Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk Zbiory Fonograficzne Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954)
1 Początki najstarszej kolekcji dokumentalnych nagrań dźwiękowych polskiej muzyki tradycyjnej związane są z powojenną działalnością Jadwigi i Mariana Sobieskich. Byli oni wychowankami prof. Łucjana Kamieńskiego, inicjatora systematycznego nagrywania i gromadzenia polskiej pieśni i muzyki ludowej w postaci fonogramów wówczas, tzn. w dwudziestoleciu międzywojennym, utrwalanych na wałkach woskowych zapisywanych przy pomocy fonografu Edisona oraz na płytach żelatynowych. W 1930 r. powstało na Uniwersytecie Poznańskim Regionalne Archiwum Fonograficzne, w którym do wybuchu drugiej wojny światowej zgromadzono ponad 4000 fonogramów. Niezależnie od ośrodka poznańskiego rozwijała się od 1934 r. Trzonem dzisiejszej kolekcji Instytutu Sztuki PAN są nagrania zarejestrowane podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (AZFM), finansowanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki, a przeprowadzonej przez ówczesny Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem w latach 1950-1954. Stworzono wówczas imponujący zbiór nagrań muzyki tradycyjnej z obszaru niemal całej Polski. Dokumentacja w ramach AZFM miała na celu utrwalenie jak najpełniejszego obrazu tradycyjnej muzyki polskiej już w fazie jej postępującego zaniku. Była to bezprecedensowa, największa i jedyna tego typu akcja dokumentacyjna w Polsce angażująca 303 osoby badaczy i dokumentalistów. Choć w 1954 r. oficjalnie zakończono projekt (nagrano łącznie 46 tys. fonogramów na ok. 2000 taśm magnetofonowych) ekipy terenowe działały jeszcze do 1957 r.
w Warszawie druga placówka gromadząca nagrania muzyki tradycyjnej z terenów Polski Centralne Archiwum Fonograficzne działające w strukturach Biblioteki Narodowej. Bezcenne kolekcje obu archiwów, liczące w sumie ponad 24 tysiące nagrań i zapisów pieśni, uległy rozproszeniu i zniszczeniu podczas drugiej wojny światowej. Po wojnie dzieło prof. Kamieńskiego kontynuowali Jadwiga i Marian Sobiescy. W sierpniu 1945 r. dokonano pierwszych, powojennych rejestracji muzyki ludowej na płytach decelitowych. Do 1950 r. stworzono cenny zbiór nagrań liczący 420 płyt (zbiór ten został zdigitalizowany w 2007 r.). Po zakończeniu AZFM M. Sobieski organizował studenckie obozy folklorystyczne, skąd pochodzą dalsze nagrania i dokumentacja. Kolekcja powiększana była także o nagrania indywidualnych pracowników Instytutu Sztuki. Badania terenowe połączone z dokumentacją dźwiękową i filmową są nadal istotnym elementem aktywności pracowników Zakładu Muzykologii IS PAN (Pracownia Etnomuzykologii), w tym Zbiorów Fonograficznych. 3 2 4 1. Studenci: Jadwiga Pietruszyńska i Marian Sobieski wyruszają na nagrania terenowe. Poznań, lata 30. XX w. 2. Łucjan Kamieński (w środku) oraz Jadwiga i Marian Sobiescy (od lewej). Poznań 1933) 3. Jadwiga Pietruszyńska (Sobieska) i poznański zbiór wałków Edisona. Poznań 1934. 4. Marian Sobieski nagrywa na płytę decelitową (druga poł. lat 40. XX w.). 5. Jadwiga Sobieska podczas nagrań (druga poł. lat 40. XX w.). 5
archiwum gromadzone są nagrania dźwiękowe W i audiowizualne oraz towarzysząca im dokumentacja tzw. materiały nienagrane. Zbiór liczy ok. 16 tys. taśm magnetycznych (oryginały i kopie). Oprócz tego typu historycznych nośników w kolekcji odnajdujemy również wałki fonograficzne, płyty, kasety magnetofonowe, różne formaty zapisu na taśmach filmowych. Zbiory Fonograficzne IS PAN obejmują ponad 100 tys. nagrań pieśni oraz utworów instrumentalnych ze wszystkich regionów Polski. Aktualnie w postaci protokołów i opisów do nagrań udokumentowany jest niemal cały zbiór. W elektronicznej bazie danych dostępnej on-line jest w chwili obecnej zamieszczonych 88 310 rekordów dotyczących nagranych pieśni i melodii instrumentalnych. Nagrania archiwalne obejmują także repertuar przesiedleńców oraz mniejszości narodowych. Oprócz nagrań muzycznych znajdujemy zapisy dźwiekowe wywiadów, wypowiedzi, recytacji, zawołań. Większość nagrań to repertuar wokalny, około 25 % zbiorów to nagrania instrumentalne głównie repertuar taneczny i melodie obrzędowe. Najstarszym przechowywanym w archiwum oryginalnym nagraniem jest zapis dokonany na Podhalu w 1904 r. W Zbiorach znajdują się również nagrania z okresu międzywojennego. Najstarszym, nagranym w 1950 r., wykonawcą jest śpiewak urodzony w 1854 r. Najstarsza wykonawczyni w momencie nagrania miała 104 lata, najmłodsza 3 lata. Na podstawie transkrypcji nagrań ze zbiorów fonograficznych powstały i wciąż powstają liczne prace, m.in. antologie pieśni ludowej różnych regionów kraju. Najważniejszą jest seria Polska Pieśń i Muzyka Ludowa źródła i materiały wydawana w IS PAN pod redakcją prof. Ludwika Bielawskiego. Z roku na rok powiększa się również kolekcja wydawnictw płytowych, zawierających źródłowy materiał pochodzący ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN. Kolekcja stanowi źródło materiału badawczego dla szerokiego grona interesantów. 1 2
Charakterystyka zbioru 3 4 Aktualny stan Zbiorów Fonograficznych IS PAN: Wałki fonograficzne Edisona 46 Płyty decelitowe 420 Płyty gramofonowe 200 Taśmy magnetofonowe szpulowe 7 500 Taśmy magnetofonowe w kasecie 668 Mini-disc 150 Płyty CD 600 1. Zbiory Fonograficzne IS PAN znajdują się w zabytkowym pałacu przy ulicy Długiej 26. 2. Wybrane tomy z serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa - źródła i materiały wydawanej przez IS PAN pod redakcją prof. Ludwika Bielawskiego. 3. Wydawnictwa płytowe prezentujące materiał dźwiękowy ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN. 4. Zbiory Fonograficzne IS PAN. Stan aktualny.
/4 Jadwigę i Mariana Sobieskich. Sytuacja roku 1950 został zakończony pierwszy, W powojenny etap prac na polu fonograficznej dokumentacji terenowej polskiej muzyki tradycyjnej, prowadzonych przez w wyniszczonym wojną kraju nie sprzyjała wówczas przeprowadzeniu dostatecznej pracy terenowej na obszarze nawet jednego regionu. Wielu instrumentalistów i śpiewaków nie przeżyło wojny. Postępujące przemiany, stopniowa urbanizacja wsi, odchodzenie najstarszej generacji ludowych wykonawców te czynniki uświadamiały potrzebę jak najszybszego działania na polu dokumentacji. Sobiescy, w okresie pierwszych pięciu lat po wojnie, działali półśrodkami w zakresie techniki i na ograniczonym terenie, dokumentując jednak pierwszorzędny materiał. W tym czasie Marian Sobieski naszkicował plan akcji zbierania folkloru muzycznego. Plan ten opierał się w znacznej mierze na metodologicznych jednak zweryfikowanych założeniach i wzorcach działań placówek międzywojennych a także odwoływał się do dorobku archiwów europejskich. Do podjęcia ostatecznej decyzji o powołaniu Akcji przyczynił się Festiwal Muzyki Ludowej, który odbywał się w Warszawie w 1949 r. z inicjatywy Ministerstwa
Kultury i Sztuki oraz Polskiego Radia. Festiwal zgromadził wykonawców i zespoły niemal z całej Polski. Jednym z celów imprezy było ukazanie ówczesnego stanu i kondycji polskiego folkloru muzycznego. Festiwal uświadomił odbiorcom, iż muzyka tradycyjna wciąż istnieje i że jest nurtem żywym, choć stojącym w obliczu przekształceń a nawet częściowego zaniku. Publiczność zapoznała się ze śpiewami, z brzmieniem oryginalnych ludowych instrumentów i zobaczyła tańce ludowe. Samym twórcom ludowym festiwal uświadomił wartość prezentowanej przez nich sztuki, ukazał duże ainteresowanie twórczością ludową, a tym samym zobligował do kultywowania i pielęgnowania folkloru muzycznego.
W 1950 r., decyzją ówczesnych władz państwowych, powołano ogólnopolską Akcję Zbierania Folkloru Muzycznego, nad którą merytoryczną opiekę sprawował Marian Sobieski. Akcja rozpoczęła się w lipcu 1950 r. Była ona przedsięwzięciem bez precedensu: nie tylko wyrównała straty wojenne, lecz w ciągu 4 lat wielokrotnie pomnożyła przedwojenny stan nagrań, obejmując dokumentacją znaczny teren Polski (M. Sobieski). W ramach AZFM zorganizowano następujące ekipy terenowe, które realizowały nagrania i gromadziły materiał dokumentacyjny w różnych regionach kraju: 1. Ekipa kielecka (kier. Jan Chorosiński) 2. Ekipa śląsko-dąbrowska (kier. Adolf Dygacz i Józef Ligęza) 3. Ekipa krakowska (kier. Włodzimierz Poźniak) 4. Ekipa Olsztyńska (kier. Władysław Gębik) 5. Ekipa Warszawska (kier. Adam Rieger) 6. Ekipa Pomorska (kier. Jan Rompski i Paweł Szefka) 7. Ekipa poznańska (kier. Jadwiga Sobieska) Nagrań dokonywano na płytach decelitowych, taśmach magnetofonowych o przesuwie 76 cm/s, zaś od 1954 r. zastosowano nagrania magnetofonowe wolnobieżne (19 cm/s). Zarejestrowane w ramach AZFM nagrania posłużyły (i nadal są w tym celu wykorzystywane) jako muzyczny materiał źródłowy do opracowania i wydania licznych antologii, śpiewników, podręczników, dysertacji, prac naukowych i popularnonaukowych oraz płyt z muzyką.
Zespół pracujący przy projekcie Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950 1954). Od prawej: Urszula Grzesińska, mgr Teresa Nowak, Kaja Maćko, mgr Marta Deptuła, Mariola Szymańska, mgr Piotr Jamski (Pracownia Fotografi czna IS PAN), mgr Jacek Jackowski (Zbiory Fonografi czne IS PAN). D igitalizacja pierwszej części nagrań zarejestrowanych w ramach AZFM została zrealizowana w ramach programu operacyjnego Dziedzictwo kulturowe (priorytet 5 Tworzenie zasobów cyfrowych dziedzictwa kulturowego). Projekt o nazwie Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954) został sfinansowany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, współfinansowany przez Instytut Sztuki PAN, zaś wnioskodawcą było stowarzyszenie Liber Pro Arte. Dzięki dotacji finansowej MKiDN zakupiono sprzęt niezbędny do odtwarzania nośników nagrywanych w latach 50. XX w. oraz urządzenia do digitalizacji, pozwalające na stworzenie kopii cyfrowych spełniających normy europejskich archiwów dźwiękowych. Urządzenia te będą nadal wykorzystane do digitalizacji pozostałej części archiwaliów. Projekt pozwolił na cyfryzację 400 taśm magnetycznych nagranych w pierwszej fazie inż. Andrzej Gamdzyk
realizacji AZFM. Zadanie było realizowane przez zespół osób w skład którego wchodzili muzycy i etnomuzykolodzy. Opracowany w ramach projektu zbiór stanowi ok. ¼ część całej kolekcji zarejestrowanej podczas AZFM i zawiera ok. 9 tys. nagrań pieśni i melodii instrumentalnych (9337 rekordów w bazie danych melodie i ich warianty). Stworzono kolekcję cyfrowych kopii nagrań, co przede wszystkim pozwala na nieograniczone korzystanie z tego zbioru. Oryginały, ze względu na zły stan nośnika a także ze względu na oszczędność urządzeń odtwarzających nagrania analogowe, nie mogą być udostępniane szerszemu gronu odbiorców. Dzięki digitalizacji udało się również zweryfikować zawartość nagrań i ocenić ich stan techniczny, a informacje te wprowadzić do baz danych (9737 rekordów). Jednym z elementów promujących zadanie
była wystawa fotograficzna pt. Muzycy- -badacze-dokumentacja, na której zaprezentowano zbiór fotografii ukazujący twarze nagrywanych w latach 50. ubiegłego wieku osób wiejskich śpiewaków i instrumentalistów. Wystawę można było oglądać w budynku Instytutu Sztuki PAN we wrześniu i październiku. Dzięki współpracy z Pracownią Fotograficzną IS PAN udało się zdigitalizować całą kolekcję fotografii dokumentujących AZFM. Adresy stron internetowych: Baza danych zawierająca m.in. informacje o nagraniach ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN: http://www.dismarc.org By ograniczyć przeszukiwanie bazy tylko do danych dotyczących Zbiorów Fonograficznych IS PAN należy do okna przeszukiwania wpisać frazę ISPAN. Wyszukiwanie odbywa się przez podanie słów kluczowych - tytułów, nazw gatunkowych pieśni lub melodii instrumentalnych (np. kołysanka, oberek) bądź początkowych słów (incipitów) tekstów (np. Uśnijże mi uśnij). Baza daje możliwość określenia kilku kryteriów przeszukiwania jednocześnie. Prezentacja Zbiorów Fonograficznych IS PAN: http://www.dismarc.womex.com/html/en/archive_ispan.shtml Inne: http://www.polmic.pl http://www.archiwa.gov.pl/repository/clka/jackowski_zbiory_fonograf.pdf http://www.gadki.lublin.pl/gadki/index.html; szukaj tekstu J. Jackowskiego pt. Na początku były wałki woskowe oraz Zachować dawne nagrania.
Projekt Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (1950-1954) został dofinansowany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Specjalne podziękowania dla: dr Hanny Podgórskiej, mgr Marii Dłutek Dyrekcji Instytutu Sztuki PAN, szczególnie dla doc. dr hab. Ewy Dahlig-Turek mgr. Piotra Jamskiego Zbigniewa Wielgórskiego inż. Andrzeja Gamdzyka Wojtka Czerna (studio OBUH) Ewy Guziołek-Tubelewicz (Polskie Radio) Autorzy: Tekst: Jacek Jackowski Fotografie ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN. Fotografie współczesne: Piotr Jamski, Krzysztof Piłat, Jacek Jackowski, Urszula Grzesińska Projekt graficzny: Arkadiusz Rabiński Instytut Sztuki PAN Ul. Długa 26/28, 00-950 Warszawa tel. 22 50 48 200 (centrala), 22 50 48 218 (sekretariat), 22 50 48 275 (Zbiory Fonograficzne) e-mail: ispan@ispan.pl