ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 827-840 ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś, CZY WSPÓŁCZESNE ODMIANY HODOWLANE DLA ROLNICTWA EKOLOGICZNEGO? Małgorzata Cyrkler-Degulis, Zofia Bulińska-Radomska Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych, Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie Wstęp Rosnące zainteresowanie rolnictwem ekologicznym oraz dąŝenie do poszerzania róŝnorodności upraw stwarza szansę na wprowadzenie starych bądź zaniechanych gatunków i odmian roślin rolniczych [IPGRI 2002]. W Polsce sprzyja temu dodatkowo rozdrobnienie gospodarstw rolnych oraz niski poziom mechanizacji [IJHARS 2006]. Jednocześnie rozwijający się rynek Ŝywności ekologicznej stymuluje producentów do wytwarzania produktów o nowej jakości, nierzadko powstałych na bazie starych, czasem juŝ zapomnianych gatunków i odmian. W ostatnich latach obserwuje się zwiększone zainteresowanie pszenicą orkisz (Triticum spelta L.), która w Europie była uprawiana masowo od Epoki Brązu po Średniowiecze. Jest to stara, prymitywna kuzynka pszenicy zwyczajnej, o mniejszych wymaganiach agrotechnicznych, łamliwej osadce kłosowej i charakterystycznych twardych plewach, chroniących ziarniak przed szkodnikami i zanieczyszczeniami [NOWIŃSKI 1970; STALLKNECHT i in. 1996]. Jej ziarno jest doskonałym źródłem błonnika, krzemu, witamin z grupy B, cynku i magnezu, zawiera takŝe - w ilościach większych niŝ ziarno pszenicy zwyczajnej - podstawowe aminokwasy, nienasycone kwasy tłuszczowe oraz węglowodory stymulujące procesy krzepnięcia krwi i układ odpornościowy organizmu. Stosowanie diety orkiszowej przyczynia się do obniŝenia poziomu cholesterolu we krwi i zmniejszenia ryzyka wystąpienia chorób związanych z powstawaniem kamieni Ŝółciowych w organizmie człowieka. Pokarmy zawierające orkisz są szczególnie pomocne w leczeniu migrenowych bólów głowy, miaŝdŝycy, cukrzycy, chorobach serca i krąŝenia. Zawierają one substancje o właściwościach antyoksydantów, jak kwasy fitynowe, roślinne fenole i linale, które przeciwdziałają powstawaniu i rozwojowi komórek rakowych [JENSEN i in. 2004; JOHNSEN i in. 2004; LIU 2004; TSAI i in. 2004; ERKKILA i in. 2005]. Pszenica płaskurka (Triticum dicoccon SCHRANK), którą cechują nieco mniejsze wymagania agrotechniczne oraz niŝsza plenność w porównaniu do pszenicy orkisz, ceniona była w staroŝytności dla doskonałego smaku i bogatego w białko ziarna [NOWIŃSKI 1970]. Ze względu na wymienione właściwości, produkty wytworzone z ziarna tej tetraploidalnej pszenicy oplewionej, mogą ponownie wrócić w najbliŝszych latach do naszego jadłospisu.
828 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska W związku z zainteresowaniem starymi gatunkami i odmianami zbóŝ, waŝnym zadaniem jest przebadanie ich pod kątem przydatności do uprawy w gospodarstwach ekologicznych oraz konkurencyjności w tych warunkach w stosunku do form konwencjonalnych. Badania takie prowadzone są przez Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin w Radzikowie, we współpracy z gospodarstwami ekologicznymi. Dwuletnie wyniki wstępnych badań są przedmiotem niniejszej pracy. Materiał i metody W latach 2004-2005 w 10 certyfikowanych gospodarstwach ekologicznych połoŝonych na terenie Mazowsza, Kurpi i Podlasia przeprowadzono wstępne badania porównawcze 35 starych i współczesnych odmian i populacji pszenicy zwyczajnej, pszenicy orkisz, płaskurki i pszenicy samopsza, jęczmienia oraz owsa uprawnego (tab. 1). Gospodarstwa zlokalizowane były na glebach klas III, IV i V naleŝących do kompleksu Ŝytniego dobrego i Ŝytniego słabego [WITEK 1981 (red.)]. Odczyn gleb w tych gospodarstwach wahał się od kwaśnego do bardzo kwaśnego - średnia wartość ph na terenie Kurpi wynosiła 5,2, Podlasia 4,6, a na południowo zachodnim Mazowszu 6,1 [SOBIECH-SZCZAPA 2005]. Odmiany i populacje zbóŝ jarych w doświadczeniach porównawczych Cultivars and populations of spring cereals used in trials Nazwa odmianowa Cultivar name Hodowca/kraj pochodzenia; Breeder/country of origin Dawca Donor Tabela 1; Table 1 Okres w doborze/uprawie Cultivation period 1 2 3 4 ODMIANY WSPÓŁCZESNE; MODERN CULTIVARS Pszenica zwyczajna; Bread wheat (Triticum aestivum L.) Koksa HR Kończewice HR Kończewice 2000- Hera HR Pustków ś. HR Pustków ś. 1991-1996 Cytra HR Kończewice HR Kończewice 2004- Torka HR Kończewice HR Kończewice 1996- Korynta HR Kończewice HR Kończewice 2002- Eta HR Pustków HR Pustków 1986- Henika HR Henryków HR Henryków 1986- Kadett Szwecja; Sweden Svalof-Weibull 1983-1986 Nawra HR Kończewice HR Kończewice 1999- Broma HR Sobiejuchy HR Sobiejuchy 1989-2002 Jęczmień zwyczajny; Barley (Hordeum vulgare L.) Stratus HR Strzelce HR Strzelce 1999- Rodos HR Strzelce HR Strzelce 1992- Atol HR Strzelce HR Strzelce 1997- Owies; Oats (Avena sativa L.) Szakal HR Strzelce HR Strzelce 2000- Chwat HR Strzelce HR Strzelce 2000-
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 829 HR SH Sławko HR Strzelce HR Strzelce 1993- Polar HR Strzelce HR Strzelce 2002- ODMIANY STARE; OLD CULTIVARS Pszenica zwyczajna; Bread wheat (Triticum aestivum L.) Ostka Złotnicka HR Złotniki - 1919-1939 Owies; Oat (Avena sativa L.) Tatrzański HR Podhorce IHAR Młochów 1930-1939 Proporczyk SH Dębina HR Danko 1946-1962 Udycz śółty SH Kwasów SH Borów 1919-1975 Jęczmień; Barley (Hordeum vulgare L.) Orkisz Polska; Poland IHAR ekspedycja expedition Lubicki Polska; Poland IHAR ekspedycja expedition Pszenica orkisz; Spelt wheat (Triticum spelta L.) brak danych no data available Weisser Grannen Spelz Niemcy; Germany GB Gatersleben brak danych no data available Roter Sommer Kolben Szwajcaria; Switzerland GB Gatersleben var. album Polska; Poland AR Kraków S3 Polska; Poland - Pszenica płaskurka; Emmer wheat (Triticum dicoccon SCHRANK) White spring USA GB Gatersleben brak danych no data available May - Emmer - Altenburg BG 2-1282 - CSK Ban. Byst. var. rufum - - Bazylei Polska; Poland IUNG Puławy Kahler Emmer - GB Gatersleben Rother Emmer - IHAR Gorzów Wlkp. Pszenica samopsza; Einkorn wheat (Triticum monococcum L.) 2-941 - CSK Ban. Byst. brak danych no data available Hodowla Roślin; Plant Breeding Ltd. Stacja Hodowli Roślin; Plant Breeding Station W kaŝdym gospodarstwie wysiano po 300 nasion kaŝdej z odmian lub populacji wymienionych w tabeli 1, na powierzchni 1 m 2, traktując gospodarstwo jako pojedyncze powtórzenie. Nasiona pochodziły z rozmnoŝenia w warunkach uprawy ekologicznej i spełniały wymagania przewidziane dla materiału siewnego. W okresie wegetacyjnym badano wschody, odporność na wyleganie oraz poraŝenie chorobami grzybowymi liści, a po zbiorze oceniano plonowanie i jego wybrane parametry. Ocena plonu prowadzona była zgodnie z obowiązującą metodyką ISTA [ISTA RULES 2005]. W ramach badanych gatunków porównano poziom plonowania odmian starych w stosunku do odmian współczesnych, a takŝe porównano poziom plonowania czterech współczesnych odmian pszenicy zwyczajnej w stosunku do plonów uzyskanych
830 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska dla tych odmian w badaniach prowadzonych przez COBORU w latach 2001-2003. Do porównania wybrano tylko te odmiany, dla których trzyletnie wyniki plonowania były udostępnione przez COBORU. Wyleganie roślin i poraŝenie chorobami: septoriozą, mączniakiem, rdzą Ŝółtą i rdzą brunatną, oceniane było w skali 1-9, gdzie 9 oznacza brak wylegania/objawów poraŝenia. W celu wyłączenia z analizy wpływu zmienności pomiędzy gospodarstwami i regionami geograficznymi, w których te gospodarstwa się znajdowały, wykonano analizę wariancji w układzie blokowym, gdzie jako blok traktowano pojedyncze gospodarstwa. Wyniki opracowano statystycznie metodą analizy wariancji, przy uŝyciu pakietu SAS 9.1 [SAS INSTITUTE 2004a, b]. Dane do analiz uśredniono w powtórzeniach i porównano ze sobą testem wielokrotnym Tukeya-Kramera dla danych nieortogonalnych [WESTFALL in. 1999; BOX i in. 2005]. Wyniki Na podstawie obserwacji polowych nie wykazano podatności na wyleganie Ŝadnej z testowanych odmian pszenicy zwyczajnej, orkiszu, płaskurki i pszenicy samopsza oraz owsa. W obydwu latach badań podatność na wyleganie wykazano jedynie u dwóch starych odmian jęczmienia: Orkisz i Lubicki. Tabela 2; Table 2 Średni stopień poraŝenia przez patogeny gatunków pszenicy jarej w latach 2004 i 2005 Mean disease resistance of spring wheat species within 2004-2005 Gatunek Species Średni stopień poraŝenia przez choroby; Mean disease resistance rdza Ŝółta Puccinia striiformis rdza brunatna Puccinia recondita mączniak prawdziwy Blumeria graminis septorioza Septoria spp. Triticum aestivum L. 8,4 8,5 8,8 8,7 Triticum spelta L. 8,5 8,5 8,7 8,8 Triticum dicoccon SCHRANK 8,5 8,8 8,7 8,8 Triticum monococcum L. 8,8 8,7 8,9 9,0 Stwierdzono, Ŝe wszystkie badane odmiany pszenicy płaskurki i pszenicy samopsza charakteryzują się wysoką odpornością na poraŝenie wszystkimi czterema chorobami liści. Natomiast odmiany pozostałych gatunków pszenicy wykazują zróŝnicowaną podatność na te choroby. Nie stwierdzono wyraźnych róŝnic pomiędzy średnią wartością poraŝenia badanymi patogenami grzybowymi czterech gatunków pszenicy (tab. 2). W przypadku odmian owsa stwierdzono najmniejszy stopień poraŝenia chorobami grzybowymi w stosunku do odmian pozostałych gatunków. Najsilniej poraŝone rdzą brunatną i mączniakiem okazały się stare odmiany jęczmienia, w szczególności Lubicki oraz stara odmiana pszenicy zwyczajnej - Ostka Złotnicka. Średnie poraŝenie rdzą brunatną i mączniakiem odmian jęczmienia wynosiło odpowiednio 6,9 i 7,8, natomiast odmian owsa 8,7 i 8,6. Nie obserwowano objawów septoriozy i rdzy Ŝółtej na Ŝadnej odmianie obydwu tych gatunków.
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 831 W tabeli 3, w obrębie badanych gatunków przedstawiono porównanie poziomu plonowania odmian starych ze współczesnymi oraz prymitywnych gatunków pszenic oplewionych ze współczesnymi odmianami pszenicy zwyczajnej. Tabela 3; Table 3 Średnie plony starych i współczesnych odmian zbóŝ w obrębie gatunków w dwóch latach badań Average yield of modern and old cereal cultivars obtained in two year trials Gatunek; Species Liczba odmian Number of cultivars Średni plon odmian (g m -2 ) Mean yield for cultivars (g m -2 ) rok; year średnio w latach mean for years 2004-2005 2004 2005 Triticum aestivum L. Odmiany współczesne; Modern cultivars Triticum aestivum L. Odmiany stare; Old cultivars 10 315 ** 260 ** 288 ** 1 259 ** 142 ** 201 ** Triticum spelta L. * 4 366 266 316 Triticum dicoccon SCHRANK * 7 325 263 294 Triticum monococcum L. 1 242 192 217 Avena sativa L. Odmiany współczesne; Modern cultivars Avena sativa L. Odmiany stare; Old cultivars Hordeum vulgare L. Odmiany współczesne; Modern cultivars Hordeum vulgare L. Odmiany stare; Old cultivars 3 424 386 405 3 449 336 393 3 365 ** 347 ** 356 ** 2 257 ** 240 ** 249 ** * plon dla pszenic oplewionych bez wyłuskania; yield of hulled wheats with husks ** oznacza istotną róŝnicę (przy α = 0,01) pomiędzy średnią dla odmian starych i współczesnych w ramach jednego gatunku i roku; means LSD = 0.01 between mean yield of old and modern cultivars within one species Współczesne odmiany pszenicy zwyczajnej oraz jęczmienia charakteryzowały się istotnie wyŝszym plonem w stosunku do starych odmian tego samego gatunku. Średni plon pszenicy orkisz i pszenicy płaskurki przewyŝszał lub dorównywał poziomem niektórym współczesnym odmianom pszenicy zwyczajnej i znacznie przekraczał plon pszenicy samopsza, charakteryzującej się małymi kłosami i drobniejszym ziarnem (tab. 3). Plon technologiczny pszenic oplewionych jest niŝszy o około 30% w stosunku do plonu rolniczego [OLIVEIRA 2001; BABALSKI 2005], jaki jest uzyskiwany po oddzieleniu ziarna od plew. Cztery współczesne odmiany pszenicy zwyczajnej oceniane w doświadczeniach COBORU [2004], w gospodarstwach ekologicznych plonowały na znacząco niŝszym poziomie w stosunku do plonów uzyskiwanych dla tych odmian w warunkach doświadczalnych COBORU (tab. 4).
832 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska Tabela 4; Table 4 Porównanie średniego plonu wybranych odmian pszenicy zwyczajnej z uprawy ekologicznej (badania własne) z plonem tych samych odmian w uprawie konwencjonalnej w doświadczeniach COBORU w latach 2001-2003 Comparison of mean yield of selected common wheat from organic farms with those obtained in trials of COBORU - Research Centre for Cultivar Testing, for period 2001-2003 Odmiana Cultivar Średni plon w doświadczeniach COBORU; Mean yield from conventional trials of COBORU (q ha -1 ) średni plon w uprawie ekologicznej; Mean yield in organic farming % wzorca COBORU % of standard yield in COBORU trials 2001-2003 2004 2005 2004 2005 Torka 50,8 30,4 22,0 60% 43% Koksa 54,1 30,7 28,0 57% 52% Korynta 54,6 30,3 30,5 55% 56% Nawra 55,7 31,3 21,9 56% 39% W latach 2004 i 2005 plonowanie ocenianych odmian pszenicy zwyczajnej, uprawianej w warunkach ekologicznych osiągnęło odpowiednio od 55 do 60% i od 39% do 56% plonu uzyskanego w doświadczeniach COBORU. Poziom plonowania Ŝadnej z odmian testowanych w gospodarstwach ekologicznych nie róŝnił się wyraźnie od pozostałych. Najlepiej plonującymi odmianami pszenicy zwyczajnej w latach 2004-2005, w warunkach uprawy ekologicznej, okazały się Eta i Hera. Na nieznacznie niŝszym poziomie plonowały odmiany Henika, Kadett i Korynta. Najplenniejsza w obydwu latach badań współczesna odmiana Eta plonowała na istotnie wyŝszym poziomie w stosunku do pozostałych odmian i gatunków pszenicy. Spośród badanych odmian pszenicy zwyczajnej wyodrębniono 4 grupy odmian o róŝnym poziomie plonowania (rys. 1). Do grupy najniŝej plonujących odmian zaliczono starą odmianę Ostka Złotnicka oraz współczesną odmianę Cytra, przeznaczoną do uprawy w warunkach intensywnej agrotechniki. Na podstawie dwuletnich wyników wykazano, Ŝe poziom plonowania badanych odmian pszenicy orkisz róŝnił się istotnie między odmianami (rys. 2), zaś jego średnia wartość dla wszystkich odmian wyniosła 316 g m -2 (tab. 3). Odmianami pszenicy orkisz plonującymi w obu latach badań na istotnie wyŝszym poziomie w stosunku do pozostałych były T. spelta var. album oraz odmiana S3 (rys. 2). Poziom plonowania odmian pszenicy płaskurki nie róŝnił się istotnie pomiędzy odmianami (rys. 3), zaś średnia dla wszystkich odmian wyniosła 294 g m -2 (tab. 3). W obu latach badań najwyŝszy plon dała odmiana Bazylei, pochodząca ze zbiorów prof. Kaznowskiego. Analiza wariancji nie wykazała istotnych róŝnic pomiędzy średnim plonem dla współczesnych odmian pszenicy zwyczajnej a plonami pszenicy orkisz (NIR = 5,8568) i pszenicy płaskurki (NIR = 11,645).
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 833
834 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 835 Poziom plonowania starych odmian jęczmienia jarego był o 30% niŝszy od plonu odmian współczesnych i róŝnica ta była istotna statystycznie (NIR = 4,69 - tab. 3, rys. 4). Plony starej odmiany Orkisz były o około 44% niŝsze od plonów uzyskiwanych dla pozostałych odmian. średni plon; mean yield (g m -2 ) objaśnienia jak w rys. 1; explanations see Fig. 1 Rys. 5. Porównanie średniego plonu z lat 2004 i 2005 dla starych i współczesnych odmian owsa Fig. 5. Comparison of mean yield of modern and old oat cultivars within 2004-2005 period Na podstawie dwuletnich wyników nie stwierdzono istotnych róŝnic pomiędzy średnim plonem starych i współczesnych odmian owsa (tab. 3, rys. 5). NajwyŜej plonującymi odmianami owsa w obu latach były: współczesna odmiana Sławko oraz stara odmiana Proporczyk. Odmiana Polar, naleŝąca do odmian nieoplewionych, charakteryzowała się niŝszą masą 1000 ziaren i niŝszym plonem rolniczym. Dyskusja Badania prowadzone nad zdrowotnością pszenicy ozimej w uprawie ekologicznej [JOŃCZYK i in. 2002; KUŚ 2006] wskazują, Ŝe współczesne odmiany zrejonizowane są zdecydowanie słabiej poraŝane przez choroby grzybowe podstawy źdźbła oraz liści niŝ odmiany stare. Wyniki prezentowanych badań potwierdzają tę prawidłowość w odniesieniu do odmian jarych pszenicy zwyczajnej oraz jęczmienia. Potwierdzają one równieŝ obserwacje KUSIA [2006], Ŝe w roku 2005, ze względu na panującą od połowy czerwca do połowy lipca suszę, wystąpiło znacznie słabsze nasilenie chorób grzybowych liści niŝ w wilgotniejszym roku 2004. Badania porównawcze plonowania pszenic w uprawie konwencjonalnej
836 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska i ekologicznej wskazują na obniŝanie plonów w systemie ekologicznym, co jest wiązane z większym poraŝeniem chorobami, skutkującym obniŝaniem masy tysiąca ziaren i gorszym wypełnieniem ziarna [KUŚ 2005; 2006]. Plon otrzymany w przeprowadzonych badaniach dla czerech współczesnych odmian pszenicy zwyczajnej (Torka, Koksa, Korynta i Nawra) z uprawy ekologicznej dowodzi, Ŝe obniŝka plonu w porównaniu do średniego plonu tych samych odmian w doświadczeniach COBORU moŝe dochodzić nawet do 40-60% (tab. 4). Zarówno wyniki własne, jak równieŝ KUSIA [2005; 2006] i JOŃCZYKA i in. [2002] sugerują, iŝ większość współczesnych odmian pszenicy, ze względu na posiadanie genetycznie uwarunkowanej odporności na choroby oraz na dobry poziom plonowania, moŝe być uprawiana w gospodarstwach ekologicznych usytuowanych na zasobniejszych glebach. Pszenice oplewione to gatunki prymitywne, najstarsze z pszenic uprawnych. W Polsce najwcześniej uprawiano płaskurkę, następnie pszenicę samopsza, a najpóźniej orkisz, który w wiekach VII-XII siany był na duŝych obszarach. Ze względu na dobre właściwości przemiałowe ziarna, zboŝe to zostało poddane zabiegom hodowlanym. Badania prowadzone w Asturii na miejscowych odmianach orkiszu i płaskurki dowodzą, Ŝe plonują one na podobnym poziomie do współczesnych odmian pszenicy zwyczajnej [OLIVEIRA 2001]. Badacze hiszpańscy uznali, Ŝe jest to wynikiem większego wigoru i energiczniejszego wzrostu roślin pszenicy orkisz w porównaniu do pszenicy zwyczajnej w niesprzyjających warunkach środowiska [Oliveira za RIESEN i in. 1986]. Badania FELEDYN-SZEWCZYK i DUER [2006] pośrednio potwierdzają powyŝszą hipotezę, wykazały bowiem one, Ŝe odmiana pszenicy orkisz w warunkach konkurencji z chwastami charakteryzowała się zdecydowanie wyŝszymi parametrami wzrostu i rozwoju (rozkrzewienie, indeks LAI, sucha masa, obsada kłosów na m 2 ) niŝ współczesne odmiany pszenicy zwyczajnej. Prezentowane badania własne wykazały, Ŝe plony prymitywnych gatunków pszenicy oplewionej - heksaploidalnego orkiszu i tetraploidalnej płaskurki, wielkością plonów dorównują współczesnym odmianom pszenicy zwyczajnej (tab. 3), tym samym potwierdzając, Ŝe w mniej intensywnych warunkach agrotechnicznych uprawa prymitywnych gatunków pszenicy moŝe być ekonomicznie opłacalna. Biorąc pod uwagę wysoki poziom plonowania, wysoką odporność na cztery podstawowe choroby liści oraz tolerancję na niekorzystne warunki środowiska, odmiany var. album i S3 pszenicy orkisz oraz odmiany Bazylei i 2-1282 płaskurki mogą być rekomendowane do uprawy w warunkach ekologicznych oraz w niskonakładowych gospodarstwach konwencjonalnych. Natomiast jara pszenica samopsza, pomimo jej wysokiej odporności na choroby, nie znajdzie większego zastosowania w uprawie ekologicznej ze względu na bardzo niskie plony, jeśli podobne wyniki dotyczące plonowania i poraŝenia chorobami zostaną potwierdzone w doświadczeniach z innymi odmianami tego gatunku. Wyniki uzyskane dla jęczmienia sugerują, Ŝe znalezienie starych odmian tego gatunku, przydatnych do uprawy w warunkach ekologicznych, moŝe być trudne ze względu na ich niski poziom plonowania, podatność na wyleganie (odmiany długosłome) oraz podatność na choroby, a w szczególności na rdzę brunatną i mączniaka. Odmian jęczmienia przydatnych do uprawy ekologicznej naleŝałoby zatem poszukiwać wśród odmian współczesnych, posiadających genetycznie uwarunkowaną odporność na choroby i o wysokim potencjale plonowania. Biorąc pod uwagę wyniki prezentowanych badań, wyselekcjonowanie takich odmian nie powinno sprawiać trudności Stare odmiany owsa uprawnego Udycz śółty, Proporczyk i Tatrzański, ze
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 837 względu na dobrą tolerancję niekorzystnych warunków środowiska, dobre wyniki plonowania i wysoką odporność na choroby, nie ustępują odmianom współczesnym i w związku z tym powinny zostać uwzględnione jako odmiany zalecane do uprawy w gospodarstwach ekologicznych. Podsumowanie 1. Owies okazał się zdecydowanie najlepiej przystosowanym gatunkiem do uprawy w gospodarstwach ekologicznych o kompleksie glebowym od Ŝytniego dobrego do Ŝytniego słabego. 2. Stare odmiany pszenicy zwyczajnej i jęczmienia nie są przydatne do warunków uprawy ekologicznej ze względu na niski poziom plonowania oraz duŝą podatność na choroby grzybowe i wyleganie. 3. Odmiany pszenicy zwyczajnej i jęczmienia naleŝy dobierać do uprawy ekologicznej pośród odmian współcześnie zrejonizowanych, posiadających genetycznie uwarunkowaną odporność na choroby i charakteryzujących się dobrym poziomem plonowania. 4. Odmiany pszenicy orkisz i pszenicy płaskurka plonujące na poziomie współczesnych odmian pszenicy zwyczajnej, mogą być rekomendowane do uprawy w gospodarstwach ekologicznych. Literatura AICR 2004. American Institute for Cancer Research. Liu R.H. New finding may be key to ending confusion over link between fiber, colon cancer. Press Release, November. http://www.aicr.org/site/news2?news_iv_ctrl=1&abbr=pr_&page =NewsArticle&id=7696 BABALSKI M. 2005. Informacja ustna (hodowca i przetwórca pszenicy orkisz). BOX G.E.P., HUNTER J.S., HUNTER W.G. 2005. Statistics for Experimenters - Design, Innovation, and Discovery. Second Edition. New Jersey, USA: Wiley and Sons Inc.: 633 ss. COBORU 2004. Wyniki porejestrowych doświadczeń odmianowych - pszenica. Słupia Wielka 2004: 248 ss. ERKKILA A.T., HERRINGTON D.M., MOZAFFARIAN D., LICHTENSTEIN A.H. 2005. Cereal fiber and whole-grain intake are associated with reduced progression of coronaryartery arteriosclerosis in postmenopausal women with coronary artery disease. American Heart Journal 150(1): 94-101. FELEDYN-SZEWCZYK B., DUER I. 2006. Ocena konkurencyjności odmian pszenicy ozimej uprawianej w ekologicznym systemie produkcji w stosunku do chwastów. Poznań. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 51(2): 30-35. IJHARS 2006. Stan i tendencje rozwoju rolnictwa ekologicznego w Polsce w 2005 roku. Strona IJHARS>>Rolnictwo ekologiczne>>raporty i analizy: http://www.ijhar-s.gov.pl/index.php?idkat=122. IPGRI 2002. Home gardens and in situ conservation of plant genetic resources in farming systems. IPGRI, Rome, Italy: 40 ss.
838 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska ISTA RULES 2005. International Seed Testing Association. Zuerich, Switzerland: 320 ss. JENSEN M.K., KOH-BANERJEE P., HU FB., FRANZ M., SAMPSON L., GRONBAEK M., RIMM E.B. 2004. Intakes of whole grains, bran, and germ and the risk of coronary heart disease in men. Am Journ. Clin. Nutr. 80(6): 1492-1499. JOHNSEN N.F., HAUSNER H., OLSEN A., TETENS I., CHRISTENSEN J., KNUDSEN K.E., OVER- VAD K., TJONNELAND A. 2004. Intake of whole grains and vegetables determines the plasma enterolactone concentration of Danish women. J. Nutr. 134(10): 2691-2697. JOŃCZYK K., KUŚ J., MRÓZ A. 2002. Intensity of diseases and yielding of winter wheat cultivated in ecological and conventional crop production systems. Berlin. 53 Deutsche Pflanzenschutztagung, Heft 390: 435-437. KUŚ J. 2005. Plonowanie roślin w systemie ekologicznym, integrowanym i konwencjonalnym, w: Wybrane zagadnienia ekologiczne we współczesnym rolnictwie. Poznań. Monografia, tom 2: 37-46. KUŚ J. 2006. Nasilenie chorób grzybowych wybranych odmian pszenicy ozimej w uprawie ekologicznej. Poznań, Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 51(2): 88-93. NOWIŃSKI M. 1970. Dzieje upraw i roślin uprawnych. PWRiL, Cieszyn: 39-211. OLIVEIRA J.A. 2001. North Spanish emmer and spelt wheat landraces: agronomical and grain quality characteristic evaluation. FAO-IPGRI, Rome. PGR Bulletin 125: 16-20. RIESEN T.H., WINZELER H., RÜEGGER A., FRIED P.M. 1986. The effect of glumes on fungal infection of germinating seed of spelt (Triticum spelta L.) in comparison to wheat (Triticum aestivum L.). Phytopathology 115: 318-324. SAS INSTITUTE INC. 2004a. SAS 9.1 Companion for Windows. Cary, NC, USA: SAS Publishing, SAS Institute Inc.: 668 ss. SAS INSTITUTE INC. 2004b. SAS/STAT 9.1 user's guide. Cary, NC, USA: SAS Publishing, SAS Institute Inc.: 5136 ss. SOBIECH-SZCZAPA B. 2005. Zasobność gleb oraz skład chemiczny zbóŝ w gospodarstwach ekologicznych. Akademia Podlaska w Siedlcach. Praca magisterska: 107 ss. STALLKNECHT G.F., GILBERTSON K.M., RANNEY J.E. 1996. Alternative wheat cereals as food grains: Einkorn, emmer, spelt, kamut, and triticale, w: Progress in new crops. Janick J. (red.), ASHS Press, Alexandria, VA. 1996: 156-170. TSAI C.J., LEITZMANN M.F., WILLETT W.C., GIOVANNUCCI E.L. 2004. Long-term intake of dietary fiber and decreased risk of cholecystectomy in women. Am. J. Gastroenterol. 99(7): 1364-1370. WESTFALL P.H., TOBIAS R.D., ROM D., WOLFINGER R.D., HOCHBERG Y. 1999. Multiple Comparisons and Multiple Tests Using SAS. Cary, NC, USA: SAS Publishing, SAS Institute Inc.: 397 ss. WITEK T. (red.) 1981. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski według gmin. IUNG, Puławy: 404 ss. Słowa kluczowe: zboŝa, stare gatunki i odmiany, plonowanie, odporność, rolnictwo ekologiczne
ZANIECHANE GATUNKI I STARE ODMIANY ZBÓś... 839 Streszczenie W dziesięciu certyfikowanych gospodarstwach ekologicznych, połoŝonych na terenie Kurpi, Podlasia i Pojezierza Brodnickiego przeprowadzono doświadczenia polowe w celu porównania plonowania, wylegania i zdrowotności 35 aktualnie uprawianych i starych odmian oraz populacji: 11 pszenicy zwyczajnej (Triticum aestivum L.), 4 pszenicy orkisz (T. spelta L.), 7 pszenicy płaskurki (T. dicoccon SCHRANK) oraz 1 pszenicy samopsza (T. monococcum L.), a takŝe 5 odmian jęczmienia uprawnego i 7 owsa uprawnego. Nasiona wysiano na poletkach 1 m 2. Dwuletnie wyniki wykazały, Ŝe średnie plony uzyskane dla prymitywnych gatunków pszenicy orkisz i płaskurki dorównywały poziomem plonowania odmianom pszenicy zwyczajnej i dwukrotnie przekroczyły plon dla pszenicy samopsza. Odmianami pszenicy o najwyŝszym plonie były: współczesne odmiany pszenicy zwyczajnej Eta i Hera, T. spelta var. album spośród pszenicy orkisz oraz odmiana Bazylei spośród pszenicy płaskurki. Odmian jęczmienia przydatnych do uprawy ekologicznej naleŝałoby poszukiwać wśród odmian współcześnie zrejonizowanych, posiadających genetycznie uwarunkowaną odporność na choroby. Plony owsa uprawnego były jednakowo wysokie dla odmian starych i współczesnych. Ze względu na dobrą tolerancję niekorzystnych warunków środowiska, dobre wyniki plonowania i wysoką odporność na choroby, owies okazał się zdecydowanie najlepiej przystosowanym gatunkiem do uprawy w gospodarstwach ekologicznych, szczególnie tych o słabym kompleksie glebowym. NEGLECTED CEREAL SPECIES AND OLD CULTIVARS OR THE MODERN ONES FOR ORGANIC FARMING? Małgorzata Cyrkler-Degulis, Zofia Bulińska-Radomska National Centre for Plant Genetic Resources, Plant Breeding and Acclimatization Institute, Radzików Key words: farming cereals, old species and cultivars, yield, resistance, organic Summary On ten certified organic farms in Kurpie, Podlasie and Brodnickie Lake regions the experiments were carried out to compare the field performance and yielding potential of 35 currently cultivated and old cultivars or populations: 11 bread wheat (Triticum aestivum L.), 4 spelt wheat (Triticum spelta L.), 7 emmer wheat (T. dicoccon SCHRANK), 1 einkorn wheat (T. monococcum L.), 5 barley and 7 oats. Seeds were sown on plots of 1 m 2. Plants were surveyed with respect to phases of growth, disease resistance, lodging resistance and yielding parameters. Two-year results showed that mean level of yielding under organic farming obtained by old, husky wheat cultivars spelt and emmer, was similar to that of the average modern bread wheat cultivars. It was twice higher than the yield given by einkorn. The best yielding potential under organic farming conditions showed modern bread wheat cultivars - Eta and Hera, T. spelta var. album of spelt wheat and old cultivar Bazylei of emmer wheat. Only modern cultivars
840 M. Cyrkler-Degulis, Z. Bulińska-Radomska of barley were characterized by high yielding potential and disease resistance, while in the oats of both, modern and old cultivars, showed highest yielding and disease resistance. Out of all surveyed cereal species the oats tend to be best adapted to organic farming conditions, especially at poor soil conditions. Mgr Małgorzata Cyrkler-Degulis Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych w Radzikowie 05-870 BŁONIE e-mail: m.cyrkler@ihar.edu.pl