Hanna Prószyńska-Bordas, Agnieszka Fijałkowska, Monika Poświata

Hanna Prószyńska-Bordas, Agnieszka Fijałkowska, Monika Poświata Cechy społeczne, zachowania i motywacje osób odwiedzających Rezerwat Las Kabacki w Warszawie oraz ich opinie o przygotowaniu obszaru do rekreacji 1 Social features, behaviour and motivations of visitors in the forest reserve Las Kabacki in Warsaw and their opinions on the preparation of the area for recreation Abstract. The paper presents the socio-demographic characteristic and leisure behaviour and motivations of the visitors of the extra-urban forest reserve Las Kabacki in Warsaw (Poland). The external accessibility (means, distance and time of transport) was analysed. The dimension of the emission area of the flow of visitors indicates that the Kabacki Forest is a semi-local destination, used by dwellers of neighbouring districts. The forest importance as a recreational destination is enhanced thanks to excellent urban transport, including underground. Statistically, significant differences in the trip organisation (means of transport, duration of travel) between men and women have been observed. Słowa kluczowe: turystyka, rekreacja, rezerwat przyrody, dostępność komunikacyjna, zagospodarowanie turystyczne Wstęp Położone w sąsiedztwie obszarów zurbanizowanych obszary leśne, w tym parki narodowe i krajobrazowe oraz leśne rezerwaty przyrody oprócz funkcji ochrony walorów przyrodniczych są wykorzystywane przez mieszkańców miast do celów rekreacyjnych [12]. Współcześnie obserwuje się intensywne użytkowanie rekreacyjne obszarów leśnych w sąsiedztwie terenów o funkcji mieszkaniowej (duża gęstość zaludnienia) i komunikacyjnej (ułatwiona penetracja). Poznanie cech jakościowych występującego na danym obszarze ruchu rekreacyjno-turystycznego pozwala na lepsze poznanie zachowań i preferencji odwiedzających, co może służyć do lepszego zarządzania funkcją rekreacyjno-turystyczną i znaleźć odniesienie w regionalnych i lokalnych strategiach rozwoju turystyki i rekreacji [1]. 1 Praca sfinansowana z tematów badawczych Ds.-88 i BW-1.61 1

Badanie cech ilościowych i jakościowych ruchu rekreacyjno-turystycznego na terenach cennych przyrodniczo dotyczy w Polsce przede wszystkim obszarów parków narodowych [11]. Badane były cechy aktywności rekreacyjnej w Kampinoskim Parku Narodowym [4, 5, 15] oraz opinie o zagospodarowaniu turystyczno-rekreacyjnym podstołecznych i stołecznych kompleksów leśnych [3, 7, 8]. Warto podkreślić, że rekreacja w otaczających Warszawę lasach ma długie tradycje, szczególnie w północnej części miasta: w Lesie Bielańskim a także w Lesie Młocińskim. W ostatnich dziesięcioleciach, w wyniku silnej rozbudowy Warszawy w kierunku południowym, licznie uczęszczanym terenem leśnym w obrębie stolicy stał się Rezerwat Las Kabacki usytuowany na południowych obrzeżach dzielnicy Ursynów [14]. W użytkowaniu turystyczno-rekreacyjnym terenów przyrodniczych uzewnętrzniają się współczesne trendy demograficzno-społeczne (późniejsze zakładanie rodziny, mniejsza dzietność, starzenie się społeczeństwa) i przemiany zachowań rekreacyjno-turystycznych, które wynikają z coraz lepszego wykształcenia społeczeństwa oraz z rozpowszechnienia się proekologicznego stylu życia i rekreacji aktywnej, a także z ułatwień komunikacyjnych i przystosowania obszarów do form rekreacji stacjonarnej i wędrówkowej. Nierówny udział poszczególnych grup demograficznych w rekreacji na terenach zielonych spowodowany być może różnymi zachowaniami rekreacyjnymi ludzi w zależności od płci i wieku m.in. nienaturalnym trybem życia młodzieży spędzającej wiele czasu przed ekranem komputera czy telewizora, mniejszym budżetem czasu wolnego kobiet niż mężczyzn przeznaczonego na wypoczynek poza domem i jego bezpośrednim otoczeniem. Celem pracy jest zbadanie cech jakościowych ruchu rekreacyjno-turystycznego jako przyczynku do poznania funkcji rekreacyjno-turystycznej podmiejskiego obszaru leśnego na przykładzie warszawskiego Lasu Kabackiego, mającego status rezerwatu przyrody. Obecne badanie ukierunkowano na cechy jakościowe ruchu rekreacyjno-turystycznego odbywającego się na obszarze Lasu Kabackiego. Postawiono szereg szczegółowych pytań badawczych. Kim są odwiedzający, skąd, z kim i w jaki sposób przybyli? Jak często odwiedzają ten teren i jakie formy rekreacji uprawiają? Jakimi motywacjami się kierowali? Czy istnieją istotne statystycznie różnice w zachowaniach rekreacyjnych, motywacjach i opiniach w zależności od cech demograficzno-społecznych? Jakie cechy odróżniają rowerzystów od odwiedzających pieszych? Jak respondenci ocenili przygotowanie rezerwatu do rekreacji? 2

Materiał i metody W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. Wykorzystano technikę ankiety w oparciu o kwestionariusz zawierający pytania o podstawowe dane demograficznospołeczne, miejsce zamieszkania, odległość Lasu Kabackiego od domu, wykorzystany środek transportu i czas potrzebny na dotarcie do lasu, jak również o szczegóły samego pobytu (częstotliwość odwiedzin, sposób przemieszczania się, wielkość i skład grupy) a także oceny. Przedmiotem badania były również opinie na temat przystosowania terenu do turystyki i rekreacji oraz ocena poszczególnych elementów infrastruktury rekreacyjno-turystycznej. Okresowe liczenie osób wchodzących i wychodzących z lasu pozwoliło na oszacowanie struktury ruchu odwiedzających według uprawianych form rekreacji. Badanie ruchu turystycznego przeprowadzone zostało podczas trzech wybranych sobót czerwca w 2007 i 2008 roku w trzech punktach wejściowych do Lasu Kabackiego [5]. Dodatkowe strukturę odwiedzających w interwałach półgodzinnych badano w słoneczną niedzielę 14 listopada 2010 r., gdy w godzinach południowych do lasu od strony Ursynowa wchodziło ok. 700 osób na godzinę. Oceniono, że od strony Ursynowa średnio na teren Lasu Kabackiego w dzień wolny od pracy przybywa ok. 83% osób poruszających się pieszo (78% spacerujących i 6% uprawiających marsz z kijkami - nordic walking), ok. 16% rowerzystów, ok. 1% biegających. Odsetek rowerzystów jest wyższy w sezonie rowerowym (komfortu jazdy rowerem), odsetek biegających jest wyższy w dni powszednie, gdy wiele osób tu trenuje. Stwierdzono większą popularność nordic walking wśród kobiet (75%), a biegania wśród mężczyzn (83%). Wśród osób spacerujących zaobserwowano ok. 4% osób pchających wózek z dzieckiem i ok. 8% osób z psem. W dni powszednie stwierdzono duży odsetek osób spacerujących emerytów, często w pojedynkę. Osoby pracujące i całe rodziny pojawiają się w weekendy, gdy członkowie rodzin mają możliwość wspólnego spędzenia czasu wolnego w plenerze, wtedy też ruch się wzmaga. Badanie ankietowe zrealizowano zimą, wiosną, latem i jesienią 2008 roku, starając się uwzględnić sezonowe zmiany. Ponad połowę ankiet zebrano w weekendy. Ankietowanie niezależnie od siebie przeprowadzały cztery osoby przy głównych drogach wiodących do lasu od strony północnej, wschodniej i południowej oraz na ścieżkach przyrodniczych, szlakach turystycznych i polanie wypoczynkowej sąsiadującej z Parkiem Kultury w Powsinie a także na pobliskim parkingu i przystanku komunikacji miejskiej. Wobec dość licznego odmawiania wzięcia udziału w ankiecie przez osoby starsze, obawiające się nieznajomych, zorganizowano w grudniu 2009 r. dodatkową akcję zbierania wypowiedzi od osób starszych, ewidentnie częstych gości w Lesie Kabackim, tak by uzupełnić liczebność warstwy osób powyżej 60. 3

roku życia do poziomu umożliwiającego działania statystyczne. Innym problemem było zebranie wywiadu ankietowego od biegaczy-mężczyzn, którzy nie chcieli tracić rytmu, stąd więcej ankiet zebrano od biegaczek. W lutym 2009 roku zebrano pulę ankiet od narciarzy biegowych, którzy w śnieżne zimy stanowią ważną grupę odwiedzających. Warto dodać, że forma aktywności jest upowszechniana dzięki istniejącej w Powsinie wypożyczalni nart biegowych. Obróbka statystyczna zebranych danych w programie PASW Statistics 18 [9] obejmowała statystykę opisową (wyznaczenie miar tendencji centralnej cech ilościowych), analizę częstości badanych cech i analizę krzyżową w podziale na warstwy. Zależność rozkładu poszczególnych zmiennych od wybranych innych zmiennych zbadano tworząc tabele krzyżowe częstości wystąpienia danej cechy u mężczyzn i u kobiet a następnie stosując test istotności statystycznej chi-kwadrat Pearsona dla prawdopodobieństwa p=0,05. Przestrzenny kompleks rekreacyjny Lasu Kabackiego Teren badań położony jest pomiędzy ważnymi arteriami komunikacyjnymi wybiegającymi z Warszawy w kierunku Piaseczna i Konstancina-Jeziornej. Dobra dostępność komunikacyjna Lasu Kabackiego wyróżnia ten obszar leśny spośród innych krajowych terenów przyrodniczych, jako że można tu dotrzeć dobrze zorganizowanym transportem miejskim. Pętle autobusowe zlokalizowane na Kabatach i w Powsinie umożliwiają dogodny dojazd komunikacją zbiorową pod sam las nawet z oddalonych dzielnic Warszawy. Niewątpliwym czynnikiem przyciągającym mieszkańców Warszawy jest bliskość metra, którego końcowa stacja Kabaty jest oddalona o 700 m od skraju lasu. Linia metra o przebiegu południkowym rozszerza obszar emisji ruchu rekreacyjnego na całą oś północ-południe Warszawy. Budowa w przyszłości obwodnicy południowej zasadniczo zwiększy dostępność komunikacyjną na osi wschód-zachód. Już obecnie, po otwarciu Mostu Siekierkowskiego, z łatwością można tu dotrzeć samochodem z prawobrzeżnych dzielnic Warszawy. Rowerzyści mają do dyspozycji ścieżki rowerowe prowadzące przez Ursynów i doliną Wisły przez Wilanów. Można mówić o wykształceniu się tu przestrzennego kompleksu rekreacyjnego, którego największym obszarowo ogniwem jest Rezerwat Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego. Obszar ten od 1980 r. jest leśnym rezerwatem przyrody o powierzchni 924,72 ha, porośniętym przez wielogatunkowe drzewostany [2, 13]. Celem ochrony jest zespół grądowy położony na wysoczyźnie wraz z fragmentem krawędzi doliny Wisły. Rezerwat wchodzi w skład Obwodu Leśnego Kabaty zarządzanego przez Lasy Miejskie - Warszawa [17]. Na 4

walory turystyczno-rekreacyjne Lasu Kabackiego składają się elementy przyrodnicze tak pożądane w sąsiedztwie wielkiego miasta: krajobrazy z wielogatunkowymi starymi drzewostanami (w tym wiele pomników przyrody), fragment oryginalnej rzeźby terenu - zalesionej Skarpy Warszawskiej, liczne gatunki roślin i zwierząt, w tym gatunki rzadkie i chronione m.in. jarząb szwedzki (Sorbus intermedia), nocek rudy (Myotis daubentonii) czy lerka (Lullula arborea), czyste powietrze, cisza, spokój. Spośród krajoznawczych walorów antropogenicznych znajduje się tu m.in. zabytkowa leśniczówka, miejsca pamięci z okresu II Wojny Światowej oraz miejsce rozbicia się samolotu Kopernik w 1987 r. W Lesie Kabackim istnieje podstawowa infrastruktura rekreacyjna obejmująca w sumie ok. 700 jednostek jak tablice informacyjne, ławki, stoły, zadaszenia, itp. Odwiedzający mają do dyspozycji ścieżkę zdrowia, plac zabaw dla dzieci i polanę wypoczynkową wyposażoną w paleniska z rusztem. W celu pełniejszego poznania walorów przyrodniczych przygotowano dwie ścieżki edukacyjne. Zainstalowano 174 pojemniki na śmieci. Nad bezpieczeństwem czuwają konne patrole. Wzmożona funkcja rekreacyjno-turystyczna badanego rezerwatu wynika z jego atrakcyjnych walorów przyrodniczych i kontrastu między stosunkowo dobrze tu zachowanym krajobrazem naturalnym a okoliczną nową zabudową południowych dzielnic Warszawy i satelitarnych ośrodków osadniczych. Obecność w otoczeniu rezerwatu mozaiki terenów o różnym przeznaczeniu (mieszkalnym, handlowym, komunikacyjnym, rolnym, itp.) odróżnia Las Kabacki od klasycznego rezerwatu leśnego, otoczonego strefą ochronną mającą hamować wpływ cywilizacji. Antropopresja i postępująca izolacja od innych terenów przyrodniczych, szczególnie zabudowa korytarzy ekologicznych do doliny Wisły i Parku Natolińskiego, poważnie zagrażają środowisku rezerwatu. Zaobserwowano osłabienie stabilności drzewostanów - głównie sosny, ekspansję obcych gatunków, m.in. niecierpka drobnokwiatowego, brak możliwości swobodnej migracji zwierząt oraz ich niepokojenie [2]. Niebagatelne zagrożenie dla ekosystemów stanowią niesubordynowani odwiedzający. Ruch odwiedzających wykracza poza drogi i linie podziału powierzchniowego. Liczni rowerzyści nie respektują znaków zakazu jazdy rowerem po drogach przeznaczonych dla pieszych i czynią w Lesie Kabackim wymierne szkody, tworząc sobie kilkumetrowej szerokości trasy jazdy terenowej oraz rozjeżdżając krawędź doliny Wisły. Projektowany w 2010 r. Plan Ochrony Rezerwatu Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego na okres 20 lat pomoże w bardziej zrównoważonym zarządzaniu tym terenem (zapobieganiu zabudowie terenów rolniczych przylegających do rezerwatu, monitoringu stanu wód, ocenie niekorzystnego wpływu na środowisko projektowanej obwodnicy południowej) [13,17]. 5

Ważny podkreślenia jest układ, jaki tworzy badany rezerwat przyrody z sąsiadującymi terenami o funkcji rekreacyjnej: Parkiem Kultury i Wypoczynku w Powsinie oraz z Ogrodem Botanicznym PAN. Istotnym ogniwem przestrzennego kompleksu rekreacyjnego jest Park Kultury w Powsinie, sąsiadujący z rezerwatem, położony wzdłuż skarpy wiślanej, wyposażony w urządzenia służące wypoczynkowi stacjonarnemu, sportom (boiska, basen, wypożyczalnia sprzętu, itp.) i aktywności kulturalno-rozrywkowej (amfiteatr, klub). Rekreacja na terenie Powsina ma już ponad sześćdziesięcioletnią tradycję [19]. W 1938 r. na obszarze 50 ha zakupionych od hr. Branickiego powstał tu Polski Country Club Sp. z o.o. z przeznaczeniem na pole golfowe. Po wojnie akcjonariusze klubu przekazali cały teren wraz z nieruchomościami Zarządowi Miasta Stołecznego Warszawy, pod warunkiem zorganizowania tu ośrodka sportowo-rekreacyjnego. Testament założycieli jest wiernie wypełniany. Park Kultury rocznie odwiedzany jest przez 800 tys. osób. W Parku Kultury w Powsinie znajdują się miejsca i obiekty, które mają swój styl i urok. Drewniany budynek z podcieniami, zbudowany przez Polski Country Club jeszcze przed II wojną światową, ma stałych bywalców wśród emerytów, którzy mogą tu w spokoju wypocząć przy lekturze. Czysta, zimna woda w powsińskim basenie jest ewenementem na skalę Warszawy. Ukryte w pięknym lesie boiska do siatkówki i innych gier zespołowych mają swoich wiernych miłośników a mecze siatkówki oldboyów rozgrywane są tu codziennie w każdych warunkach atmosferycznych. Wiele urządzeń sportowych jest ogólnodostępnych bez dodatkowych opłat. Na terenie Parku Kultury od 2007 r. działa na zasadach komercyjnych park linowy, który stał się na skalę Warszawy atrakcją dla dzieci i młodzieży. W Parku Kultury gospodarz - gmina m.st. Warszawa - urządza festyny, zajęcia dla dzieci, młodzieży, rodzin, seniorów. Kolejnym ogniwem jest Ogród Botaniczny Polskiej Akademii Nauk w Powsinie [10, 16,18]. Atrakcyjność turystyczna tej jednostki naukowo-badawczej rośnie w miarę zagospodarowywania ogrodu i naturalnego rozrostu znajdujących się tam nasadzeń. Poza prowadzoną działalnością podstawową oraz udostępnianiem do zwiedzania kolekcji roślin organizowane są w ogrodzie imprezy plenerowe, zajęcia edukacyjne i kulturalne dla różnych sektorów publiczności. Rezerwat Las Kabacki tworząc z wymienionymi placówkami pewien kompleks turystyczno-rekreacyjny o urozmaiconej ofercie wypoczynkowej, sportowej, kulturalnej i rozrywkowej, daje możliwość pewnego buforowania ruchu rekreacyjnego i zatrzymywania na obrzeżu lasu osób uprawiających stacjonarne formy rekreacji. Wyznaczone drogi i szlaki turystyczne umożliwiają penetrację obszaru rezerwatu osobom uprawiającym spacery, 6

wędrówki, biegi, przejażdżki rowerowe. Teoretycznie jest to zgodne zasadą strefowości w planowaniu funkcji rekreacyjno-turystycznej cennych obszarów leśnych. Zakłada ona rekreację pobytową na obrzeżach lasu (polany piknikowe, place zabaw dla dzieci) i rekreację wędrówkową we wnętrzu wzdłuż wyznaczonych dróg i oznakowanych szlaków turystycznych lądowych (pieszych, rowerowych, konnych, narciarskich) i ewentualnie wodnych. W sytuacji, kiedy natężenie ruchu rekreacyjno-turystycznego jest duże i przekroczony jest pułap chłonności turystycznej obszaru, należy dążyć do deglomeracji ruchu w duchu zrównoważonego rozwoju turystyki i rekreacji. W przypadku Lasu Kabackiego takie zrównoważenie miało nastąpić dzięki stworzeniu parku Wyżyny ma terenie Natolina Zachodniego w południowo-wschodniej części dzielnicy Ursynów. Urozmaicony, odpowiednio zaprojektowany teren parku, zapewniłby mieszkańcom okolicznych osiedli możliwość uprawiania rozmaitych popularnych form rekreacji, które w środowisku leśnym są niewskazane, zmniejszając antropopresję rekreacyjną na rezerwat. Wyniki Analizy statystycznej dokonano na podstawie bazy danych z ankiet od 376 respondentów odwiedzających rezerwat. Zanotowano pewną przewagę udziału mężczyzn (53,3%) nad kobietami (46,7%). Dane demograficzno-społeczne zebrane są w tabeli 1. Średni wiek respondentów wynosił 36+/-16 lat: mężczyzn 35,12+/-15,6 lat i kobiet 37,7+/-16,0 lat. Wśród respondentów przeważają osoby posiadające wykształcenie ponad średnie: wyższe i pomaturalne. Respondenci o wykształceniu podstawowym i gimnazjalnym rekrutowali się spośród uczniów, których jednak w badaniu zarejestrowano niewielu. Ponad połowa respondentów to osoby pracujące, wliczając pracujących studentów, stanowią oni blisko 2/3 odwiedzających (62,7%). Tabela 1: Dane demograficzno-społeczne respondentów M K razem n % n % n % 196 53,3 172 46,7 368 100,0 wiek do 19 lat 8 4,0 5 2,8 13 3,5 20-29 lat 99 49,7 78 44,1 177 48,1 30-39 lat 32 16,1 24 13,6 56 15,2 40-49 lat 21 10,6 21 11,9 41 11,1 7

50-59 lat 18 9,0 25 14,1 42 11,4 60 i więcej 21 10,6 24 13,6 39 10,6 wykształcenie podstawowe 4 2,0 5 2,8 9 2,4 gimnazjalne 4 2,0 4 2,3 8 2,1 średnie 72 36,4 61 34,7 133 35,6 pomaturalne 37 18,7 39 22,2 76 20,3 wyższe 81 40,9 67 38,1 148 39,6 zajęcie uczeń 8 4,0 5 2,8 13 3,5 student 37 18,6 29 16,4 66 17,6 pracujący 110 55,3 89 50,3 199 52,9 niepracujący 5 2,5 7 4,0 12 3,3 emeryt/rencista 21 10,6 29 16,4 44 12,0 pracujący student 18 9,0 18 10,2 36 9,8 W tabeli 2 zebrano dane dotyczące miejsca zamieszkania respondentów i szczegółów dotarcia w dniu badania do Lasu Kabackiego. Tabela 2: Miejsce zamieszkania i szczegóły dotarcia do Lasu Kabackiego M K razem n % n % n % zamieszkanie w Warszawie tak 166 83,4 150 84,7 316 84,0 nie 33 16,6 27 15,3 60 16,0 zamieszkanie w jednostkach osadniczych sąsiadujących z rezerwatem tak 85 42,7 72 40,7 157 41,8 nie 114 57,3 105 59,3 219 58,2 czas dotarcia do rezerwatu 1-19 min 37 18,6 28 15,8 65 17,3 20-39 min 81 40,7 86 48,6 167 44,4 40-59 min 19 9,5 26 14,7 45 12,0 60-119 min 54 27,1 32 18,1 86 22,9 120 min + 8 4,0 5 2,8 13 3,5 odległość lasu od miejsca zamieszkania 0-4 km 43 21,6 31 17,6 74 19,7 5-9 km 42 21,1 40 22,7 82 21,9 8

10-14 km 34 17,1 45 25,6 79 21,1 15-19 km 31 15,6 22 12,5 53 14,1 20-24 km 22 11,1 18 10,2 40 10,7 25-29 km 12 6,0 7 4,0 19 5,1 30-39 km 12 6,0 12 6,8 24 6,4 40 km + 3 1,5 1 0,6 4 1,1 Tabela 3: Dzielnice zamieszkania respondentów z Warszawy Dzielnica M K razem Warszawy n % n % n % Bemowo 3 1,8 3 2,0 6 1,9 Białołęka 0 0,0 2 1,3 2 0,6 Bielany 11 6,7 7 4,7 18 5,7 Mokotów 36 21,8 46 30,9 82 26,1 Ochota 11 6,7 6 4,0 17 5,4 Praga Płd. 13 7,9 2 1,3 15 4,8 Praga Pn. 3 1,8 0 0,0 3 1,0 Śródmieście 9 5,5 17 11,4 26 8,3 Targówek 2 1,2 2 1,3 4 1,3 Ursus 1 0,6 1 0,7 2 0,6 Ursynów 49 29,7 44 29,5 93 29,6 Wawer 3 1,8 0 0,0 3 1,0 Wilanów 8 4,8 5 3,4 13 4,1 Włochy 8 4,8 3 2,0 11 3,5 Wola 6 3,6 5 3,4 11 3,5 Żoliborz 2 1,2 6 4,0 8 2,5 ogółem 165 100 149 100 314 100 Zdecydowana większość respondentów (84,0%) zamieszkiwała w granicach administracyjnych Warszawy. Tab. 3 pokazuje procentowy rozkład respondentów warszawiaków w rozbiciu na dzielnice. Największy odsetek przybył z dzielnic Ursynów (29,6%) i Mokotów (26,1%), następnie ze Śródmieścia (8,3%), które posiada dogodne połączenia komunikacyjne za pośrednictwem metra i autobusu, a nawet z Bielan (5,7%) a także z Ochoty (5,4%). Dzięki Mostowi Siekierkowskiemu zauważalny jest udział odwiedzających z Pragi Południe. Gorzej skomunikowane dzielnice Warszawy były reprezentowane w znacznie mniejszym stopniu. Ze słabo zaludnionej dzielnicy Wilanów, położonej w sąsiedztwie Rezerwatu, pochodzili nieliczni ankietowani (4,1%). Zanotowano równy odsetek mężczyzn i kobiet z głównego źródła emisji osób odwiedzających Las 9

Kabacki, jakim jest dzielnica Ursynów. Natomiast z Mokotowa i Śródmieścia przybywa stosunkowo więcej kobiet niż mężczyzn. Z dalszych dzielnic, szczególnie zza Wisły, przybywa procentowo więcej mężczyzn. Badanie ukazało znaczenie semi-lokalne tego obszaru rekreacyjnego na mapie regionu: z jednostek administracyjnych położonych w bezpośrednim sąsiedztwie Lasu Kabackiego pochodziła blisko połowa (41,8%) odwiedzających (tab. 2). Są to mieszkańcy warszawskiej dzielnicy Ursynów oraz gminy Konstancin-Jeziorna (głównie miasta Konstancin-Jeziorna a także miejscowości Klarysew) oraz gminy Piaseczno (głównie samo Piaseczno i miejscowości Józefosław, Dąbrówka i Nowa Iwiczna). Wyniki dotyczące odległości rezerwatu od miejsca zamieszkania i czasu poświeconego na dotarcie do rezerwatu (w jedną stronę) ukazane są w tab. 4 w zależności od płci i środka transportu. Dotarcie do rezerwatu zajęło od 5 do 120 min, średnio 39+/-27 min. Dominantę, obejmującą blisko połowę badanej populacji (44,4%) stanowi grupa respondentów, którym przebycie drogi do Lasu w jedną stronę zajmuje około pół godziny (czas dotarcia 20-39 min.). Odpowiada to czasowi dojazdu z centrum Warszawy metrem czy samochodem. Poniżej 20 min poświęca na dotarcie do lasu co szósty respondent (17,3%). Dojazd do lasu trwa ponad jedną godzinę dla ponad jednej czwartej odwiedzających (26,4%) (tab.2 ). Tabela 4: Użyty środek transportu oraz liczba osób w zespole Środek transportu Liczba osób w zespole M K razem n % n % n % M K razem samochód 74 37,2* 40 22,6 114 30,3 2,12 1,48 1,89 metro 35 17,6** 51 28,8 86 22,9 2,29 2,57 2,45 autobus 32 16,1** 44 24,9 76 20,2 2,34 1,86 2,07 rower 33 16,6 21 11,9 54 14,4 1,45 1,86 1,61 pieszo 25 12,6 21 11,9 46 12,2 1,24 1,19 1,22 ogółem 199 100,1 177 100,1 376 100 1,96 1,90 1,93 * - istotnie częściej mężczyźni przybywają tym środkiem transportu niż kobiety ** - istotnie rzadziej mężczyźni przybywają tym środkiem transportu niż kobiety Tabela 5: Odległość od miejsca zamieszkania i czas dotarcia w zależności od środka transportu Środek Średnia odległość (km) Średni czas dotarcia (min.) transportu M K razem M K razem samochód 16,3+/-12,6 14,6+/-8,1 15,7+/-11,2 45,9+-/28,7 36,5+/-20,5 42,6+/-26,4 10

metro 14,2+/-8,4 13,5+/-7,6 13,8+/-7,9 45,5+/-29,9 41,4+/-20,3 43,1+/-24,6 autobus 16,1+/-11,6 15,0+/-13,1 15,5+/-12,4 50,6+/-35,3 44,6+/-30,9 47,1+/32,8 rower 8,6+/-6,7 6,3+/-4,0 7,7+/-5,8 35,7+/-26,4 25,0+/-13,4 31,5+/-22,7 pieszo 3,7+/-3,3 2,5+/-2,3 3,1+/-2,9 23,9+/-15,1 17,0+/-6,6 20,8+/-12,4 średnio 13,0+/-11,0 12,0+/-9,8 12,5+/-10,4 42,1+/-29,3 36,2+/-23,5 39,4+/-26,9 Odległość od domu do wejścia do rezerwatu wynosi od 0,5 km do około 80 km, średnio 12,5+/-10,4 km (tab. 5). Trzy czwarte (76,8%) ankietowanych mieszka w odległości poniżej 20 km od lasu. Co piąty ankietowany (19,7%) deklarował, że mieszka w odległości mniejszej niż 5 km od Lasu Kabackiego. Podobny odsetek ankietowanych (21,9%) pokonał odległość 5-9 km. Co dwunasty ankietowany (7,5%) pokonał odległość 30 lub więcej kilometrów (tab. 2). Najdalsze miejscowości zamieszkania respondentów to na południu Garwolin, na północy Serock, na wschodzie Wołomin, na zachodzie Raszyn, a więc miejscowości satelitarne szeroko pojętej aglomeracji warszawskiej. Tab. 4 pokazuje zróżnicowanie czasu dotarcia i długości pokonanej trasy do momentu wejścia do lasu w zależności od użytego środka transportu. Co trzeci ankietowany (30,3%) przybył samochodem. Wiele osób skorzystało z transportu zbiorowego, przyjeżdżając metrem (22,9%) bądź autobusem (20,2%). Mniej więcej co siódmy z respondentów (14,4%) przyjechał na rowerze. Co dziesiąty przyszedł piechotą (12,2%). Kobiety istotnie rzadziej niż mężczyźni korzystały z samochodu, natomiast istotnie częściej przyjeżdżały autobusem i metrem. Odsetek respondentów przybywających rowerem i pieszo nie zależał istotnie od płci. Dodatkowo z analizy krzyżowej wynika, że przybywający rowerem i pieszo pochodzili najczęściej z dzielnic i gmin położonych w sąsiedztwie Lasu Kabackiego. W tab.5 ukazane są średnie czasy dotarcia różnymi środkami transportu. Średnio podróż w jedną stronę przyjeżdżających komunikacja miejską i samochodem trwała około trzech kwadransów. Najdłużej trwał dojazd autobusem (średnio 47,1 min.). Rowerzyści potrzebowali średnio 31,5 min. a piesi 20,8 min. na dotarcie do lasu. Deklarowana odległość od domu oszacowano średnio na 15,7 km samochodem, ok. 14-16 km środkami transportu miejskiego, 7,7 km rowerem a 3,1 km pieszo. Szacowana odległość celu wycieczki od miejsca wyruszenia z domu w kilometrach oraz czasu poświeconego na podróż w jedną stronę w minutach wskazuje na większy promień rozmieszczenia miejsc pochodzenia odwiedzających w przypadku mężczyzn niż kobiet (tab. 5). Średnio dla kobiet odległość jest o 1 km krótsza, przy czym największa różnica długości 11

drogi dojazdu między respondentami obu płci występuje w przypadku transportu rowerowego (o 2,3 km). Czas poświęcany na dojazd czy dojście był dla wszystkich środków transportu krótszy w przypadku kobiet: o 11 minut dla odwiedzających zmotoryzowanych i dla rowerzystek (różnica między płciami ok. 34%), o 7 minut dla kobiet dojeżdżających autobusem i dochodzących pieszo. W przypadku korzystania z metra, średni czas dotarcia kobiet jest tylko nieznacznie (2 min.) krótszy niż mężczyzn. Tab. 6 zawiera dane dotyczące zachowań rekreacyjnych podczas pobytu w Lesie Kabackim. Co siódmy respondent (12,2%) odwiedził rezerwat po raz pierwszy w życiu. Również co siódmy pojawia się tu nie częściej niż raz na rok (14,6%). Jednak większość, bo prawie dwie trzecie respondentów, odwiedza rezerwat regularnie: kilka razy w roku (27,4%), kilka razy w miesiącu (26,9%) a nawet częściej (18,9%). Nie zaobserwowano istotnych statystycznie różnic w częstotliwości pobytu mężczyzn i kobiet, jakkolwiek wśród mężczyzn jest większy odsetek odwiedzających ten obszar sporadycznie (raz w roku lub rzadziej). Największe nasilenie ruchu turystycznego następuje w dni wolne od pracy. Z deklaracji respondentów wynika, że ponad połowa z nich (54,8%) bywa tu w dni powszednie (tab.6). Najwięcej respondentów poruszało się po rezerwacie na własnych nogach: bądź to pieszo (70,4%), przy czym coraz częściej spotyka się maszerujących z kijkami, uprawiających nordic walking, bądź biegając (4,8%). W obecnym badaniu zebrano dane ankietowe tylko od 12 narciarzy nizinnych (3,2%), jednak w śnieżne zimy Las Kabacki jest doskonałym miejscem uprawiania narciarstwa biegowego. Ogólny odsetek ankietowanych rowerzystów to blisko jedna czwarta wszystkich respondentów (21,5%). Jest to odsetek wyższy niż w pytaniu o użyty środek transportu, gdyż niektórzy rowerzyści przywieźli rower samochodem bądź metrem. Deklarowany przez odwiedzających czas pobytu (łącznie z ewentualnym pobytem w Parku Kultury i Wypoczynku w Powsinie) wynosił od 1 godz. do 8 godz. Średni czas pobytu na terenie przyrodniczym był dla obu płci jednakowy i wynosił dla mężczyzn 2,76+/-1,26 godz. i dla kobiet 2,76+/-1,24. Dominowały pobyty od 2 do 4 godz. Zauważono też pobyty trwające godzinę lub półtorej. Natomiast niewielu odwiedzających spędziło w rezerwacie pięć lub więcej godzin (tab.6). Dalsza część tab. 6 przedstawia skład i liczebność grup przebywających wspólnie w Lesie Kabackim. Bogaty wybór sposobów spędzenia czasu wolnego sprzyja wyprawom rodzinnym (41,2%) i grup znajomych (39,6%). Co szósty respondent (17,0%) przybył bez towarzystwa. Niewiele osób było członkami grupy zorganizowanej (2,1%). 12

Średnia liczba osób w grupie wynosiła dla mężczyzn 1,96+/-2,28 i dla kobiet 1,90+/- 2,63 (tab. 4) i była najwyższa w przypadku osób docierających metrem (tym środkiem transportu docierały wycieczki zbiorowe). Dominantą był pobyt z jednym towarzyszem - w zespole dwuosobowym (37,0%). Często przybywano w towarzystwie dwu osób - w grupce trzyosobowej (24,5%). Stosunkowo często przybywano w pojedynkę (17,0%). Co ósmą ankietę zebrano od respondentów, którzy przybyli z trzema osobami towarzyszącymi (ok. 12,0%). Niewielu przybyło w liczniejszych grupach. Tabela 6: Zachowania rekreacyjne respondentów w Lesie Kabackim M K razem n % n % n % częstość odwiedzania pierwszy raz 28 14,1 18 10,2 46 12,2 raz na rok lub rzadziej 31 15,6 24 13,6 55 14,6 kilka razy w roku 47 23,6 56 31,6 103 27,4 kilka razy w miesiącu 57 28,6 44 24,9 101 26,9 częściej 36 18,1 35 19,8 71 18,9 odwiedzanie rezerwatu w dni powszednie tak 102 51,3 104 58,8 206 54,8 na ogół nie 97 48,7 73 41,2 170 45,2 poruszanie się po rezerwacie pieszo 137 68,8 128 72,3 265 70,5 rowerem 45 22,6 36 20,3 81 21,5 biegając 7 3,5 11 6,2 18 4,8 narty biegowe 10 5 2 1,1 12 3,2 czas pobytu 1-1,5 godz. 35 17,6 29 16,4 64 17 2-2,5 godz. 69 34,7 58 32,8 127 33,8 3-3,5 godz. 45 22,6 51 28,8 96 25,5 4-4,5 godz. 34 17,1 24 13,6 58 15,4 5-5,5 godz. 11 5,5 9 5,1 20 5,3 6 godz. i więcej 5 2,5 6 3,4 11 2,9 z kim przybyli samotnie 30 15,1 34 19,2 64 17,0 z rodziną 90 45,2 65 36,7 155 40,2 ze znajomymi 76 38,2 73 35,7 149 39,6 w grupie zorganizowanej 3 1,5 5 2,8 8 2,1 liczba osób towarzyszących 13

zero 30 15,1 34 19,2 64 17 jedna 73 36,7 66 37,3 139 37 dwie 47 23,6 43 24,3 90 23,9 trzy 28 14,1 17 9,6 45 12 cztery 8 4 7 4 15 4 5-8 8 4 5 2,8 13 3,5 9 i więcej 5 2,5 5 2,8 10 2,7 czy odwiedzili dziś Park Kultury w Powsinie?* tak 106 63,1 104 70,7 210 66,7 nie 62 36,9 43 29,3 105 33,3 * - pytanie zadane 315 osobom Dwie trzecie respondentów (66,0%) spotkanych w Lesie Kabackim w tym samym dniu odwiedziło Park Kultury w Powsinie (tab.6). Do najpopularniejszych miejsc rekreacji na badanym obszarze należą urządzone miejsca piknikowe i inne miejsca biernego wypoczynku a także place zabaw i boiska do gier zespołowych (ryc.1). Z imprez odbywających się w amfiteatrze skorzystała (niekoniecznie w dniu badania) blisko jedna trzecia respondentów. Co dziewiąty respondent był kiedyś tu na basenie (czynnym tylko w sezonie letnim) czy korzystał z gier stolikowych. Rzadziej zaznaczano takie atrakcje jak stoły do ping ponga, korty tenisowe, skate park, kręgielnię, stanowiska do mini golfa czy gabinety odnowy biologicznej. Na ryc. 1 nie uwzględniono parku linowego, gdyż został on otwarty w czasie przygotowywania ankiety. 14

żadne inne pole do minigolfa sauna, solarium kręgielnia skate park stoły do pingponga korty tenisowe stoły do kart/szachów basen boiska do gier miejsca do opalania się place zabaw amfiteatr polany piknikowe ujęcie wody oligoceńskiej % 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 Rycina 1: Popularność urządzeń Parku Kultury i Wypoczynku w Powsinie (wykorzystanych przez respondentów z w dniu badania lub dawniej) przebywanie na łonie natury możliwość ruchu potrzeba wypoczynku chęć opuszczenia domu bycie z bliskimi osobami chęć poznania tych okolic zachęcił mnie ktoś jest blisko domu zainteresowania inny motyw % 0 10 20 30 40 50 60 Rycina 2: Motywy przybycia do Lasu Kabackiego podane przez respondentów (wielokrotny wybór odpowiedzi) 15

Stwierdzono rozmaitość deklarowanych motywacji podjęcia wycieczki na omawiany obszar przyrodniczy (ryc.2). Analiza uzyskanych odpowiedzi (wielokrotnego wyboru) pokazała, że ponad połowie ankietowanych (52,1%) przyświecał motyw przebywania na łonie natury. Następną najczęściej wybieraną motywacją jest możliwość ruchu czyli aktywnej rekreacji ruchowej (47,9%) oraz ogólnie potrzeba wypoczynku (45,9%). Co trzecią osobę zmotywowało pragnienie opuszczenia domu. Chęć bycia z bliskimi osobami była ważną motywacją do podjęcia wycieczki dla co czwartej osoby (27,6%). Ciekawość poznania tych okolic była znaczącą motywacją dla co piątej osoby (22,1%). Dla co ósmej osoby (13,1%) ważne jest, że teren ten znajduje się blisko domu. Taki sam odsetek przybył dzięki zachęcie innej osoby. Zainteresowania (hobby) były znaczącą motywacją dla co trzynastej osoby. Dodatkowo dopisywano motywacje, które generalnie mieściły się w podanych opcjach jak sport, fotografowanie a także takie czynniki jak pogoda i powietrze. Następnie utworzono robocze tabele krzyżowe osobno dla każdej motywacji versus zmienne demograficzno-społeczne: płeć, wiek (w dwu grupach młodszej do 29 lat i starszej od 30 lat) oraz zajęcie. Obliczono współczynniki χ 2 Pearsona dla uzyskanych rozkładów przy prawdopodobieństwie p=0,05 w celu weryfikacji hipotezy zerowej o równym rozkładzie. Wartości współczynników χ 2 dla zmiennych demograficzno-społecznych zawiera Tab.7. Nie stwierdzono statystycznie znamiennego zróżnicowania rodzaju motywacji od płci. Istotne statystycznie różnice były nieliczne i dotyczyły: - wieku - respondenci w wieku od 30 lat istotnie częściej deklarowali motyw związany z niewielką odległością od domu, - wykształcenia - osoby o wykształceniu wyższym częściej wskazywały na motywy interpersonalne (bycie z bliskimi osobami) i zainteresowania, - zajęcia - uczniowie rzadziej zgłaszali motyw wypoczynku, studenci nie różnili się istotnie od pozostałych, pracujący częściej zmotywowani byli chęcią opuszczenia domu i bycia z innymi, niepracujących było zbyt mało, by badać rozkład częstości, emeryci byli znakomicie częściej niż pozostali odwiedzający zmotywowani chęcią opuszczenia domu, częściej niż pozostałych motywowała ich potrzeba kontaktu z naturą. Tabela 7: Zależność motywów podjęcia rekreacji w Lesie Kabackim od wybranych zmiennych wyrażona przez współczynniki χ 2 Pearsona świadczące o spełnieniu lub niespełnieniu hipotezy zerowej o równym rozkładzie motyw płeć wiek* wykszt. ** zajęcie uczeń student pracujący emeryt 16

wypoczynek 1,1 1,3 0,1 10,3 0,1 2,4 2,0 poznanie tych okolic 0,0 0,2 1,3 0,1 0,2 0,3 2,0 przebywanie na łonie natury 0,5 1,5 1,5 2,4 0,8 1,1 4,0 opuszczenie domu 1,3 1,1 0,1 1,1 0,0 5,1 14,4 ruch 0,9 1,0 0,1 0,0 1,5 1,8 0,9 bliskość domu 1,4 4,2 3,2 0,5 0,7 0,0 0,0 zachęta kogoś 0,4 2,4 0,9 2,6 1,1 1,4 0,2 bycie z bliskimi 1,4 0,6 8,3 0,3 1,8 4,6 0,5 zainteresowania 0,1 0,1 7,0 2,9 3,2 0,3 0,5 policzono gdy df=1 i p=0,05; wytłuszczono istotne różnice; * - 29- lat i 30+ lat, ** - wykształcenie wyższe i niewyższe Tabela 8: Opinie o Lesie Kabackim M K razem n % n % n % spełnianie potrzeb rekreacyjnych* tak 121 70,8 119 78,3 240 74,3 trudno powiedzieć** 41 24,0 19 12,5 60 18,6 nie 9 5,3 14 9,2 23 7,1 przygotowanie lasu do rekreacji* dobre** 102 59,6 107 70,4 209 64,7 nie mam zdania 55 32,2 32 21,1 87 26,9 słabe 14 8,2 13 8,6 27 8,4 zauważenie łamania zasad ochrony przyrody przez innych nie 129 64,8 121 68,8 250 66,7 tak 70 35,2 55 31,3 125 33,3 * - pytanie zadane 323 osobom; ** - istotne statystycznie różnice Ocena przydatności obszaru do rekreacji (tab.8) w mniemaniu odwiedzających wypadła pozytywnie. Trzy czwarte odwiedzających (74,3%) stwierdziło, że rezerwat spełnia ich potrzeby rekreacyjne. Co piętnasty respondent (7,1%) udzielił odpowiedzi negatywnej. Odpowiedź trudno powiedzieć wybrał co szósty respondent (18,6%). Dodatkowo, z porównania wyników w podziale na płeć wynika, że mężczyźni statystycznie istotnie częściej niż kobiety decydowali się na odpowiedź trudno powiedzieć. Ponad połowa respondentów (64,7%) uważa, że Las Kabacki jest dobrze przygotowany do turystyki i rekreacji. Mężczyźni odwiedzający Las Kabacki są statystycznie istotnie mniej skłonni niż kobiety do wyrażania pozytywnych opinii na temat przygotowania tego terenu do 17

użytkowania rekreacyjnego. Do atutów tego obszaru wskazanych przez respondentów w pytaniu otwartym w postaci ponad 500 wpisów należą: 34% - przyroda: różne jej przejawy - las, krajobraz, pomniki przyrody, wiewiórki, śpiew ptaków itp. (59 głosów), cisza i spokój (63 głosy), obcowanie z przyrodą (21 głosów), czyste powietrze (26 głosów), 25% - bliskość: sąsiadowanie lasu z aglomeracją (80 głosów) i dobra dostępność komunikacyjna (47 głosów), 15% - istnienie Parku Kultury w Powsinie (53 głosy), a w nim m.in. dobrej bazy gastronomicznej (5), zdrowej wody oligoceńskiej (5 głosów), zimnego piwa z baru (1 głos), miejsc spotkań towarzyskich i rozrywki (szachy) (3 głosy) oraz wielu festynów, imprez, rozrywek i atrakcji (6 głosów) a także możliwość uprawiania sportu i rekreacji na boiskach na świeżym powietrzu (1 głos), sauna i solarium (1) oraz basen (1) 11% - możliwość wypoczynku (18 głosów), kontemplacji i wyciszenia (3 głosy), spędzenia czasu w towarzystwie rodziny, znajomych, rówieśników (4 głosy) jak i rekreacji ruchowej (20 głosów), szczególnie dobre warunki do jazdy terenowej na rowerze (5 głosów), marszu z kijkami (4 głosy) i biegania (1 głos), 8% - zagospodarowanie rekreacyjne lasu i otoczenia: ogólnie (5 głosów), istnienie miejsc piknikowych (11 głosów), szlaków turystycznych (9 głosów), szlaków rowerowych (5 głosów), ścieżek edukacyjnych umożliwiających zapoznanie dzieci z przyrodą (4 głosy), miejsc zabaw dla dzieci (2 głosy), ścieżki zdrowia (2 głosy), parkingu (4 głosy) 5% - istnienie Ogrodu Botanicznego (25 głosów) 1,5% walory historyczne w lesie: Pomnik Katastrofy Lotniczej, mogiły powstańców (8 głosów). 18

nic nie przeszkadzało brak toalet nieodpowiednie zachowanie ludzi brak koszy na śmieci słaba informacja w terenie kłopoty z parkowaniem zaniedbanie stanu szlaków brak estetyki i czystości brak bezpieczeństwa inne braki wszystkie przeszkody główna przeszkoda % 0 10 20 30 40 Rycina 3: Przeszkody (główna i wszystkie zgłoszone) zmniejszające satysfakcję z pobytu nic nie przeszkadzało brak toalet nieodpowiednie zachowanie ludzi brak koszy na śmieci słaba informacja w terenie kłopoty z parkowaniem zaniedbanie stanu szlaków często odwiedzający rzadko odwiedzający brak estetyki i czystości brak bezpieczeństwa inne braki % 0 10 20 30 40 Rycina 4: Główna przeszkoda w opinii osób często odwiedzających i sporadycznie odwiedzających ten obszar Braki w zagospodarowaniu rekreacyjnym obszaru zaobserwowane przez respondentów ujęto na ryc. 3, zaznaczając wszystkie wskazane przeszkody (odpowiedź wielokrotnego wyboru) oraz osobno główną przeszkodę. Co trzeci ankietowany (34,8%) nie zauważył żadnych poważniejszych braków czy zaniedbań w przygotowaniu Lasu Kabackiego do użytkowania rekreacyjnego. Pozostali zauważyli pewne niedogodności. Najdokuczliwszym 19

mankamentem był brak toalet. Problem zbyt małej liczby toalet za główną przeszkodę uznała co szósta osoba (17,8%) a ogółem jako jedną z przeszkód co trzecia osoba (36,0%). Nieodpowiednie zachowanie ludzi (m.in. pozostawianie śmieci, wandalizm, nieszanowanie przyrody), wskazane zostało jako główna skarga przez co szóstą osobę (16,8%) i ogółem jako jeden z problemów przez co czwartą osobę (25,3%). Rzadziej wymienianymi czynnikami, które uniemożliwiały pełną satysfakcję z pobytu w rezerwacie jest słaba informacja w terenie, stanowiąca główną uciążliwość dla co trzynastego i zauważana jako pewien mankament przez co szóstego odwiedzającego (odpowiednio 7,7% i 18,3%) i zaniedbanie znakowania szlaków (odpowiednio 4,4% i 15,3%). Stosunkowo rzadko narzekano na kłopoty z dotarciem i parkowaniem (odpowiednio 4,7% i 9,7%), stąd może wynikać, że dostępność komunikacyjna rezerwatu postrzegana jest jako dobra. Jeśli wziąć pod uwagę tylko wypowiedzi respondentów przyjeżdżających samochodem, okazuje się, że kłopoty z dotarciem a przede wszystkim z zaparkowaniem były główną przyczyną braku satysfakcji dla co dziewiątej osoby zmotoryzowanej (11,5%), zaś w sumie dla jednej piątej osób przyjeżdżających samochodem (20,7%) dotarcie i zaparkowanie samochodu stanowiło problem. Stan Lasu Kabackiego pod względem estetyki i czystości nie budził zastrzeżeń znakomitej części odwiedzających. Niezadawalający stan estetyki i czystości jako główną przeszkodę w pełnej satysfakcji z pobytu w rezerwacie wskazało 4% respondentów a w sumie zwrócił na to uwagę co dziesiąty badany (11%). Generalnie najrzadziej uskarżano się na brak bezpieczeństwa. Problem ten zgłosiła jako główną przeszkodę co setna osoba (2,7%) a uznała za jeden z wielu co dziesiąta (11,3%). Jedna trzecia respondentów (33,3%) wskazała bezpośrednio lub po widocznych śladach łamanie zasad ochrony przyrody przez odwiedzających (tab.8). Najczęściej uskarżano się na śmiecenie (23,0%). Pozostałe zgłoszone przez respondentów wykroczenia to chodzenie i jazda rowerem poza wyznaczonymi drogami i szlakami, łamanie drzew, niedozwolone używanie ognia, szczególnie palenie ognisk w miejscu czy czasie zabronionym, a także nie gaszenie ogniska oraz palenie papierosów w lesie. Różne formy niekulturalnych zachowań i nieprzestrzegania norm (picie alkoholu, głośne zachowanie) oraz puszczanie psów luzem to kolejne wskazane przez respondentów zagrożenia przyrody i porządku publicznego. Interesujące są różnice opinii stałych bywalców tego terenu (kilka razy w roku lub częściej) od osób przybywających po raz pierwszy bądź sporadycznie. Ewidentnie stali bywalcy są istotnie bardziej skłonni wyrażać pozytywne opinie o spełnianiu przez rezerwat ich potrzeb rekreacyjnych i jego dobrym przystosowaniu do rekreacji. Ryc. 4 pokazuje główną przeszkodę zakłócającą pełną satysfakcję z pobytu w opinii obu tych grup. Okazało 20

się, że osoby regularnie odwiedzające istotnie częściej narzekały na zachowanie innych ludzi i na brak bezpieczeństwa, natomiast osoby odwiedzające sporadycznie istotnie częściej narzekały na kłopoty z dotarciem i parkowaniem. W związku z intensywną penetracją Lasu Kabackiego przez rowerzystów, ważne jest określenie roli tej grupy odwiedzających na tle innych osób, poruszających się pieszo (piechurów, narciarzy, biegaczy). Istotne statystycznie różnice ujawniły się w rozkładzie cech związanych z wiekiem i zajęciem rowerzystów w porównaniu z poruszającymi się per pedes. Średni wiek rowerzystów 30,6 lat a pieszych 37,8 lat, na rowerze rzadko jeżdżą osoby po 60. roku życia i emeryci. Poza ewidentnymi różnicami dotyczącymi sposobu transportu, ujawniła się tylko jedna różnica, a mianowicie rodzaj towarzystwa rowerzyści przybywali ze znajomymi (54,3%) istotnie częściej niż piesi (35,7%), pozostałe zachowania rekreacyjne a także opinie obu grup nie są istotnie zróżnicowane. Analiza χ 2 nie wykazała istotnych zależności motywacji od sposobu poruszania się po lesie (na nogach czy rowerem). Wnioski Osoby regularnie odwiedzające Rezerwat Las Kabacki reprezentują współczesną klasę pracującą i emerytów, o wykształceniu średnim bądź wyższym, charakteryzującą się postawami prozdrowotnymi oraz proekologicznymi. Odwiedzający po raz pierwszy to głównie osoby w wieku 20-29 lat i studenci, natomiast najczęstszą frekwencją charakteryzują się osoby po 60. roku życia i emeryci. Stali bywalcy, odwiedzający las regularnie, wywodzą się spośród mieszkańców najbliżej położonych dzielnic i gmin. Również cechy opisujące sposób organizacji i realizacji pobytu, szczególnie dominujący sposób dotarcia (komunikacja miejska) i średni czas pobytu (ok. 3 godz.) stawiają Las Kabacki w rzędzie obszarów rekreacji realizowanej na miejskich terenach zielonych. Turystami można nazwać jedynie odwiedzających spoza Warszawy i gmin sąsiadujących z rezerwatem, w obecnym badaniu ich obecność była śladowa i wszyscy zaliczali się do odwiedzających jednodniowych, a więc turystyka w ścisłym tego słowa znaczeniu jest tu znikoma. Szczególne walory Lasu Kabackiego, otoczenie przez osiedla mieszkaniowe oraz dogodne położenie w zasięgu komunikacji miejskiej sprawiają, że jest on od dawna obiektem zainteresowania jako miejsce turystyki i rekreacji, często realizowanej w duchu hedonistycznym, z nastawieniem na zaspokojenie partykularnych potrzeb rekreacyjnych (wypoczynek, ruch). Większość odwiedzających przemieszcza się po rezerwacie pieszo, również w formie usportowionej (bieganie, nordic walking). Spośród uprawianych form rekreacji do najbardziej konfliktowych należy jazda na rowerze, wobec oficjalnego zakazu 21

poruszania się rowerem na wielu drogach w rezerwacie. Głównym motywem odwiedzin rezerwatu jest chęć przebywania na łonie natury. Oprócz motywacji przyciągających ważne są również motywacje wypychające (chęć opuszczenia domu) i interpersonalne. Preferencje wewnętrzne respondentów, odzwierciedlające się w motywacjach, nie różnią się istotnie u mężczyzn i kobiet, natomiast są związane ze statusem społecznym, w szczególności wykonywanym zajęciem i związkami z terenem zadzierzgniętymi na skutek bliskiego zamieszkania i częstego odwiedzania badanego obszaru. Zachowania ankietowanych kobiet i mężczyzn odwiedzających Las Kabacki różnią się istotnie w niewielu aspektach, przede wszystkim pod względem środka transportu u mężczyzn przeważa dojazd samochodem, kobiety skłaniają się ku transportowi zbiorowemu. Dalsza średnia odległość od domu i dłuższy średni czas dotarcia mężczyzn niż kobiet oraz większy udział mężczyzn rzadko odwiedzających Las Kabacki może świadczyć o zjawisku większej lokalności miejsc rekreacji kobiet niż mężczyzn, związanej bądź z mniejszym budżetem czasu wolnego, bądź z dążeniem do optymalnego jego wykorzystania (nie tracenia czasu na dojazdy) czy też z preferencjami ponownego odwiedzania znanych, pewnych, oswojonych miejsc. Sondaż opinii wykazał, że stan zagospodarowania turystycznego i formy udostępniania rezerwatu dla odwiedzających są na dobrym poziomie. Chociaż większość odwiedzających wyraziła pozytywne opinie o przygotowaniu obszaru do rekreacji, jednak duży odsetek wstrzymujących się od wyrażenia swojego zdania każe się domyślać, że były wśród nich osoby nie w pełni zadowolone. Odsetek niezadowolonych kształtował się na poziomie nieco wyższym niż 5% - a właśnie pięć procent w wielu programach ewaluacyjnych uznawany jest za próg zadowolenia społecznego. W celu lepszego przystosowania obszaru do potrzeb rekreacyjno-turystycznych, powinno się, według sondażu społecznego, dążyć do rozwiązania kwestii sanitarno-higienicznych oraz zapobieżenia dewastacji lasu na skutek nieekologicznego i niekulturalnego zachowania się odwiedzających. Dla zminimalizowania szkód w przyrodzie należy dążyć do racjonalnego udostępniania terenu, odpowiedniego ukierunkowania ruchu rekreacyjno-turystycznego i upowszechniania zasad ekoturystyki. Banałem wydaje się przypominanie, że użytkowanie rekreacyjne obszaru Lasu Kabackiego powinno odbywać się przy zachowaniu zasad zrównoważonego rozwoju. Można powiedzieć, że skutecznie chroni się przyrodę tylko wtedy, gdy paralelnie do decyzji prawno-administracyjnych i prac techniczno-ochronnych podejmowane są działania w celu zwiększania świadomości ekologicznej odwiedzających oraz budowane jest poparcie społeczne dla obszarów chronionych. W perspektywie rozwoju funkcji mieszkaniowej w 22

okolicznych gminach oraz uruchomienia obwodnicy południowej obłożenie Lasu Kabackiego ruchem turystyczno-rekreacyjnym będzie się jeszcze zintensyfikować. Do ważnych zadań na najbliższą przyszłość należy kompleksowe zaplanowanie przekształcania funkcji rekreacyjnoturystycznej Lasu Kabackiego, uwzględniając przeniesienie części tego ruchu na miejskie tereny zielone, do Chojnowskiego Parku Krajobrazowego oraz na tereny tworzące zespół warszawskich obszarów chronionego krajobrazu. Młode miasto Ursynów, powstające ultranowoczesna dzielnica mieszkaniowa na polach wilanowskich i osiedla willowe należące do warszawskich elit biznesowych i kulturalnych, zamieszkałe także przez cudzoziemców zatrudnionych w Warszawie, to środowiska ludzi otwartych na innowacje w dziedzinie wypoczynku i rekreacji. To tu najwcześniej w kraju były widoczne nowe trendy w rekreacji, jakim np. jest nordic walking. Ponad sześćdziesięcioletnia tradycja rekreacji w Powsinie i Lesie Kabackim, zachowując swój rodowód, dostosowuje się do ducha czasów. Dalsza obserwacja przemian struktury ruchu rekreacyjno-turystycznego na tym terenie ma niewątpliwie duże znaczenie w skali krajowej. Piśmiennictwo 1. Cieszewska A., 2009: Strategia rozwoju turystyki na terenach cennych przyrodniczo. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów, nr 11, z. 4 (23), s. 43-49 2. Czerwiński Z., Czępińska-Kamińska D., Zielony R. (red.) 2003: Środowisko przyrodnicze Lasu Kabackiego. Wydawnictwo SGGW, Warszawa, ss. 135 3. Dzioban K., Gajewski A.K., Kuraszyk K., 2008: Opinie mieszkańców Warszawy i otuliny Kampinoskiego Parku Narodowego o przygotowaniu parku do turystyki. Turystyka i Rekreacja, nr 4, s.37-44 4. Dzioban K., Prószyńska-Bordas H., Kesicka E., Gajewski A.K. 2006: Charakterystyka społeczna i zachowania turystów odwiedzających Kampinoski Park Narodowy. W: J. Krupa, J. Biliński (red.) Turystyka w badaniach naukowych. Prace przyrodnicze i humanistyczne, WSiZ, Rzeszów 2006, s. 231-247 5. Fijałkowska A. 2008: Rezerwat krajobrazowy im. Stefana Starzyńskiego jako teren dla rekreacji i turystyki weekendowej oraz obszar wypoczynku warszawiaków, niepublikowana praca magisterska, Akademia Wychowania Fizycznego, Warszawa, ss.82. 6. Gajewski A.K., Tyburcy M., Kęsicka E., Dzioban K., 2005: Deklarowany i rzeczywisty czas pobytu turystów w Parku Narodowym. Turystyka i Rekreacja, nr 1, s.78-80 7 Górecka A., Funkcja rekreacyjna warszawskiego Lasu Bielańskiego. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów, nr 11, z. 4 (23), s. 172-179 8 Janeczko E., Woźnicka, M. 2009: Zagospodarowanie rekreacyjne lasów Warszawy w kontekście potrzeb i oczekiwań mieszkańców stolicy. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, Rogów, nr 11, z. 4 (23), s. 131-139 9. Nawojczyk M. 2004: Przewodnik po statystyce dla socjologów. SPSS Polska, Kraków 10. Ogród Botaniczny Warszawa-Powsin 2007. Wyd. PAN, Powsin 11. Partyka J. (red.) 2002: Użytkowanie turystyczne Parków Narodowych. Ojcowski Park Narodowy, Ojców 12. Pieńkos K. (red.) 2004: Problemy zrównoważonego rozwoju turystyki, rekreacji i sportu w lasach. AWF Józefa Piłsudskiego w Warszawie, Polskie Tow. Leśne, Wydz. Leśny SGGW, Lasy Państwowe, Warszawa, ss. 424 13. Plan ochrony rezerwatu Las Kabacki im. Stefana Starzyńskiego projekt 2010: Warszawa 14 Popko J. 2007: Rekreacja w miejskich rezerwatach leśnych. W: Z. Wnuk, M. Ziaja (red.) Turystyka na obszarach Natura 2000, Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, s. 251-259 15. Prószyńska-Bordas H., Dzioban K., Kesicka E., Gajewski A.K., 2005: Wycieczkowicze z Warszawy i ich opinie o przystosowaniu Kampinoskiego Parku Narodowego do turystyki. Kultura Fizyczna nr 3-4, s.2-9 23