ZESPOŁY AKT SAMODZIELNYCH REFERATÓW INFORMACYJNYCH DOK (DOGEN.) ORAZ SAMODZIELNEGO REFERATU INFORMACYJNEGO DOWÓDZTWA FLOTY Z LAT 1919 1939

Janusz Gzyl, Natalia Mroczek ZESPOŁY AKT SAMODZIELNYCH REFERATÓW INFORMACYJNYCH DOK (DOGEN.) ORAZ SAMODZIELNEGO REFERATU INFORMACYJNEGO DOWÓDZTWA FLOTY Z LAT 1919 1939 W zasobie Centralnego Archiwum Wojskowego znajdują się akta Samodzielnych Referatów Informacyjnych DOK (DOGen.) oraz Dowództwa Floty. Akta ww. instytucji wytworzone w okresie międzywojennym nie były przekazywane do Archiwum Wojskowego. Sprawy przekazywania akt do archiwum zostały uregulowane instrukcją wydaną dopiero w grudniu 1938 roku z terminem wejścia w życie z dniem 1 stycznia 1939 roku. Z uwagi na krótki okres czasu poprzedzający rozpoczęcie wojny we września 1939 roku akta DOGen. i DOK, podobnie jak i innych instytucji wojskowych, nie zostały przekazane do Archiwum Wojskowego. Po wybuchu wojny registratury DOGen. i DOK zostały w większości przejęte przez Niemców i zgromadzone w Oliwie, bądź wywiezione w głąb Rzeszy. Po zakończeniu wojny niewielka część akt oliwskich trafiła do CAW, resztę zaś przejęło Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego. W 1989 roku Ministerstwo Spraw Wewnętrznych przekazało do CAW 1.846 j.a. akt SRI DOK I X (spis 1772/89). Akta SRI DOK wywiezione w głąb Niemiec zostały przejęte przez armię radziecką i wywiezione do ZSRR, a następnie w 1964 roku, w części zwrócone Polsce

w ramach rewindykacji. Pozostałe akta SRI przechowuje Centr Chranienija Istoriko Dokumientalnych Kollekcji w Moskwie. 1. Zarys organizacyjny Organizowanie wojskowych władz terytorialnych zostało rozpoczęte jeszcze przed odzyskaniem niepodległości, z inicjatywy istniejącego od października 1918 roku Sztabu Generalnego. Utworzono wówczas na terenie b. Królestwa Polskiego 15 okręgów wojskowych oraz trzy (a następnie cztery) inspektoraty lokalne, jako zwierzchnie w stosunku do okręgów wojskowych 1. Stan ten trwał bardzo krótko, gdyż już rozkazem z 17 listopada 1918 roku 2 utworzono pięć okręgów generalnych: warszawski, lubelski, kielecki, łódzki i krakowski. Stopniowo, w miarę przejmowania nowych terenów przez administrację polską, tworzone były nowe dowództwa okręgów generalnych. Organizację wewnętrzną DOGen. kilkakrotnie zmieniano i uzupełniano, nie była ona zresztą początkowo jednolita. Zasadniczą reorganizację przeprowadzono z dniem 1 czerwca 1920 roku 3. Nadano wówczas numerację okręgom generalnym i ustalono organizację wewnętrzną. Sztab dowództwa okręgu generalnego składał się m.in. z Wydziału II Informacyjnego, w skład którego wchodziły referaty 4 : 1. defensywny, 2. informacyjno-polityczny, 3. prasowy, 4.propagandy, 5. dozoru korespondencji, 6. jeńców i internowanych, 1 Dziennik Rozporządzeń Komisji Wojskowej nr 2 z dnia 1.11.1918 roku, poz. 25. Rozkaz Sztabu Generalnego nr 4 z dnia 30.10.1918 roku. 2 Dziennik Rozporządzeń MSWojsk. nr 6 z dnia 27.11.1918 roku, pkt. 89. 3 Rozkaz MSWojsk. Oddz. II Org.-Mob. nr 3300/org. z 31.05.1920 roku. Tymczasowa organizacja dowództw okręgów generalnych, CAW, I.300.76.92, k. 58. 4 Załącznik do rozporządzenia MSWojsk Oddz. I Sztabu 3300/org., CAW, I.300.76.92.

7. stowarzyszeń wojskowo-wychowawczych, 8. kancelarii. Organizacja ta miała charakter tymczasowy, uwzględniała przede wszystkim wymagania stanu wojennego oraz wyrażała wzmożoną działalność DOGen. podczas demobilizacji i likwidacji trwającego wówczas stanu wojennego. Wydziały II Informacyjne były odpowiedzialne za walkę ze szpiegostwem i działalność antypaństwową na terenie okręgu. Szefowie tych wydziałów (kierownicy) podlegali zarówno dowódcy okręgu, jak i szefowi Oddziału II MSWojsk. Natomiast kierownikowi wydziału podlegał bezpośrednio cały personel wydziału oraz dowódcy poszczególnych ekspozytur 5, wobec których posiadał on prawa dyscyplinarne dowódcy batalionu. W 1921 roku MSWojsk. wydało rozkaz określający pokojową organizację Sił Zbrojnych. Przejście z organizacji wojennej do organizacji pokojowej miało miejsce i w DO Generalnych. W myśl rozkazu MSWojsk. Oddz. I Sztabu Generalnego L. 7600/org. z dnia 22 sierpnia 1921 roku dowództwa okręgów generalnych przemianowane zostały na Dowództwa Okręgów Korpusów. Obszar państwa podzielony został na 10 okręgów korpusów 6 mających numer porządkowy (oznaczany cyfrą rzymską) oraz nazwę miasta będącego miejscem postoju dowództwa. Kolejność była następująca: Okręg Korpusu nr I Warszawa, Okręg Korpusu nr II Lublin, Okręg Korpusu nr III Grodno, Okręg Korpusu nr IV Łódź, Okręg Korpusu nr V Kraków, Okręg Korpusu nr VI Lwów, Okręg Korpusu nr VII Poznań, Okręg Korpusu nr VIII Toruń, Okręg Korpusu nr IX Brześć n. Bugiem, Okręg Korpusu nr X Przemyśl. 5 CAW, I.300.76.92 wykazy Ekspozytur DOGen. 6 Ogólne zasady pokojowej organizacji Sił Zbrojnych, CAW, I.371.4.3.

Przeprowadzenie reorganizacji podzielone zostało na trzy etapy 7 : 1) okres wstępny od dnia 26.09. do 2.10.1921 roku, 2) 1 faza od dnia 2.10. do 5.11.1921 roku, 3) 2 faza od dnia 6.11. do 30.11.1921 roku Dowództwo Okręgu Korpusu dzieliło się na: a) sztab, b) szefostwo broni i służb, c) kwaterę główną OK. Sztab OK. składał się z 5 oddziałów 8. Jednym z nich był Oddział II Informacyjny, który powstał z byłego Wydziału II Sztabu. Zakres czynności Oddziału II ustalała specjalna instrukcja 9. W roku 1924 ustalono nową organizację DOK na stopie pokojowej. Oddział II Informacyjny został przemianowany na Samodzielny Referat Informacyjny 10. Na czele SRI stał kierownik. Podlegał on szefowi Sztabu DOK, zaś w zakresie organizowania i kierowania pracą aparatu wywiadowczo-informacyjnego oraz administrowania środkami wywiadu (pieniężnymi i technicznymi) szefowi Oddziału II Sztabu Głównego. Szef tego oddziału lub upoważnieni przez niego oficerowie posiadali prawo wglądu i kontroli SRI w całokształt jego działalności. Szczegółowe zadania, organizację pracy SRI oraz współpracę z innymi organami bezpieczeństwa wojskowego i cywilnego normowały specjalne instrukcje. W strukturę poszczególnych SRI wchodziły referaty: kontrwywiadowczy, ochrony, narodowościowy. Wraz z upływem czasu następował wzrost kompetencji SRI oraz zwiększenie liczby podległych im placówek terenowych, wśród których wyróżniano agentury i placówki oficerskie. Agentury stanowiły zakonspirowane w każdym garnizonie 7 Tamże. 8 Dowództwo Okręgu Korpusu organizacja na czas pokojowy, CAW, I.371.5/A.11. 9 Tamże. 10 Rozkaz MSWojsk. Oddz. I. 1000/org. 24 zatwierdzony przez ministra Spraw Wojskowych gen. dyw. W. Sikorskiego 17 maja 1924 roku, wprowadzony w życie rozkazem MSWojsk. Oddz. I L. 6106/org z dnia 1 lipca 1924 roku, CAW, I.371.7.68.

komórki kontrwywiadowcze. Przedłużeniem sieci kierowanej przez referaty informacyjne byli oficerowie informacyjni w oddziałach i instytucjach wojskowych, a także oficerowie oświatowi w poszczególnych pułkach i pododdziałach 11. W roku 1931 została wprowadzona nowa organizacja DOK. W myśl tej organizacji został utworzony także Samodzielny Referat Bezpieczeństwa 12, który składał się z referatów: służby wewnętrznej, bezpieczeństwa terenowego, społecznego. Na czele referatu stał kierownik. Samodzielny Referat Bezpieczeństwa ściśle współpracował z SRI. Ostatnia reorganizacja DOK miała miejsce w 1939 roku. W tym to roku Departament Dowodzenia Ogólnego opracował tymczasową, ogólną instrukcję organizacyjną Dowództwa Okręgu Korpusu na stopie pokojowej. Rozkazem ministra Spaw Wojskowych L. 574/org. tjn. z dnia 4 maja 1939 roku 13 wprowadzona została do użytku służbowego, z tym jednak, że dowódcy OK. w terminie do dnia 1 maja 1940 roku mieli przedstawić swoje uwagi i spostrzeżenia oraz ewentualne wnioski dotyczące powyższej instrukcji. Wspomniany wyżej rozkaz ministra z dnia 4 maja 1939 roku polecał traktować instrukcję jako ściśle tajną i zapoznać oficerów DOK tylko w zakresie niezbędnym do pełnienia czynności służbowych. Według nowej instrukcji obszar państwa dzieli się pod względem wojskowym na 10 Okręgów Korpusów oraz Obszar nadmorski. Okręgi Korpusów podporządkowane są dowódcom Okręgów, a Obszar Nadmorski dowódcy Floty. Obszar Nadmorski ustanowiono z dniem 10 grudnia 1935 roku 14. W skład Obszaru Nadmorskiego weszły m. Gdynia, powiat morski i powiat kartuski. Dowódca Floty w stosunku do tego obszaru posiadał analogiczne obowiązki i uprawnienia terytorialne, jak dowódca OK. Ponadto dowódcy Floty podlegał, pod względem 11 A. P e p l o ń s k i, Wywiad polski na ZSRR 1921 1939, Warszawa 1996, s. 263. 12 Zarządzenia Biura Ogólno-Organizacyjnego MSWojsk. L. 1893/org. tjn. z dnia 10.09.1931 roku, CAW, I.302.4.217. 13 CAW, I.300.28.17. 14 Dodatek tajny do Dziennika Rozkazów nr 12/38, poz. 136.

ochrony i bezpieczeństwa wojskowej składnicy tranzytowej na Westerplatte, szef Wydziału Wojskowego Komisariatu Generalnego RP w Gdańsku. Zakres działania dowódcy Floty Morskiej, wykonującego z ramienia ministra Spraw Wojskowych władzę wojskową na podległym mu obszarze, obejmował również służbę Oddziału II, a mianowicie: dział służby kontrwywiadowczej i narodowościowej 15. Organem wykonawczym dowódcy Floty dla prowadzenia służby informacyjnej i wywiadowczej był jeden z etatowych oficerów Dowództwa Floty, przydzielony do jego sztabu. Oficer informacyjny, jako referent informacyjny dowódcy Floty, podlegał mu pod względem służbowym i dyscyplinarnym, a jedynie w sprawach służby wywiadowczej otrzymywał instrukcje bezpośrednio od szefa Oddziału II Sztabu Głównego. W celu należytego wykonania służby informacyjnej na wybrzeżu oficer informacyjny posiadał 2 agentów: jednego w Gdyni, drugiego w Pucku oraz tworzył sobie własną sieć konfidentów dla spraw narodowościowo-politycznych we wszystkich sferach miejscowego społeczeństwa, zaś na okrętach posiadał (w porozumieniu z Dowódcą Floty) oficerów, względnie podoficerów informacyjnych i odpowiednią sieć kontrwywiadowczą 16. Szczegółowe zadania, organizację pracy Samodzielnych Referatów Informacyjnych DOK i Dowództwa Floty oraz ich współpracę z innymi organami bezpieczeństwa wojskowego i cywilnego normowały specjalne instrukcje 17. 2. Charakterystyka zawartości akt 15 CAW, I.371.11/A.1. 16 Tamże. 17 CAW, I.300.28.17.

Akta Samodzielnych Referatów Informacyjnych (SRI) DOK i Dowództwa Floty tworzą grupę złożoną z 11 zespołów zamkniętych i obejmują okres od 1918 do 1939 roku. Całość liczy 2.492 j.a., co stanowi 111 mb. akt. Aktom nadano układ rzeczowo-chronologiczny. W poszczególnych zespołach zostały połączone akta DOGen. i DOK, z tym że akta DOGen. zostały wysunięte na czoło każdego zespołu. Do zespołów SRI zostały włączone akta Komitetu Koordynacyjnego, dotyczące akcji rewindykacyjnej i polonizacji na terenie DOK II, Samodzielnego Referatu Bezpieczeństwa oraz materiały Referatu Historycznego DOK VII. Do wszystkich zespołów sporządzone zostały konkordancje sygnatur. Akta poszczególnych zespołów zawierają: 1. SM (Oddz. II) Sztabu DOK I Warszawa, 1918 1939. Rozkazy tajne, zakres kompetencji i zadania Oddz. II Sztabu DOGen. i DOK I, zarządzenia dot. utworzenia ekspozytury DOGen. w Białymstoku, instrukcje antystrajkowe oraz dot. pracy narodowościowej w wojsku; korespondencja w sprawach personalnych centrali, ekspozytur i agentury (opinie, kwestionariusze, arkusze ewidencyjne osób zatrudnionych w Wytwórni Amunicji i w Instytucie Gazowym w Warszawie); raporty prasowe z lat 1920/21; sprawozdania z działalności SRI i Ref. Bezp. 1925 1937; sprawozdania dot. ruchu komunistycznego na terenie OK I; meldunki i raporty polityczno-narodowościowe z lat 1924 1939. 2. SRI (Oddz. II) Sztabu DOK II Lublin, 1921 1939. Rozkazy organizacyjne i wykazy obsady Oddz. II Sztabu DOGen., instrukcje ochrony tajemnicy wojskowej, opinie o kandydatach na oficerów kontrwywiadu, dossier agentów, pisma w sprawie utworzenia Ekspozytury w Chełmie Lubelskim, listy osób podejrzanych o szpiegostwo i korespondencja w sprawie jego zwalczania; kwartalne zestawienia prac SRI i wydatków za lata 1925 1931; sprawozdania o ruchu komunistycznym na terenie OK II; raporty politycznonarodowościowe dot. mniejszości narodowych (Ukraińcy i Żydzi) oraz sytuacji wyznaniowej na terenie powiatu chełmskiego; dokumenty Komitetu Koordynacyjnego przy DOK II (Towarzystwo Rozwoju Ziem Wschodnich). 3. SM (Oddz. II) Sztabu DOK III Grodno, 1923 1939.

Obsada personalna SRI; korespondencja w sprawach organizacyjnych i personalnych, sprawozdania rachunkowe, preliminarze budżetowe, ewidencja szpiegostwa, raporty kontrwywiadowcze z lat 1931 1936, sprawozdania z akcji antykomunistycznej w wojsku, raporty narodowościowe i meldunki sytuacyjne z życia politycznego i społecznego na terenie OK III. 4. SRI (Oddz. II) Sztabu DOK IV Łódź, 1919 1939. Projekty etatów i obsada SRI z 1928 roku; wnioski personalne do rozkazów; zestawienia działalności SRI wraz z rozliczeniem funduszu dyspozycyjnego; komunikaty i raporty dot. sytuacji politycznej i narodowościowej (mniejszość niemiecka i żydowska); sprawozdania o ruchu komunistycznym na terenie OK IV (1927 1938), komunikaty referatu kontrwywiadowczego za lata 1932 1938, meldunki werbunkowe, korespondencja. 5. SM (Oddz. II) Sztabu DOK V Kraków, 1921 1939. Sprawozdania z pracy Wydz. II Sztabu DOGen. (1920 1921) oraz ref. kontrwywiadowczego SRI DOK V za lata 1922 1938, zestawienia prac ref. narodowościowego za lata 1921 1925, sprawozdania kasowe, dzienniki podawcze i dzienniki czynności pracowników wywiadu, listy inwigilacyjne, opinie, raporty kontrwywiadowcze (m.in. dot. zakładów sosnowieckich); akta agentów i akta spraw oskarżonych o szpiegostwo, afery wywiadu radzieckiego (wykrycie), korespondencja z Wydz. Śledczym PP w Krakowie; Teka ukraińska zawierająca dane o emigracji ukraińskiej, charakterystykę partii i organizacji ukraińskich m.in. UWO, OUN i KPZU; meldunki dot. działalności KPP w Krakowie, na Górnym Śląsku oraz na terenie Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska Cieszyńskiego; raporty i meldunki Ekspozytury SRI DOK V w Katowicach dotyczące ruchu hitlerowskiego na Śląsku w latach 1930 1931; meldunki wywiadu specjalnego strefy granicznej w Bielsku; materiały z obozów internowanych w Dębiu i Wadowicach, opracowania na temat Armii Czerwonej. 6. SM (Oddz. II) Sztabu DOK VI Lwów, 1919 1939. Rozkazy organizacyjne i personalne (obsada Oddz. II Sztabu, SRI DOK VI i ekspozytur); sprawozdania z działalności SRI za 1924 1930; raporty i komunikaty na temat bezpieczeństwa na terenie DOK VI; instrukcje dot. służby wywiadowczej i

kontrwywiadowczej oraz wyszkolenia agentów; raporty wojskowe, raporty oficera łącznikowego przydzielonego do armii gen. Pawlenki (08.01.1920), relacje wywiadu i kontrwywiadu z terenów zamieszkałych przez mniejszości narodowe; raporty sytuacyjne z Lwowa (1920 rok); sprawozdania oficerów z objazdu powiatów, wykazy oficerów ukraińskich służących w WP; statystyka zlikwidowanych spraw szpiegowskich, korespondencja. 7. SRI (Oddz. II) Sztabu DOK VII Poznań. Instrukcje i zarządzenia organizacyjne i personalne, opinie o współpracownikach służb inf. (kontrwywiad), sprawozdania z działalności SRI i Sam. Ref. Bezp. Woj., sprawozdania z pracy kontrwywiadu za lata 1925 1935, sprawozdania polityczno-narodowościowe z terenu OK. VII; meldunki dot. antypolskiej działalności mniejszości niemieckiej; statystyka spraw szpiegowskich. 8. SRI (Oddz. II) Sztabu DOK VIII Toruń. Rozkazy, zarządzenia i instrukcje dot. organizacji, obsady personalnej i pracy Oddz. II i SRI Sztabu DOK VIII oraz jego ekspozytur; dzienniki podawcze ekspozytur Oddz. II Sztabu DOGen. w Tczewie, Chojnicach, Toruniu, Wejherowie i Działdowie; sprawozdania ref. kontrwywiadowczego i ref. narodowościowego z lat 1924 1937; sprawozdania z działalności politycznej mniejszości niemieckiej, komunikaty wojskowo-informacyjne Oddz. II NDWP dot. Niemiec i sytuacji wewnętrznej w Rosji; dokumenty z obserwacji osób podejrzanych o szpiegostwo i agitację komunistyczną; dzienniki inwigilacyjne ze zdjęciami; wykazy oficerów oddelegowanych na kursy radio-szyfrowe, korespondencja. 9. SRI (Oddz. II) Sztabu DOK IX Brześć n. Bugiem, 1920 1939. Rozkazy organizacyjne i obsada personalna SRI i placówek terenowych, wykazy pracowników i agentury, ich dossier, ewidencja zwolnionych współpracowników b. defensywy; opinie i wywiady środowiskowe; sprawozdania z pracy SRI; tygodniowe meldunki sytuacyjne Sam. Ref. Bez. Woj. (1938 1939); protokoły z odpraw oficerów informacyjnych; roczne statystyki spraw szpiegowskich na terenie DOK IX; rozliczenia kasowe; sprawozdania z ochrony fortyfikacji i innych obiektów wojskowych, akta spraw wywiadu radzieckiego, meldunki o nastrojach wśród ludności cywilnej (szczególnie wśród mniejszości narodowych

Białorusinów, Ukraińców, Litwinów i Żydów); raporty dot. działań wojennych i wydarzeń na terenie OK IX w 1939 roku; korespondencja w sprawie działalności Agentury Informacyjnej DOK IX w Siedlcach. 10. SM (Oddz. II) Sztabu DOK X Przemyśl, 1920 1939. Samodzielny Referat Informacyjny nr 10 odróżniał się w sposób istotny od pozostałych SRI. Z uwagi na duży obszar działania DOK X, cechowały go w szczególności: stosunkowa duża ilość jednostek wojskowych (2, 22, 24 Dywizje Piechoty), garnizony w: Drohobyczu, Jarosławiu, Przemyślu, Rzeszowie, Sandomierzu, Sanoku, Samborze, Nisku, Gródku Jagiellońskim, Łańcucie, Kielcach, Lubaczowie, Pińczowie, Wierzbniku i Żurawicy; wielkie nasilenie przemysłu wojennego i przedsiębiorstw o znaczeniu strategiczno-wojennym jak: Drohobyckie Zagłębie Naftowe, wytwórnie przemysłu wojennego w Ostrowcu, Skarżysku, Starachowicach, fabryka Guma w Sanoku i fabryka Granat w Kielcach; stosunkowo słaba działalność KPZU i KZMZU; Przemyśl, jako jeden z ośrodków nacjonalistycznego ruchu ukraińskiego 18. Zadania, które były stawiane SRI do realizacji wykonywane były przez referaty: kontrwywiadowczy i narodowościowy. Całokształtem prac kierował kierownik SRI. Zakres obowiązków poszczególnych komórek przedstawiał się następująco: I. Kierownik SRI DOK X prowadził sprawy: 1) mobilizacyjne; 2) ochrony tajemnicy wojskowej w czasie pokoju; 3) nadzoru nad kasowością SRI, inwentaryzacją materiałów i sprzętu fotograficznego; 4) redakcji ekspertyz sądowych w sprawach szpiegowskich; 5) ewidencji szyfrów; 6) ewidencji personelu wywiadowczego; 18 Kolekcja Wojskowej Komisji Archiwalnej, CAW, VIII.800.71.10.

7) ogólnego kierownictwa i kontroli wykonania prac przez personel wywiadowczy; 8) prowadzenia ogólnego dossier terenu OK X; 9) utrzymania kontaktu osobistego z przedstawicielami władz administracyjnych, zwłaszcza z szefami bezpieczeństwa województw: kieleckiego, krakowskiego i stanisławowskiego. II. Referat kontrwywiadowczy zajmował się: 1) techniką wywiadu defensywnego, a więc kontaktami osobistymi z agentami i konfidentami, instruowaniem personelu wywiadowczego, przeprowadzaniem przesłuchań; 2) zbieraniem materiałów i opiniowaniem poborowych podejrzanych o szpiegostwo oraz kontrolowaniem ich po wcieleniu; 3) opiniowaniem pracowników i urzędników cywilnych zatrudnionych w instytucjach wojskowych; 4) opiniowaniem kandydatów do szkół oficerskich; 5) prowadzeniem kontroli pracowników cywilnych, prowadzeniem kartoteki Poufnego Przeglądu Inwigilacyjnego oraz kartoteki osób podejrzanych o szpiegostwo; 6) prowadzeniem prac mob. w zakresie kontrwywiadowczym (ewidencja osób skazanych za szpiegostwo, wykazy oficerów rezerwy państw obcych, wykazy osób podejrzanych o szpiegostwo). III. Do zakresu Referatu Narodowościowo-Polityczno-Prasowego należało: 1) badanie nastrojów politycznych terenu, ze specjalnym uwzględnieniem spraw mniejszości narodowych; 2) informowanie Oddz. II Sztab. Gen., dowódcy Korpusu, dowódców dywizji o charakterze problemów narodowościowo-politycznych terenu OK. i perspektywach kształtowania się sytuacji politycznej w specjalnych momentach (wybory, strajki, lokauty); 3) badanie metod agitacji komunistycznej w wojsku oraz jej zwalczanie; 4) kierowanie odnośnych spraw po przeprowadzeniu doraźnych dochodzeń na drogę śledztwa karno-sądowego;

5) opracowanie raportów wojskowo-narodowościowych; 6) kontrola prasy terenu OK., redakcja sprostowań prasowych; 7) prowadzenie kartoteki osób politycznie podejrzanych; 8) zwalczanie dezercji w wojsku (wykazy stanu narodowościowego, wyznaniowego i dezerterów); 9) współpraca z oddziałem ogólnym w sprawie opracowania instrukcji alarmowych i przeciwstrajkowych; 10) opiniowanie wniosków władz administracyjnych o przydzielenie wojska do asystencji; 11) opracowanie mob. terenu pod względem narodowościowym i politycznym, ewidencja partii politycznych, związków zawodowych i instytucji kulturalnooświatowych o zabarwieniu separatystycznym; 12) przygotowanie konkretnych wniosków o rozwiązanie w drodze administracyjnej pewnych ugrupowań politycznych, organizacji społecznych, względnie instytucji kulturalno-oświatowych; 13) opracowanie instrukcji ochronnych na wypadek przyjazdu na teren OK. osób wysoko postawionych; 14) badanie, prowadzenie statystyki i zwalczanie samobójstw w wojsku. Praca Referatu Kontrwywiadowczego w latach 1933 1934 19. Pomimo to, że teren DOK X odznaczał się szczególną koncentracją przemysłu wojennego i dużą liczbą jednostek wojskowych, jak wynika z opracowanych akt, nie odnotowano na tym terenie, za omawiane lata, jakiejś intensywniejszej działalności szpiegowskiej. Przedmiotem szczególnego zainteresowania i opieki ze strony Referatu Kontrwywiadowczego były obiekty przemysłu wojennego w Starachowicach, Kielcach i Ostrowcu. Przepracowano tam wszystkie osoby pochodzenia niepolskiego lub mające w rodzinie osoby zamieszkujące zagranicą, względnie osoby przyjeżdżające z zagranicy w sprawach handlowych. 19 Tamże.

Dla lepszego opanowania obiektów przemysłu wojennego i pogłębienia tam wywiadu utworzona została jesienią 1933 roku Ekspozytura SRI X w Kielcach. W 1934 roku utworzone zostały ekspozytury w Samborze i Rzeszowie oraz placówki w Jarosławiu i Sandomierzu. W tym samym roku zainstalowano urzędnika do spraw bezpieczeństwa w Drohobyckim Zagłębiu Naftowym, zadaniem którego była też praca kontrwywiadowcza. Ponadto utworzone zostały oddzielne placówki kontrwywiadowcze przy zakładach przemysłu wojennego w Ostrowcu, Starachowicach, Skarżysku, w fabryce Guma w Sanoku, w fabryce Granat w Kielcach. Działalność Referatu Naradowościowo-Politycznego. Referat ten również zajmował się badaniem i zwalczaniem pracy komunistycznej w wojsku. Trudno jest właściwie oddzielić, gdzie na tym odcinku kończyły się kompetencje Referatu Kontrwywiadowczego, a rozpoczynały Referatu Narodowościowego. W swej pracy antykomunistycznej SRI ściśle współpracował z wydziałami Policji Państwowej. Dotyczyło do nie tylko terenu wojskowego, lecz wszelkiej akcji wywrotowej w ogóle. Poza tym współpraca ta rozciągała się też na zabezpieczenie tajemnicy wojskowej np. w czasie koncentracji wojsk i w zwalczaniu szpiegostwa. Na terenie cywilnym Referat Narodowościowy prowadził obserwację wszystkich partii i związków zawodowych. Obserwacje te urzeczywistniane były za pośrednictwem konfidentów i informatorów. W większych organizacjach, czy też stronnictwach utrzymywani byli stali konfidenci płatni. Niezależnie od tego SRI starał się zapewnić sobie współpracę doraźnych informatorów z terenu danych organizacji. Jednym z głównych odcinków pracy omawianego referatu było badanie nastrojów politycznych w ogóle, ze specjalnym uwzględnieniem nastrojów mniejszości narodowych. Na odcinku walki z Organizacją Ukraińskich Nacjonalistów (OUN) SRI ściśle współpracował z wydziałem śledczym Policji Państwowej. Referat Narodowościowy prowadził terenową kartotekę Ukraińców podejrzanych o przynależność lub też związek z OUN.

Omawiany referat badał przyczyny nieszczęśliwych wypadków w jednostkach wojskowych DOK X, a także opracowywał miesięczne raporty wojskowonarodowościowe i narodowościowo-polityczne. Referat Ochrony zajmował się: ochroną ćwiczeń wojskowych, ochroną tajemnicy wojskowej w jednostkach wojskowych, instytucjach i wytwórniach przemysłu wojennego, kontrolą zabezpieczenia akt mob. w PKP, urzędach administracyjnych, urzędach pocztowo-telegraficznych i wszelkich instytucjach wojskowych, kontrolą szyfrów w jednostkach wojskowych, ochroną koszar przed przedostawaniem się na ich teren ludzi politycznie podejrzanych, opiniowaniem pracowników cywilnych we wszystkich obiektach wojskowych i wytwórniach przemysłu wojennego. W sierpniu 1934 roku utworzony został na terenie Drohobyckiego Zagłębia Naftowego wydział bezpieczeństwa, którego zadaniem była ochrona przemysłu naftowego, produkującego na rzecz armii, przed sabotażem i akcją wywrotową. Z uwagi na specyfikę przemysłu naftowego (rozprzestrzenienie w terenie) projektowane były dwie placówki: w Borysławiu i Krośnie. Na zasób aktowy SRI DOK X składają się m.in.: Komunikaty ref. kontrwywiadowczego za lata 1929 1934, komunikaty społeczno-polityczne o działalności KPP; roczne raporty zlikwidowanych spraw szpiegowskich na terenie OK X; informacje dot. działalności Ukraińców w Czechosłowacji; listy członków organizacji ukraińskich w Polsce, raporty sprawozdawcze Ekspozytury SRI DOK X w Samborze; listy inwigilacyjne podejrzanych o szpiegostwo, ochrona bezpieczeństwa zakładów naftowych i zakładów przemysłu wojennego, korespondencja. 11. SM dowództwa Floty w Gdyni, 1919 1939. Rozkazy i korespondencja w sprawach personalnych osób cywilnych pracujących w Maroku Woj.; raporty informacyjno-wywiadowcze Dow. Floty za lata 1927 1938; instrukcje ochrony tajemnicy służbowej i zabezpieczenia rejonu umocnień na Helu, raport na temat kontaktów Anglii z Ukrainą i Białą Rosją w 1919

roku; akta spraw oficerów podejrzanych o szpiegostwo; dokumenty dot. przeciwdziałania agitacji komunistycznej w marynarce; meldunki z terenów nadbrzeżnych, programy wizyt w Gdyni okrętów państw obcych. Akta Samodzielnych Referatów informacyjnych zostały opracowane przez zespół w składzie: Regina Czarnecka, Janusz Gzyl, Mirosława Hanak, Bożena Hermańska, Wiesława Hiller, Grażyna Lewandowska, Tomasz Matuszak, Natalia Mroczek, Maria Paryż, Włodzimierz Wyrzykowski. Inwentarz przygotowali i wstępem opatrzyli Natalia Mroczek i Janusz Gzyl.

Organizacja DOGen. Załącznik nr 1 D-ca O. Gen. Pomocnik d-cy Szef szt. Wydział I Wydział II Wydział III (wyszkol.) Wydział IIIb Wydział IV Wydział Va Wydział Vb Wydział VI (Wojsk. Prawn.) Dział Sanit. Dział Int. Ref. Mob. Ref. Org. Ref. bezp. asyst. Ref. ewid. i map Kancelaria Ref. defens. Ref. inform. i polit. Ref. prasowy Ref. propagand. Ref. dozoru i kores. Ref. jeńców i intern. Ref. stow. wojsk. Ref. szkolny Ref. bibliotek żołnierskich Ref. inst. społ. oświat. Ref. saperski Ref. Łączności Ref. uzbrojenia Poddz. Koni i tab. Ref. tab. Ref. koni Ref. weter. Ref. samochod. Kancelaria Ref. Personal. Ref. spraw hon. i dyscyp. Ref. ewid. Kancelaria Ref. pob. i uzup. Ref. spr. szereg. Kancelaria Ref. mob. org. Ref. pers. i sup. Ref. higieny Ref. zaopatrz. sanit. Kancelaria Wydz. org. pers. Wydz. mund. Wydz. Żywn. Wydz. należn. pieniężn. Wydz. zaopatrz. wojsk. Ekonomat Mat. pism. Kancelaria Kancelaria Dział kontr. Wydz. kontr. wstępn. Wydz. kontr. następn. Kasa wojsk O. Gen. Kancelaria Dział Bud. Kwat Wydz. techniczny Wydz. Kwat. Wydz. zaopatrz. Kom. Gospod. Kancelaria Dział Duszp. Wyz. Wyz. Wyz. i Kat. Moj. ewan. innych Okręg. insp. Piech. Okręg. insp. Jazdy Okręg. insp. Artyl. Szef Inż. Ref. fort. Urz. op.n. Grob. Wojsk Adjutantura Kanc. Główna Drukarnia D-two Komp. Sztab

Ekspozytury Wydziału II MSWojsk. DOGen. Warszawa DOGen. Kielce DOGen. Łódź DOGen. Lwów DOGen. Kraków DOGen. Grudziądz 1. Białystok 1. Częstochowa 1. Kalisz 1. Brody 1. Biała 1. Chojnice 2. Ciechanów 2. Kielce 2. Konin 2. Buczacz 2. Cieszyn 2. Działdowo 3. Łomża 3. Końskie 3. Kutno 3. Drohobycz 3. Kraków 3. Grudziądz 4. Mińsk. Maz. 4. Ostrowiec 4. Łowicz 4. Kołomyja 4. Nowy Sącz 4. Kościeszyn 5. Mława 5. Pińczów 5. Tomaszów 5. Przemyśl 5. Rzeszów 5. Tczew 6. Płock 6. Piotrków 6. Włocławek 6. Rawa Ruska 6. Sanok 6. Tczew Dworzec 7. Pułtusk 7. Radom 7 Stanisławów 7. Tarnów 7. Toruń 8. Suwałki 8. Sosnowiec 8. Stryj 8. Oświęcim 8. Tuchola 9. Bielsk 9. Brzeżany 9. Zakopane 9. Wejherowo 10. Grajewo 10. Lwów 11. Modlin 12 Praga 13. Żyrardów 14. Warszawa DOGen. Poznań 1. Bydgoszcz 2. Gniezno 3. Leszno 4. Ostrów 5. Poznań 6. Wronki 7. Strzałków 8. Zbąszyń Załącznik nr 2 DOGen. Lublin 1. Lublin post. Lubartów 2. Dęblin post. Garwolin 3. Łuków post. Radzyń 4. Siedlce 5. Zamość post. Hrubieszów post. Biłgoraj 6. Chełm post. Władów 7. Biała Podlaska 8. Ostrów

Załącznik nr 3

Załącznik nr 4