Austenityczne żeliwo sferoidalne do pracy w obniżonych temperaturach. Austenitic ductile iron for low temperature applications

Podobne dokumenty
STRUKTURA ORAZ UDARNOŚĆ ŻELIWA AUSTENITYCZNEGO PRZEZNACZONEGO DO PRACY W NISKICH TEMPERATURACH

WŁAŚCIWOŚCI AUSTENITYCZNEGO ŻELIWA SFEROIDALNEGO. E. GUZIK 1, D. KOPYCIŃSKI 2 Wydział Odlewnictwa AGH, ul. Reymonta 23, Kraków

WPŁYW DODATKÓW STOPOWYCH NA WŁASNOŚCI STOPU ALUMINIUM KRZEM O NADEUTEKTYCZNYM SKŁADZIE

MODYFIKACJA STOPU AK64

OPTYMALIZACJA SKŁADU CHEMICZNEGO I TECHNOLOGII WYTWARZANIA AUSTENITYCZNEGO ŻELIWA SFEROIDALNEGO

43/59 WPL YW ZA W ARTOŚCI BIZMUTU I CERU PO MODYFIKACJI KOMPLEKSOWEJ NA WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE ŻELIW A NADEUTEKTYCZNEGO

WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE ŻELIWA SFEROIDALNEGO OBRABIANEGO RÓŻNYMI MODYFIKATORAMI

CHARAKTERYSTYKA MATERIAŁOWA PRODUKCYJNEGO ŻELIWA SFEROIDALNEGO. Al. Jana Pawła II 37, Kraków, 2 Odlewnia Żeliwa Ciągliwego S.A.

WPŁYW ALUMINIUM NA NIEKTÓRE WŁAŚCIWOŚCI I STRUKTURĘ STALIWA

WPŁYW MODYFIKACJI NA STRUKTURĘ I MORFOLOGIĘ PRZEŁOMÓW SILUMINU AK132

ŻELIWO NI-RESIST O OBNIŻONEJ ZAWARTOŚCI NIKLU

Próba ocena jakości żeliwa z różną postacią grafitu w oparciu o pomiar aktywności tlenu w ciekłym stopie i wybrane parametry krzywej krystalizacji

MATERIAŁY KONSTRUKCYJNE

OCENA POWTARZALNOŚCI PRODUKCJI ŻELIWA SFERO- IDALNEGO W WARUNKACH WYBRANEJ ODLEWNI

MODYFIKACJA SILUMINU AK20 DODATKAMI ZŁOŻONYMI

MODYFIKACJA SILUMINU AK20. F. ROMANKIEWICZ 1 Politechnika Zielonogórska,

WPŁYW WIELKOŚCI WYDZIELEŃ GRAFITU NA WYTRZYMAŁOŚĆ ŻELIWA SFEROIDALNEGO NA ROZCIĄGANIE

Nowa ekologiczna metoda wykonywania odlewów z żeliwa sferoidyzowanego lub wermikularyzowanego w formie odlewniczej

CHARAKTERYSTYKA STRUKTURY BIAŁEGO ŻELIWA CIĄGLIWEGO Z DODATKIEM MAGNEZU

WPŁYW MODYFIKACJI NA STRUKTURĘ I MORFOLOGIĘ PRZEŁOMÓW SILUMINU AlSi7

MODYFIKACJA SILUMINU AK12. Ferdynand ROMANKIEWICZ Folitechnika Zielonogórska, ul. Podgórna 50, Zielona Góra

OKREŚLENIE WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNYCH SILUMINU AK132 NA PODSTAWIE METODY ATND.

KONTROLA STALIWA GXCrNi72-32 METODĄ ATD

OCENA JAKOŚCI ŻELIWA SFEROIDALNEGO METODĄ ATD

Recykling złomu obiegowego odlewniczych stopów magnezu poprzez zastosowanie innowacyjnej metody endomodyfikacji

TWARDOŚĆ, UDARNOŚĆ I ZUŻYCIE EROZYJNE STALIWA CHROMOWEGO

ZMĘCZENIE CIEPLNE STALIWA CHROMOWEGO I CHROMOWO-NIKLOWEGO

STRUKTURA ŻELIWA EN-GJS W ZALEŻNOŚCI OD MATERIAŁÓW WSADOWYCH

WPŁYW OBRÓBKI CIEPLNEJ NA WYBRANE WŁASNOŚCI STALIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO NA ŚCIERANIE

OBRÓBKA CIEPLNA SILUMINU AK132

BADANIA WTRĄCEŃ TLENKOWYCH W BRĄZIE KRZEMOWYM CUSI3ZN3MNFE METODĄ MIKROANALIZY RENTGENOWSKIEJ

WYKRESY FAZOWE ŻELIWA CHROMOWEGO Z DODATKAMI Ni, Mo, V i B W ZAKRESIE KRZEPNIĘCIA

OBRÓBKA CIEPLNO-PLASTYCZNA ŻELIWA SFEROIDALNEGO

WPŁYW MODYFIKACJI NA STRUKTUR I MORFOLOGI PRZEŁOMÓW SILUMINU AK64

Wtrącenia niemetaliczne w staliwie topionym w małym piecu indukcyjnym

NOWOCZESNE ODMIANY ŻELIWA O STRUKTURZE AUSFERRYTYCZNEJ. A. KOWALSKI, A. PYTEL Instytut Odlewnictwa, ul. Zakopiańska 73, Kraków

PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE

BADANIA ŻELIWA Z GRAFITEM KULKOWYM PO DWUSTOPNIOWYM HARTOWANIU IZOTERMICZNYM Część II

WPŁYW MATERIAŁÓW WSADOWYCH I TECHNOLOGII WYTOPU NA WŁAŚCIWOŚCI ŻELIWA SFEROIDALNEGO

MODYFIKACJA BRĄZU SPIŻOWEGO CuSn4Zn7Pb6

MODYFIKACJA SILUMINÓW AK7 i AK9. F. ROMANKIEWICZ 1 Uniwersytet Zielonogórski, ul. Podgórna 50, Zielona Góra

OCENA SKUTECZNOŚCI RÓŻNYCH MODYFIKATORÓW DLA ŻELIWA

WPŁYW MAŁYCH DODATKÓW WANADU I NIOBU NA STRUKTUR I WŁACIWOCI MECHANICZNE ELIWA SFEROIDALNEGO

ZASTOSOWANIE METODY ATD DO JAKOŚCIOWEJ OCENY STALIWA CHROMOWEGO PRZEZNACZONEGO NA WYKŁADZINY MŁYNÓW CEMENTOWYCH

KOROZYJNO - EROZYJNE ZACHOWANIE STALIWA Cr-Ni W ŚRODOWISKU SOLANKI

Badania wytrzymałościowe

ODLEWNICTWO STOPÓW ŻELAZA Casting of ferrous alloys PRZEWODNIK PO PRZEDMIOCIE

ROZKŁAD TWARDOŚCI I MIKROTWARDOŚCI OSNOWY ŻELIWA CHROMOWEGO ODPORNEGO NA ŚCIERANIE NA PRZEKROJU MODELOWEGO ODLEWU

WPŁYW SKŁADU CHEMICZNEGO I STOPNIA SFEROIDYZACJI GRAFITU NA WŁASNOŚCI MECHANICZNE ŻELIWA

PARAMETRY EUTEKTYCZNOŚCI ŻELIWA CHROMOWEGO Z DODATKAMI STOPOWYMI Ni, Mo, V i B

PIERWIASTKI STOPOWE W STALACH. Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 1449

Wpływ temperatury łamania na udarność żeliwa ADI

WPŁYW PROCESU ODTLENIANIA I MODYFIKACJI NA UDZIAŁ I MORFOLOGIĘ WTRĄCEŃ NIEMETALICZNYCH STALIWA WĘGLOWEGO

WPŁYW MODYFIKACJI NA PRZEBIEG KRYSTALIZACJI, STRUKTURĘ I WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE BRĄZU CYNOWO-FOSFOROWEGO CuSn10P

24/9 s.. lidilicatiun uf Metal~ and Alluys, Nu.24, 1995

PARAMETRY STEREOLOGICZNE WĘGLIKÓW W ŻELIWIE CHROMOWYM W STANIE SUROWYM I AUSTENITYZOWANYM

TEMPERATURY KRYSTALIZACJI ŻELIWA CHROMOWEGO W FUNKCJI SZYBKOŚCI STYGNIĘCIA ODLEWU

Politechnika Białostocka INSTRUKCJA DO ĆWICZEŃ LABORATORYJNYCH

OKREŚLANIE WŁASNOŚCI MECHANICZNYCH SILUMINU AK20 NA PODSTAWIE METODY ATND

ĆWICZENIE Nr 5. Laboratorium Inżynierii Materiałowej. Akceptował: Kierownik Katedry prof. dr hab. B. Surowska. Opracował: dr inż.

WYBRANE ASPEKTY ZABIEGU WERMIKULARYZOWANIA ŻELIWA W FORMIE ODLEWNICZEJ

WPŁYW WANADU I MOLIBDENU ORAZ OBRÓBKI CIEPLNEJ STALIWA Mn-Ni DLA UZYSKANIA GRANICY PLASTYCZNOŚCI POWYŻEJ 850 MPa

WPŁYW DOMIESZKI CYNKU NA WŁAŚCIWOŚCI SILUMINU EUTEKTYCZNEGO. A. PATEJUK Instytut Materiałoznawstwa i Mechaniki Technicznej WAT Warszawa

Stale niestopowe jakościowe Stale niestopowe specjalne

WPŁYW SKŁADU CHEMICZNEGO NA ZAKRES TEMPERATUR KRZEPNIĘCIA ZAEUTEKTYCZNEGO ŻELIWA TYPU Ni-Mn-Cu

STABILNOŚĆ STRUKTURALNA STALI P92 W KSZTAŁTOWANYCH PLASTYCZNIE ELEMENTACH RUROCIĄGÓW KOTŁÓW ENERGETYCZNYCH ANDRZEJ TOKARZ, WŁADYSŁAW ZALECKI

UDARNOŚĆ STALIWA L15G W TEMPERATURZE -40 C. RONATOSKI Jacek, ABB Zamech Elbląg, GŁOWNIA Jan, AGH Kraków

Seminarium: Niekonwencjonalne próby technologiczne w odlewnictwie Mieczysław Kuder Zakład Stopów Żelaza

SILUMIN NADEUTEKTYCZNY Z DODATKAMI Cr, Mo, W i Co

OCENA JAKOŚCI ŻELIWA SFEROIDALNEGO EN-GJS METODĄ ATD

ODDZIAŁYWANIE ZASYPKI IZOLACYJNEJ NA STRUKTURĘ I WŁAŚCIWOŚCI PRÓBEK PRZYLANYCH DO WLEWNIC. B. DUDZIK 1 KRAKODLEW S.A., ul. Ujastek 1, Kraków

MONITOROWANIE PRODUKCJI I KONTROLA JAKOŚCI STALIWA ZA POMOCĄ PROGRAMU KOMPUTEROWEGO

ANALIZA KRZEPNIĘCIA I BADANIA MIKROSTRUKTURY PODEUTEKTYCZNYCH STOPÓW UKŁADU Al-Si

MIKROSTRUKTURA ODLEWNICZEGO STOPU MAGNEZU GA8

ĆWICZENIE Nr 2/N. 9. Stopy aluminium z litem: budowa strukturalna, właściwości, zastosowania.

SILUMIN OKOŁOEUTEKTYCZNY Z DODATKAMI Cr, Mo, W i Co

PRACE INSTYTUTU ODLEWNICTWA

WPŁYW PARAMETRÓW ODLEWANIA CIŚNIENIOWEGO NA STRUKTURĘ i WŁAŚCIWOŚCI STOPU MAGNEZU AM50

WŁAŚCIWOŚCI ŻELIWA EN-GJS W ZALEŻNOŚCI OD MATERIAŁÓW WSADOWYCH

STATYCZNA PRÓBA ROZCIĄGANIA

WPŁYW CECH STEREOLOGICZNYCH GRAFITU NA ANIZOTERMICZNĄ PRZEMIANĘ EUTEKTOIDALNĄ W ŻELIWIE SFEROIDALNYM

UDARNOŚĆ ŻELIWA SFEROIDALNEGO FERRYTYCZNO-PERLITYCZNEGO

PRACE INSTYTUTU ODLEWNICTWA

9/42 ZASTOSOWANIE WĘGLIKA KRZEMU DO WYTOPU ŻELIW A SZAREGO W ŻELIWIAKU WPROW ADZENIE.

A. PATEJUK 1 Instytut Materiałoznawstwa i Mechaniki Technicznej WAT Warszawa ul. S. Kaliskiego 2, Warszawa

Wykaz norm będących w zakresie działalności Komitetu Technicznego KT 301 ds. Odlewnictwa aktualizacja na dzień

Wpływ temperatury odpuszczania na własności niskostopowego staliwa

BADANIA ŻELIWA CHROMOWEGO NA DYLATOMETRZE ODLEWNICZYM DO-01/P.Śl.

WPŁYW PRĘDKOŚCI KRYSTALIZACJI KIERUNKOWEJ NA ODLEGŁOŚĆ MIĘDZYPŁYTKOWĄ EUTEKTYKI W STOPIE Al-Ag-Cu

WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE KOMPOZYTÓW AlSi13Cu2- WŁÓKNA WĘGLOWE WYTWARZANYCH METODĄ ODLEWANIA CIŚNIENIOWEGO

ZAKRES AKREDYTACJI LABORATORIUM BADAWCZEGO Nr AB 342

UDARNOŚĆ ŻELIWA SFEROIDALNEGO PODDANEGO WYŻARZANIU GRAFITYZUJĄCEMU W CELU UZYSKANIA STRUKTURY FERRYTYCZNEJ

Zespół Szkół Samochodowych

WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE I TRYBOLOGICZNE SILUMINU NADEUTEKTYCZNEGO PO OBRÓBCE CIEPLNEJ

SYNTEZA NONOCZĄSTEK WĘGLIKA WANADU W ŻELIWIE SFEROIDALNYM. Wydział Metalurgii AGH, Kraków ul. Mickiewicza 30

WPŁYW WARTOŚCI EKWIWALENTU NIKLOWEGO NA STRUKTURĘ ŻELIWA Ni-Mn-Cu

WPŁYW OBRÓBKI CIEPLNEJ NA WŁAŚCIWOŚCI MECHANICZNE SILUMINU AlSi17Cu3Mg

WYSOKOWYTRZYMAŁ Y SILUMIN CYNKOWO-MIEDZIOWY

LABORATORIUM NAUKI O MATERIAŁACH

Transkrypt:

Adam Tabor *, Piotr Putyra **, Krzysztof Zarębski ***, Tadeusz Maguda **** Austenityczne żeliwo sferoidalne do pracy w obniżonych temperaturach Streszczenie Austenitic ductile iron for low temperature applications W niniejszym artykule przedstawiono wyniki badań wytrzymałościowych austenitycznego żeliwa sferoidalnego z różną zawartością niklu oraz z dodatkiem chromu i wanadu. Badania prowadzone były w szerokim zakresie temperatur (od 196 C do +20 C) i obejmowały wyznaczenie granicy plastyczności, wytrzymałości na rozciąganie, przewężenia oraz wydłużenia. Dodatkowo przeprowadzono analizy mikrostruktury poszczególnych materiałów oraz badania faktograficzne próbek po rozciąganiu. W artykule zamieszczono również omówienie uzyskanych wyników oraz wnioski. Słowa kluczowe: właściwości mechaniczne, żeliwo sferoidalne, austenit Abstract The study presents the results of mechanical tests carried out on austenitic ductile iron with varied nickel content and additions of chromium and vanadium. The tests and investigations were carried out over a wide range of temperatures, i.e. from 196 C to +20 C, and included determination of the yield strength, tensile strength, reduction of area and elongation. Additionally, the microstructure of different cast iron types was examined, along with the fractographic examinations of specimens subjected to the tensile test. In final part of the study, the obtained results were discussed and relevant conclusions were drawn. Keywords: mechanical properties, ductile iron, austenite * Dr inż. Adam Tabor, Instytut Inżynierii Materiałowej, Wydział Mechaniczny, Centrum Szkolenia i Organizacji Systemów Jakości, Politechnika Krakowska. ** Dr inż. Piotr Putyra, Zakład Inżynierii Materiałowej, Instytut Zaawansowanych Technologii Wytwarzania. *** Dr inż. Krzysztof Zarębski, Zakład Materiałoznawstwa, Instytut Inżynierii Materiałowej, Wydział Mechaniczny, Politechnika Kra kowska. **** Dr inż. Tadeusz Maguda, Zakład Metalurgiczny WSK RZESZÓW Sp. z o.o.

98 1. Wstęp Prawidłowy dobór żeliwa na odlewy pracujące w niskiej temperaturze nabiera coraz większego znaczenia w związku z rozwojem techniki związanej z kriotechniką. Wysokie wymagania w odniesieniu do właściwości mechanicznych w niskiej temperaturze spełnia przede wszystkim żeliwo wysokoniklowe o osnowie austenitycznej z grafitem kulkowym, należące do grupy żeliwa Ni-Resist. Ze względu na dobrą lejność żeliwo to stosuje się m.in. na zawory, złączki rurowe, pompy, sprężarki i rozprężarki, szczególnie obciążone, pracujące w kontakcie z ciekłym tlenem lub azotem, oraz na odlewy o skomplikowanym kształcie. Wprowadzenie niklu do żeliwa przeznaczonego do pracy w niskiej temperaturze ma na celu otrzymanie w osnowie austenitu. Utrzymanie osnowy austenitycznej w niskich temperaturach wymaga zwiększenia zawartości niklu do 30 35%. Przy mniejszej zawartości niklu w żeliwie w strukturze obserwuje się niekorzystne wydzielenia martenzytu [1 4]. Zastosowanie austenitycznego żeliwa sferoidalnego w konstrukcjach eksploatowanych w niskiej temperaturze jest nieodzowne w wypadkach wykonywania odlewów o skomplikowanych kształtach, wymagających trudnej i kosztownej obróbki mechanicznej. W technice niskich temperatur żeliwo może być pełnowartościowym tworzywem konstrukcyjnym, a w wielu sytuacjach materiałem trudnym do zastąpienia przez stal [5]. Wszechstronne zastosowanie austenitycznego żeliwa wysokoniklowego wynika z jego specyficznych właściwości chemicznych i fizycznych. Żeliwo to charakteryzuje się również dobrą odpornością na korozję chemiczną oraz gazową, przy równoczesnej wysokiej odporności na działanie zarówno wysokiej, jak i niskiej temperatury. Sferoidyzacja grafitu podnosi odporność żeliwa austenitycznego w środowiskach korozyjnych przy jednoczesnym zachowaniu wysokich właściwości wytrzymałościowych w szerokim zakresie temperatury [6 8]. Dużą odporność korozyjną żeliwa austenitycznego sferoidalnego uzyskuje się nie tylko dzięki korzystnej postaci grafitu, lecz również w wyniku zmniejszenia zawartości wtrąceń niemetalicznych podczas sferoidyzowania, a więc dzięki zmniejszeniu możliwości tworzenia się mikroogniw intensyfikujących niszczenie odlewów [6]. Wysokoniklowe, kwasoodporne żeliwo austenityczne znajduje również szerokie zastosowanie ze względu na dobrą żaroodporność. Żeliwo niezawierające chromu wykazuje wystarczającą odporność na korozję w utleniających ośrodkach gazowych (do 700 C) i jest stosowane na części aparatury chemicznej [1]. Celem prezentowanych w artykule badań było określenie wpływu zawartości niklu w austenitycznym żeliwie sferoidalnym na właściwości wytrzymałościowe i plastyczne w szerokim zakresie temperatur. Zakres badań obejmował wyznaczenie wytrzymałości na rozciąganie (R m ), granicy plastyczności (R p0,2 ), wydłużenia (A 5 ), przewężenia (Z) w zakresie temperatury od 196 C do +20 C. 2. Metodyka badań Badaniom poddano austenityczne żeliwo sferoidalne z zawartością niklu od 17% do 25%. Zawartość węgla dla poszczególnych wytopów mieściła się w zakresie od 2,40% do 3,00%, krzemu od 2,30% do 2,90%, a manganu od 3,70% do 4,15%. Zawartość siarki dla wszystkich wytopów nie przekraczała 0,020%, podczas gdy zawartość magnezu mieściła się w zakresie od 0,05% do 0,13%. Wytopy o najwyższej zawartości niklu miały ponadto w swoim składzie

pierwiastki węglikotwórcze, takie jak chrom lub wanad. Zestawienie składów chemicznych poszczególnych materiałów przedstawiono w tab. 1. Proces sferoidyzacji żeliwa wykonano, wykorzystując zaprawę FeNiMg1, natomiast modyfikację żeliwa przeprowadzono żelazokrzemem Si75A w ilości 0,5 0,7% w stosunku do masy ciekłego żeliwa. Odlewy wlewków typu YII wykonano zgodnie z normą PN EN 1563:2000 w formach piaskowych z masy bentonitowej. Żeliwo wytapiano z zastosowaniem pieca indukcyjnego średniej częstotliwości (pojemność tygla 60 kg wsadu). Temperatura kąpieli metalowej wynosiła 1490 C, a sferoidyzację żeliwa w kadzi odlewniczej przeprowadzono w temperaturze 1430 C. Formy wlewków zalewano po osiągnięciu temperatury kąpieli wynoszącej 1390 C. 99 Skład chemiczny badanych materiałów Tabela 1 Wytop Zawartość w % masowych C Si Mn P S Mg Ni Cr V 1 2,80 2,30 3,70 0,035 0,02 0,13 17 2 2,80 2,90 4,10 0,035 0,02 0,13 20 3 2,40 2,25 3,75 0,035 0,02 0,12 23 4 2,90 2,60 4,10 0,04 0,015 0,06 24 5 3,00 2,30 4,10 0,04 0,010 0,05 24 1,2 6 2,90 2,70 4,15 0,03 0,016 0,06 25 1,15 7 2,50 2,70 4,00 0,04 0,018 0,08 25 0,60 Właściwości wytrzymałościowe określono na podstawie wyników statycznej próby rozciągania. Próbę przeprowadzono na maszynie wytrzymałościowej INSTRON 1273 o maksymalnym obciążeniu 100kN, wykorzystując próbki pięciokrotne o średnicy d o = 5 mm z gwintowaną częścią chwytową. Próbki wykonano zgodnie z normą EN 1563:2000. Próby przeprowadzono w temperaturach +20 C, 20 C, 40 C, 60 C i 196 C, zrywając po trzy próbki dla każdego poziomu temperatury, zakres pomiarowy maszyny wytrzymałościowej wynosił 10, 20 i 25 kn. Próby rozciągania w temperaturach +20 C, 20 C i 40 C przeprowadzono z zastosowaniem komory klimatycznej INSTRON 3110 oraz suchego lodu. Temperaturę próby 196 C uzyskano z użyciem ciekłego azotu. Statyczną próbę rozciągania wykonano zgodnie z normami: EN 10002 5:1991, EN 10002 1:2001. 3. Wyniki badań i ich analiza Wyniki ze statycznej próby rozciągania zaprezentowano w sposób graficzny. Na rysunku 1 przedstawiono wpływ temperatury na wytrzymałość na rozciąganie (R m ) badanych materiałów. Wartości umownej granicy plastyczności dla badanych żeliw w zależności od warunków temperaturowych prób zamieszczono na rys. 2. Właściwości plastyczne: wydłużenie (A 5 ) oraz przewężenie (Z) przedstawiono odpowiednio na rys. 3 i 4.

100 Rys. 1. Wpływ temperatury na wytrzymałość na rozciąganie R m badanego żeliwa Fig. 1. The effect of temperature on the tensile strength R m of the examined cast iron Rys. 2. Wpływ temperatury na umowną granicę plastyczności R p0,2 badanego żeliwa Fig. 2. The effect of temperature on the yield strength R p0,2 of the examined cast iron

101 Rys. 3. Wpływ temperatury na wydłużenie A 5 badanego żeliwa Fig. 3. The effect of temperature on the elongation A 5 of the examined cast iron Rys. 4. Wpływ temperatury na przewężenie Z badanego żeliwa Fig. 4. The effect of temperature on the reduction of area Z of the examined cast iron Do obserwacji mikrostruktury oraz przełomów wykorzystano elektronowy mikroskop skaningowy JSM 6460LV firmy JEOL, wyposażony w spektrometr EDS. Analizowane materiały odznaczały się dość niejednorodnym rozmieszczeniem grafitu w osnowie, przy czym przeważały wydzielenia o sferoidalnym kształcie. Osnowę poszczególnych materiałów stanowił austenit, nie stwierdzono wydzieleń martenzytu nawet w materiale o najniższej zawartości niklu (17%). Typową strukturę charakterystyczną dla austenitycznego żeliwa sferoidalnego przedstawiono na rys. 5 (wytop 2).

102 Rys. 5. Mikrostruktura żeliwa o zawartości 20% niklu (wytop 2) Fig. 5. The microstructure of 20% Ni cast iron (melt 2) Analiza mikrostruktur poszczególnych materiałów ujawniła występowania zdegenerowanych wydzieleń grafitu, określanych jako spiky graphite (rys. 6). Jak podano w pracy [9], nazwa ta odnosi się do jednej z form wydzieleń zdegenerowanego grafitu, a stopień tej degeneracji klasyfikuje się wg wzorców (vermicular, spiky, coral, exploded). Rys. 6. Mikrostruktura żeliwa o zawartości 25% niklu ze zdegenerowanymi wydzieleniami grafitu Fig. 6. The microstructure of 25% Ni cast iron with precipitates of the degenerated graphite Ogólnie silnie zdegenerowaną postać wydzieleń grafitu, znacznie odbiegającą od oczekiwanej postaci kulkowej, określa się mianem chunky. Wydzielenia grafitu chunky pierwotnie wzrastały jako regularne sferoidy, a następnie ulegały deformacji, tworząc najbardziej rozproszoną formę wydzieleń. Taka forma występowania grafitu wpływa niekorzystnie na właściwości wytrzymałościowe oraz plastyczne żeliwa, co zostało podane w pracach [10 12]. Struktura żeliwa z wydzieleniami grafitu zdegenerowanego może wystąpić w odlewach

103 o grubych ściankach, jak również w wyniku zastosowania modyfikatorów zawierających Ce, Ca lub Al [4, 11, 13]. Użycie modyfikatora zwierającego Al prowadzi, z jednej strony, do rozdrobnienia oraz zwiększenia ilości sferoidów, z drugiej zaś, co przedstawiono w pracy [9], umożliwia wydzielanie się grafitu w postaci zdegenerowanej (chunky graphite). Ponadto analiza mikrostruktury żeliwa ujawniła występowanie złożonych faz międzymetalicznych. Wydzielone fazy, o dość nieregularnym kształcie, rozmieszczone były głównie po granicach ziarna austenitu. Charakterystyczne dla analizowanych materiałów było występowanie wydzieleń faz międzymetalicznych w postaci pierścieni i siatki, jak również zlokalizowanych wewnątrz wydzieleń grafitu. Wyniki przedstawione w pracy [14] dowodzą, że przy zawartości siarki na poziomie 0,02% możliwe jest występowanie wydzieleń siarczków magnezu, zlokalizowanych wewnątrz wydzieleń grafitu. Skład chemiczny oraz kształt tych faz zależą nie tylko od zastosowanego modyfikatora, lecz także od zawartości siarki w żeliwie. Analiza mikrostruktury wykonana z użyciem elektronów wstecznie rozproszonych ujawniła występowanie faz wewnątrz wydzieleń grafitu, jednak ze względu na jej niewielkie rozmiary analiza składu chemicznego za pomocą spektrometru EDS obarczona była zbyt dużym błędem. Obserwacje wydzieleń faz międzymetalicznych przy powiększeniach 1000x i wyższych ujawniła ich dużą niejednorodność. W środkowej części wydzieleń określanych jako złożone fazy międzymetaliczne dominowały mikroobszary bogate w nikiel, mangan i magnez oraz obszary, w których przeważającym ilościowo pierwiastkiem było aluminium. Pomiędzy częścią środkową a ziarnami austenitu były obszary o mniejszej zawartości magnezu oraz większej, w porównaniu z częścią środkową, zawartością żelaza (rys. 7). Fazy międzymetaliczne występowały również w postaci otoczek wokół wydzieleń grafitu, a zaobserwowane wydzielenia bogate w aluminium usytuowane były na granicy międzyfazowej grafit austenit. Rys. 7. Mikrostruktura żeliwa o zawartości 20% niklu (wytop 2) Fig. 7. The microstructure of 20% Ni cast iron (melt 2) Złożoność zaobserwowanych faz potwierdzono analizami rozkładu pierwiastków, jak również analizami składu chemicznego w mikroobszarach (rys. 8, tab. 2). Metoda ta jednak nie pozwala jednoznacznie określić typu zaobserwowanych faz międzymetalicznych. Wydzielenia faz bogatych w pierwiastki stopowe odznaczały się dość dużą kruchością, sprzyjając tym samym rozprzestrzenianiu się pęknięć kruchych. Pęknięcia przebiegające przez całą długość

104 wydzielonej fazy były charakterystyczne dla badanych materiałów. Analiza mikrostruktury materiałów wykonana przy mniejszych powiększeniach wykazała, że obszary w najbliższym sąsiedztwie sferoidalnego grafitu były wolne od wydzieleń faz międzymetalicznych. W związku ze stwierdzonym spadkiem właściwości plastycznych badanych materiałów w temperaturze granicznej (tj. 196 C) oraz biorąc pod uwagę przeznaczenie badanych materiałów, uznano za celowe przeprowadzenie na mikroskopie skaningowym obserwacji przełomów próbek rozciąganych. Uzyskane przełomy miały charakter transkrystaliczny, przy czym największe odkształcenie austenitycznej osnowy następowało w okolicach wydzieleń sferoidalnego grafitu. W materiale zaobserwowano prócz pęknięć o charakterze ciągliwym również pęknięcia kruche, biegnące wzdłuż granic ziaren. Liczne pęknięcia kruche są wynikiem występowania w żeliwie kruchej fazy międzymetalicznej, ujawnionej podczas obserwacji mikrostruktury. Pęknięcia kruche obserwowano przeważnie przy większych powiększeniach, dodatkowo badanie przełomów z użyciem systemu BES ujawniło, że w najbliższym sąsiedztwie pęknięć kruchych występują liczne wydzielenia fazy bogatej w aluminium. Obserwacja przełomów przy mniejszych powiększeniach ujawniła, że w obszarach w najbliższym sąsiedztwie grafitu sferoidalnego występowały wyłącznie pęknięcia o charakterze ciągliwym. Przypuszcza się, że kruche pęknięcia międzykrystaliczne poprzedzone zostały transkrystalicznymi pęknięciami fazy międzymetalicznej wydzielonej w sposób dość nieregularny po granicach ziaren austenitu oraz w postaci siatki. Rys. 8. Mikrostruktura żeliwa o zawartości 17% niklu (wytop 1) Fig. 8. The microstructure of 17% Ni cast iron (melt 1) Z przeprowadzonych badań wynika, że najwyższe właściwości wytrzymałościowe wykazywały próbki z wytopów 2 i 3 oraz w zakresie temperatury od 60 C do 196 C z wytopu 7 (zawartość niklu w poszczególnych wytopach, odpowiednio: 20%, 23% i 25%). Najwyższą wartość umownej granicy plastyczności w temperaturze 196 C odnotowano dla wytopu 1 o zawartości niklu na poziomie 17%. W pozostałych temperaturach równie wysoką granicą plastyczności co wytop 1 odznaczało się żeliwo z wytopu 7, zawierające 25% niklu. W wypadku właściwości plastycznych w zakresie temperatury od 60 C do 196 C najwyższe wartości wydłużenia trwałego oraz przewężenia wykazywało żeliwo z wytopu 3, o zawartości niklu równej 23%.

105 Materiały o najwyższej zawartości niklu (24% i 25%), jak również z dodatkiem chromu odznaczają się w temperaturze 196 C najniższym wydłużeniem i przewężeniem, przy czym wartość tych parametrów nie przekracza w obu wypadkach 10%. W tych samych warunkach temperaturowych żeliwo o zbliżonej zawartości niklu, jednak bez dodatku chromu, odznaczało się przewężeniem oraz wydłużeniem równomiernym dwukrotnie wyższym. Przedstawione wyniki potwierdzają możliwość stosowania żeliwa sferoidalnego austenitycznego na odlewy do pracy w obniżonej temperaturze. Tabela 2 Analiza składu chemicznego w mikroobszarach oznaczonych jak na rys. 8 (żeliwo o zawartości 17%Ni wytop 1) Punkt 1 Punkt 2 Punkt 3 Punkt 4 Elt. Conc wt.% Error 2-sig Conc wt.% Error 2-sig Conc wt.% Error 2-sig Conc wt.% Error 2-sig C 15,84 0,76 11,30 0,75 17,80 0,77 6,54 0,49 O 0,80 0,10 0,13 0,04 2,55 0,19 5,86 0,26 Mg 8,67 0,23 16,50 0,29 0,24 0,03 0,11 0,02 Al 0,03 0,01 0,01 0,007 0,06 0,01 0,09 0,02 Si 0,12 0,02 6,81 0,16 1,05 0,06 2,98 0,11 P 0,08 0,01 4,28 0,13 0,18 0,02 0,22 0,03 S 0,09 0,01 0,02 0,008 0,08 0,01 0,03 0,01 Cr 0,15 0,03 0,11 0,02 0,23 0,03 0,12 0,02 Mn 10,27 0,30 4,70 0,19 8,94 0,29 6,66 0,24 Fe 43,55 0,69 5,62 0,22 62,63 0,85 61,57 0,82 Ni 19,98 0,60 49,85 0,91 5,79 0,33 15,21 0,52 Cu 0,40 0,09 0,66 0,12 0,40 0,10 0,60 0,12 4. Podsumowanie W miarę zwiększania zawartości Ni pojawia się tendencja do tworzenia osnowy austenitycznej, a graniczna wartość stężenia Ni niezbędna do uzyskania trwałej osnowy austenitycznej zależy od grubości ścianki, a także od zawartości innych pierwiastków stopowych (Cu, Cr, Mn, Si). Ze względu na zwiększanie aktywności węgla w ciekłym żeliwie oraz na rozszerzanie zakresu temperatury eutektycznej nikiel sprzyja grafityzacji podczas krzepnięcia. Korzystny wpływ na eliminowanie zabieleń odlewów żeliwnych słabnie jednak w miarę zwiększania zawartości niklu w żeliwie, dlatego wysokoniklowe żeliwo austenityczne musi zawierać określoną zawartość krzemu. Pozwala to uzyskać w odlewach strukturę wolną od zabieleń (wydzielenia eutektyki cementytowej). Dodatkowo wprowadzenie manganu do żeliwa wysokoniklowego powoduje zanik wydzieleń martenzytu w osnowie oraz wyraźne zwiększenie udarności w niskich temperaturach. Jak wynika z przeprowadzonych badań, do zapewnienia wysokiej jakości żeliwa sferoidalnego o osnowie austenitycznej skład chemiczny żeliwa przed sferoidyzowaniem powinien mieścić się w granicach: 3,0 3,5% C; 1,8 2,0% Si; 3,5 4,0% Mn; 0,04% P; 0,02% S; 20 24% Ni. W celu uzyskania żeliwa o ww. składzie chemicznym i minimalnej zawarto-

106 ści innych pierwiastków najkorzystniejszy wsad metalowy powinien składać się z surówki LS, miękkiego złomu stalowego, złomu obiegowego austenitycznego żeliwa sferoidalnego, z czystych żelazostopów FeSi, FeMn, elektrokostek itp. Przed sferoidyzowaniem żeliwo powinno zostać przegrzane do temperatury ok. 1480 C. Ze względu na korzystny wpływ niklu na kształtowanie struktury, do sferoidyzowania najlepiej zastosować zaprawę magnezowo- -niklową (17% Mg) w ilości 1,8 2,0% w stosunku do masy metalu, zapewniającą uzyskanie zawartości magnezu w żeliwie w zakresie 0,03 0,05%. Najkorzystniejszym modyfikatorem wpływającym na utworzenie właściwego kształtu i ilości grafitu kulkowego oraz struktury osnowy metalowej jest czysty technicznie żelazokrzem FeSi75T. Istotny wpływ na ukształtowanie właściwej struktury żeliwa ma temperatura odlewania żeliwa, która powinna być utrzymana w granicach 1380 1400 C. Dotrzymanie przedstawionych warunków procesu wytwarzania odlewów z żeliwa sferoidalnego o osnowie austenitycznej zapewnia uzyskanie tworzywa o optymalnych właściwościach mechanicznych. Literatura [1] P o d r z u c k i C., Żeliwo struktura, właściwości, zastosowanie, ZG STOP, Kraków 1991. [2] S a k w a W., Żeliwo, Wyd. Śląsk, Katowice 1974. [3] Ta b o r A., Odlewnictwo, Centrum Szkolenia i Organizacji Systemów Jakości, Politechnika Krakowska, Kraków 2007. [4] G u z i k E., K o p y c i ń s k i D., Struktura oraz udarność żeliwa austenitycznego przeznaczonego do pracy w niskich temperaturach, Archiwum Odlewnictwa Archives of Foundry 4, PAN Oddział Katowice 2004, 12, 115-120. [5] R ą c z k a J.S., Ta b o r A., Optymalizacja składu chemicznego i technologii wytwarzania austenitycznego żeliwa sferoidalnego, Odlewnictwo Nauka i Praktyka, Instytut Odlewnictwa, zeszyt specjalny 2/2004. [6] D z i a d u r W., L i s a k J., Ta b o r A., Badania korozyjne żeliwa sferoidalnego wysokoniklowego, Odlewnictwo Nauka i Praktyka, Instytut Odlewnictwa, zeszyt specjalny 2/2004. [7] Ta b o r A., D z i a d u r W., Z a r ę b s k i K., Badania właściwości mechanicznych austenitycznego żeliwa sferoidalnego, II Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt. Problemy Jakości Stymulatorem Rozwoju Technologii Bezodpadowych, Kraków 1999. [8] Ta b o r A., Mechanizm procesu krystalizacji i kształtowania struktury oraz własności austenitycznego żeliwa sferoidalnego, sprawozdanie z projektu badawczego 7T08B 030 13. [9] I g n a s z a k Z., C i e s i o ł k a J., Znaczenie synergii wiedzy w identyfikacji i interpretacji wybranych wad odlewniczych na przykładzie odlewów z żeliwa sferoidalnego, Materiały Konferencyjne XII Seminarium nt. Nieniszczące Badania Materiałów, Zakopane 14 14 marca 2007. [10] H a r v e y J.N., G.A. Noble: Inoculation of Cast Irons, An Overview, 55 th Indian Foundry Congress, 2007.

107 [11] O l u w o l e O.O., O l o r u n n i w o O.E., O g u n d a r e O.O., A t a n d a P.O., O r i d o t a O.O., Effect of Magnesium and Calcium as Spheroidizers on the Graphite Morphology in Ductile Cast Iron, Journal of Minerals & Materials Characterization & Engineering, Vol. 6, No. 1, 2007, 25-37. [12] E c o b C.M., A Review of Common Metallurgical Defects in Ductile Cast Iron, AFC-9 9 th Asian Foundry Congress, Hanoi, Vietnam, 15 18 October, 2005. [13] S h o j i K., M a s a y u k i S., H a r u y o s h i S., K o k i c h i N., Formation Mechanism of Chunky Graphite in Heavy Section Spheroidal Graphite Cast Iron, Journal of Japan Foundry Engineering Society, Vol. 72, No. 5, 2000, 311-316. [14] N a k a e H., Y g a r a s h i Y., Influence of Sulfur on Heterogenous Nucleus Spheroidal Graphite, Materials Transactions, Vol. 43, No. 11, 2002, 2826-2831.