniem się sprawcy w stan nietrzeźwości albo zażyciem środków odurzających, który to stan zdeterminował zachowanie sprawcy i wywołał reakcję niewspółmierną do bodźca, nie uzasadnia kwalifikacji zabójstwa z afektu. Sprawca, który w chwili dokonania zabójstwa znajdował się pod wpływem alkoholu, może korzystać z uprzywilejowanej kwalifikacji prawnej ( ) tylko w tych wyjątkowych wypadkach, w których silne wzburzenie zostało wywołane innymi czynnikami, nie zaś alkoholem. 22 K. Daszkiewicz słusznie jednak podaje, że w konkretnych już sprawach dotyczących tego typu zabójstw sprawca działał w stanie odurzenia alkoholem i stan ten wprawdzie nie miał decydującego wpływu dla powstania afektu, jednakże wpłynął na jego siłę i gwałtowność. Autorka podaje, że w takich sytuacjach, działanie pod wpływem alkoholu nasilającego afekt, powinno być brane pod uwagę przy wymiarze kary jako okoliczność obciążająca 23. Analogicznie należy traktować ocenę działania sprawcy pod wpływem środków odurzających oraz ocenę jego afektu w takim stanie. 22 Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12. 23 K. Daszkiewicz: Przestępstwo przeciwko ( ), str. 173. 19

Problematyka ustalania istnienia afektu w chwili czynu W postępowaniu prowadzonym przeciwko sprawcy tego typu zabójstwa pojawia się kolejny problem do rozstrzygnięcia, tj. sposób ustalenia istnienia bądź nieistnienia afektu u sprawcy w chwili popełnienia czynu. Czy sąd musi powołać biegłego przy kwalifikacji z art. 148 4 k.k., a jeśli tak, to biegłego z zakresu psychologii, czy też psychiatrii? I w doktrynie i w orzecznictwie widoczne są niejednolite stanowiska dotyczące tej kwestii. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 30 stycznia 1974 r.: Silne wzburzenie jest stanem psychicznym sprawcy i do ustalenia, czy taki stan psychiczny wystąpił u sprawcy, mają znaczenie opinie biegłych psychologów czy psychiatrów, jako specjalistów do określania stanu psychicznego człowieka, a jedynie w przypadkach mało skomplikowanych sąd może w tej kwestii zrezygnować z zasięgnięcia opinii biegłych 24. Natomiast w wyroku z dnia 27 marca 1986 r. Sąd Najwyższy zawarł inny pogląd: ustalenie, czy sprawca przestępstwa działał w stanie silnego wzburzenia, może być dokonane przez sąd bez potrzeby uciekania się do pomocy biegłego, zwłaszcza wtedy, gdy chodzi o reakcję i stan psychiczny w chwili czynu jednostki niedotkniętej chorobą psychiczną, niedorozwojem umysłowym lub innym zakłóceniem czynności psychicznych. 25 Ponadto Sąd Najwyższy wypowiedział się następująco: silne wzburzenie jest kategorią prawną i powinnością sądu jest ustalenie, czy występowało w danym wypadku, czy też nie oraz czy było usprawiedliwione okolicznościami. 26 K. Daszkiewicz uznała, że co do zasady nie ma konieczności zasięgania opinii biegłych w przypadku afektu fizjologicznego, ale stwierdziła, że od takiej zasady są wyjątki w postaci sytuacji, gdy powstanie uzasadniona wątpliwość co do charakteru afektu, lub uzasadniona wątpliwość co do stanu zdrowia psychicznego sprawcy przestępstwa z afektu 27. 24 Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611. 25 Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144. 26 Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa 2003, poz. 1156. 27 K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982, s. 209 i n. 20

Z takim ujęciem omawianej kwestii nie zgodził się ani S. Waltoś 28, ani też J. K. Gierowski 29, którzy dostrzegli niebezpieczeństwo rezygnowania, w tak delikatnej kwestii jak psychika, z opinii biegłych w przypadku stwierdzenia przez sąd istnienia afektu fizjologicznego, co jeszcze nie mówi wszystkiego o stanie psychicznym sprawcy. Sąd Najwyższy (w składzie 7 sędziów) w orzeczeniu z dnia 11 maja 1970 r., wypowiedział się następująco: Wprawdzie biegli psychiatrzy powołani są do badania patologicznych zjawisk psychicznych, a nie innych zjawisk psychicznych, takich jak na przykład afekt fizjologiczny, co jest domeną psychologa, to jednak ze względu na to, że są to pokrewne specjalności, wypowiedź psychiatrów w tej kwestii, oparta na badaniach, własnych obserwacjach, wywiadach i dokładnej znajomości sprawy, stanowi ważny dowód, którego nie można pominąć. 30 Sąd Najwyższy wydał również orzeczenie, w którym wyodrębnił dwa elementy, podlegające ocenie przez sąd: afekt, który należy do sfery przeżyć psychicznych sprawcy, okoliczności usprawiedliwiające ten stan. Afekt fizjologiczny, według Sądu Najwyższego, powinien być oceniany co do zasady przez sąd, a w sytuacjach, kiedy zachodzi taka potrzeba przez biegłych. Natomiast drugi element podlega wyłącznej ocenie sądu, opartej na przesłankach etycznych 31. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 7 kwietnia 1998 r. uznano natomiast jednoznacznie, iż do ustalenia czy rzeczywiście w chwili czynu nastąpiła u oskarżonego reakcja pod wpływem silnego wzburzenia, tj. stanu psychicznego cechującego się zasadniczym ograniczeniem kontrolnej roli intelektu wymagane są wiadomości specjalne i przeprowadzenie dowodu z opinii psychologa 32. Reasumując, silne wzburzenie jest zjawiskiem fizjologicznym, ale i pojęciem prawnym, wobec czego jego ocena należy do sądu. W wielu wypadkach sąd będzie jednak musiał posiłkować się opinią biegłych, chociażby w sytuacjach, gdy zajdzie 28 S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64, NP 1965, nr 3, s. 314. 29 J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej, Palestra 1995, nr 3 4, s. 108 i n. 30 Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK 1970, nr 9, poz. 101. 31 Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205. 32 II AKa 8/98, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22. 21

uzasadniona wątpliwość co do poczytalności sprawcy w chwili popełnienia czynu, np. wątpliwość co do rodzaju afektu. W praktyce sprawca zabójstwa, czyli czynu rażąco sprzecznego z porządkiem prawnym, poddawany jest na etapie postępowania przygotowawczego badaniom psychiatrycznym przez biegłych psychiatrów. Nierzadko wydanie opinii poprzedzone jest kilkutygodniową obserwacją, co ma umożliwić ustalenie stopnia poczytalności w czasie dokonywania czynu, a więc już na etapie postępowania sądowego w aktach konkretnej sprawy zawarte są opinie psychiatryczne. 22

Bibliografia: Dokumenty sądowe: 1. II AKa 8/98 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, OSApel. 1998, nr 3, poz. 22. 2. II AKa 251/2000, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, KZS 2002, z. 9, poz. 22. 3. II AKa 151/05 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach, LEX nr 164571. 4. II AKa 127/06 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie, LEX nr 283389. 5. II AKa 220/06 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie, Apel. Warszawa 2007/1/74. 6. II AKa 38/07 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi, Prokuratura i Prawo 2008/5/29. 7. II AKa 123/09, Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, LEX nr 523981. 8. II AKa 149/09 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku, POSAG 2010/1/181. 9. II AKa 182/09 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie, KZS 2009/12/60. 10. II Aka 201/09 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie, KZS 2010/1/47. 11. Orzeczenie SN składu 7 sędziów z dnia 11 maja 1970 r., V KRN 109/70, OSNIK 1970, nr 9, poz. 101. 12. Postanowienie SN z dnia 29 maja 2003 r., III K.K. 74/2003, OSNwSK, Warszawa 2003, poz. 1156. 13. Wyrok SN z dnia 20 maja 1965 r., Rw 325/65, OSPiKA 1970, nr 4. 14. Wyrok SN z dnia 9 lipca 1968 r., IV Kr 110/68, OSPiKA 1970, nr 4, poz. 70. 15. Wyrok SN z dnia 13 stycznia 1970 r., IV KR 263/69, OSNPG 1970, nr 4, poz. 44. 16. Wyrok SN z dnia 30 stycznia 1974 r., II KR 194/73, LEX nr 21611. 17. Wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1974 r., III KR 379/73, OSNIK 1974, nr 11, poz. 205. 18. Wyrok SN z dnia 15 sierpnia 1978 r., IV KR 212/78, OSNKW 1979, nr 1-2, poz. 12. 19. Wyrok SN z dnia 27 marca 1986 r., II K.K. 61/86, OSNPG 1986, nr 11, poz. 144. 23

Literatura: 1. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 4 k.k. Cz. 1, Policja 997 2007, nr 2, s. 45-47. 2. J. Bryk: Silne wzburzenie a zabójstwo art. 148 4 k.k. Cz. 2, Policja 997 2007, nr 3, s. 44-45. 3. K. Daszkiewicz: Przestępstwa z afektu w polskim porwie karnym, Warszawa 1982. 4. K. Daszkiewicz: Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000. 5. J. K. Gierowski: Stan silnego wzburzenia jako przedmiot sądowej ekspertyzy psychologicznej, Palestra 1995, nr 3 4. 6. W. Łuniewski: Zarys psychiatrii ogólnej, Warszawa 1950. 7. A. Marek: Prawo karne, Warszawa 2007. 8. M. Tarnawski: Zabójstwa uprzywilejowane w ujęciu polskiego prawa karnego, Poznań: UAM, 1981. 9. S. Waltoś: Glosa do w wyroku SN z dnia 14 kwietnia 1964 r., IV K 43/64, Np. 1965, nr 3. 10. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa: PWN, 1978. 24