Dr hab. n. med. Czesław Żaba Kierownik Katedry i Zakładu Medycyny Sądowej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Poznań, dnia 07.09.2016 r. Ocena rozprawy doktorskiej mgr Żanety Dobińskiej na temat: Więzienna służba medyczna w Polsce okresu stalinowskiego w latach 1944-1956 pod kierunkiem dr hab. Henryka Lisiaka w Katedrze Nauk Społecznych Medycyna sądowa jest nauką przystosowaną do potrzeb i wymagań organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, przyczyniając się w dochodzeniu prawdy. Zakres medycyny sądowej jest duży. Obecnie działania medycyny sądowej wykraczają poza jej zakreślone obszary, tj. karny, cywilny. Aktualnie obejmuje ona także inne zagadnienia graniczące z medycyną społeczną, medycyną pracy, higieny społecznej. Temat rozprawy doktorskiej mgr Żanety Dobińskiej jest bliski medykom sądowym, w związku z oceną uszczerbku na zdrowiu ofiar okresu stalinizmu i PRL, które kilka lat temu były dokonywane w formie opinii sądowo-lekarskich w Zakładzie Medycyny Sadowej. Z tym większym zainteresowaniem zapoznałem się z pracą doktorantki. W pracy mgr Żaneta Dobińska obszernie omawia aspekty funkcjonowania więziennej służby zdrowia okresu stalinizmu w Polsce. Doktorantka opisała stan więziennej służby zdrowia w oparciu o najważniejsze palcówki penitencjarne, analizując jej organizację i funkcjonowanie. W piśmiennictwie nie ma tak obszernego opracowania tego zagadnienia obejmującego analizowany okres. Pierwsze doniesienia omawiające temat analizowanego okresu pojawiły się dopiero po 1989 r. Jednak nie przeanalizowano zagadnienia sanitarno-medycznego opieki nad więźniami politycznymi, więźniarką-matką i jej dzieckiem. Podjęty temat przez doktorantkę jest trafny i interesujący także z punktu widzenia sądowo-lekarskiego. Tak, więc podjęcie opracowania przez mgr Żanetę Dobińską mające za cel przedsta-wienie stanu więziennej służby zdrowia okresu stalinizmu jest ambitnym i godnym podkreślenia zadaniem naukowym. Rozprawa doktorska mgr Żanety Dobińskiej szeroko omawia ww. aspekty. 1
Przedstawiona do oceny praca jest starannie oprawionym wydrukiem liczącym 229 karty. Układ pracy jest typowy z podziałem na rozdziały i podrozdziały. Praca składa się z wstępu, celów pracy, metod badawczych, 9 rozdziałów, zakończenia i wniosków oraz streszczenia w języku polskim i angielskim. W pracy autorka zamieściła 367 pozycji piśmiennictwa z podziałem na źródła pozyskania, aneks przedstawiający skany dokumentacji medycznej w postaci wzorów kart i wpisów do księgi oraz wykaz skrótów. W pierwszych rozdziałach jest rys historyczny sytuacji polityczno-społeczno-ekonomicznej analizowanego okresu. Sporo uwagi autorka poświęciła podziemiu patriotycznemu i walce z nim nowych władz Polski. W kolejnych rozdziałach znajdują się informacje dotyczące służby zdrowia, w tym historia opieki pielęgniarskiej i położnicznej, polityki zdrowotnej, systemu ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, opieki nad matką i dzieckiem oraz zmiany sytuacji zawodowej i prawnej środowiska medycznego (w tym pielęgniarek i położnych) oraz statut felczera. Doktorantka opisała organizację penitencjarnej służby zdrowia rozpoczynając od zagadnień prawnych, organizacji i spraw personalnych. Omówiła również warunki leczenia z uwzględnieniem metod, środków i wyposażenia oraz rodzajów punktów sanitarno-medycznych, a także dystrybucję leków. Przedstawiła to w oparciu o sytuację w szpitalach więziennych w Grudziądzu, Montelupich w Krakowie, w Zakładzie karnym we Wrocławiu, na Mokotowie w Warszawie, we Wronkach, Forgaminie i Inowrocławiu oraz obozie pracy w Potulicach. Opisała także postępowanie i leczenie niektórych chorób, tj. gruźlicy, duru brzusznego, chorób zakaźnych i wenerycznych, a także postępowanie z więźniami chorymi psychicznie. W tym rozdziale podała również zakres zlecanych badań laboratoryjnych. Ten rozdział dla mnie, jako lekarza był bardzo interesujący. Powyższe rozdziały dobrze oddają sytuację Polski tego okresu i wprowadzają do głównego zagadnienia. Przemawiają one za bardzo dobrą znajomością tematu i doskonałym przygotowaniem merytorycznym. Rozdziały są ciekawie i starannie napisanym tekstem, zawierającym dużo istotnych informacji opartych na przeglądzie bardzo bogatego piśmiennictwa. W pracy są odniesienia do obszernych materiałów źródłowych. Tekst jest napisany profesjonalnym, a jednocześnie zrozumiałym językiem. Cele pracy zostały jasno sprecyzowane, szczegółowo i całościowo obejmują zagadnienia, które dotyczą przedstawionej rozprawy. Stanowią one logiczną kontynuację wstępu. 2
Celem pracy było ukazanie warunków bytowych, a więc stan sanitarno-socjalnohigieniczny panujący w polskich więzieniach w latach 1944-1956, postawy pracowników służb medycznych względem więźniów, dzieci więziennych i matki więziennej, a ponadto relacji międzypersonalnych więźniów i pracowników służby więziennej. Realizacja tych zadań wymagała od doktorantki przeanalizowania różnorodnego i bogatego piśmiennictwa, a także przeprowadzenia osobistych rozmów z więźniami. Doktorantka poświęciła osobny rozdział opiece nad matką więźniarką i jej dzieckiem, porodom i połogiem w więzieniu. Przedstawiła także codzienne życie więźnia od momentu przybycia do danej jednostki, toalety, żywienia, spacerowania, pracy i zajęć dodatkowych. Nie pominęła opisu cel, izolatek i karcerów, a także represji i relacji między więźniami. Materiał do badań stanowiło bogate piśmiennictwo, w tym archiwa IPN i więzienne, dzienniki ustaw, wywiady i wspomnienia oraz wydawnictwa ciągłe, a ponadto artykuły prasowe i strony internetowe. Materiał dowodowy historyczny obejmował także dokumenty medyczne chorych więźniów, w tym druki kart, skierowań, historii chorób, karty badań, ankiety dla psychicznie chorych, ankiety sprawozdawczości i statystyki lekarza i sanitariusza. Interesującą częścią tej pracy są wspomnienia byłych więźniów oraz personelu medycznego. Pozwala to dokonać konfrontacji między materiałem historycznym a relacjami naocznych świadków. Rozprawa kończy się zakończeniem i wnioskami, które są sformułowane czytelnie i zrozumiale. W zakończeniu pracy doktorantka wskazała, że poza aspektem medycznym skupiła się także na aspektach humanitarnych i personalnych, aby ukazać losy cierpiących, często niewinnie osadzonych, w tym kobiet-więźniarek i matek jednocześnie oraz ich dzieci. Na podkreślenie zasługuje fakt, że praca poza materiałem źródłowym historycznym, zawiera także wywiady z byłymi więźniami lat 1944-1956, których jest coraz mniej. Z uwagi na brak możliwości przeprowadzenia osobistego wywiadu z byłymi pracownikami służby więziennej, doktorantka wykorzystała ich wspomnienia znajdujące się w innych publikacjach, które zostały uwzględnione w ostateczniej ocenie służby więziennej. W podsumowaniu zakończenia doktorantka wskazała, że cierpienia psychiczne były znacznie cięższe niż fizyczne, co był przyczyną samobójstw lub chorób psychicznych. Pracownicy więziennej służby zdrowia w zdecydowanej większości nie zwraca- 3
jąc uwagi na sankcje prawne pomagali chorym więźniom, także więziennym dzieciom, przeprowadzając diagnostykę, specjalistyczne leczenie, ale również przemycali leki z zewnątrz. Przerwy w karze, dłuższe okresy rekonwalescencji bądź zwolnienia z reszty kary orzekane przez więzienne komisje lekarskie także przyczyniły się do ratowania zdrowia i życia chorych więźniów. Ciąża nie była dla kobiet okresem ochronnym pomimo regulacji prawnych w tym zakresie. Pobyt w więzieniu stanowił dla matki i jej dziecka ciężkie doświadczenie, nieraz kończące się śmiercią. We wnioskach doktorantka podała, że stan sanitarno-socjalny w więzieniach lat 1944-1956 był zły nawet na tle ogólnej sytuacji gospodarczej kraju. Brakowało pomieszczeń umożliwiających izolowanie chorych zakaźnych, szpitale zmagały się z plagą pasożytów i szczurów, panował głód także w odniesieniu do więziennego dziecka i więźniarki matki. W szpitalach więziennych brakowało wszystkiego od leków, sprzętu, żywności, pościeli, bielizny, odzieży dla personelu. Braki częściowo były uzupełniane darami obcych Czerwonych Krzyży. Występowały także duże braki w kadrze medycznej, tj. lekarskiej i pielęgniarskiej. Więźniowie chorowali głównie na gruźlicę, choroby weneryczne i dur brzuszny. Pomimo bardzo złych warunków i braków na oddziałach chirurgicznych więziennych szpitali przeprowadzano nawet skomplikowane zabiegi. Ogólnie można podsumować, że w więzieniach tego okresu panowały nieludzkie warunki na tle ogólnej sytuacji. Jednak poświęcenie, ofiarność i oddanie personelu więziennej służby zdrowia pomagało przetrwać więźniom i uratowało życie nie jednemu osadzonemu. Pracownicy więziennej służby zdrowia pracujący po kilkanaście godzin dziennie otrzymywali symboliczne wynagrodzenie. Wiedza prezentowana w pracy przedstawiona jest w sposób intersujący, zwięzły i wyczerpujący, a jednocześnie kompetentny, pomimo bardzo szerokiego zakresu poruszanych zagadnień. Wszystkie rozdziały są ważne i wzajemnie się uzupełniają, dając kompleksową ocenę więziennej służby zdrowia. Każdy z rozdziałów pracy, z uwagi na zakres omawianych zagadnień, można rozwinąć do samodzielnej monografii. Przeprowadzone przez doktorantkę badania poszerzają wiedzę na temat stanu i funkcjonowania więziennej służby zdrowia okresu 1944-1956. Podczas analizy tekstu nasuwa się jedna drobna uwaga. W pracy występuje zapis schorzenia OUN i CUN. Powyższe skróty nie zostały ujęte w rubryce skrótów, a ponadto oznaczają to samo, tzn. ośrodkowy układ nerwowy (OUN) lub zamiennie 4
5