100-lecie harcerstwa, a 100-lecie ZHP W 2010 r. na Jubileuszowym Zlocie w Krakowie obchodziliśmy 100-lecie Harcerstwa Polskiego. Z tej okazji krakowscy organizatorzy towarzyszącemu Zlotowi Złazu Seniorów i Starszyzny Harcerskiej wypuścili na rynek okolicznościową lilijkę z napisem 100 lat ZHP. Rozumiem, że tym faktem chcieli zainaugurować obchody 100-lecia naszego Związku, które obchodzić będziemy w dniu 1-2 listopada 2018 r. mam nadzieję w Lublinie. Przypomnijmy sobie, jak doszło do powstania Związku Harcerstwa Polskiego. Otóż, za 6 lat Chorągiew Mazowiecka obchodzić będzie 100-lecie powstania Towarzystwa pod nazwa Związek Harcerstwa Polskiego, bowiem 11 maja 1916 r. warszawscy skauci przedłożyli do zatwierdzenia władzom niemieckim Statut organizacji, a w dwa dni później 13 maja ukazał się Rozkaz dzienny nr 1 Naczelnej Komendy ZHP z podaniem m.in. wyniku wyborów na Komendanta ZHP ks. Jana Mauersbergera, pozostałych członków komendy i o powołaniu 7 hufców warszawskich i ich komendantów. W czerwcu 1916 r. organizacje skautowe Kongresówki 1 powołały wspólną Komisję Zjazdową celem zwołania Zjazdu Zjednoczeniowego skautingu polskiego. I Walny Zjazd Zjednoczeniowy Organizacji Skautowych z terenu b. Królestwa Kongresowego (Związku Harcerstwa Polskiego 2, Polskiej Organizacji Skautowej, Związku Skautek Polskich i Junactwa, które zachowało swoją autonomię. 3 ), na którym przyjęto wspólną nazwę Związku Harcerstwa Polskiego (od nazwy, którą na początku 1916 r. przyjęła warszawska Rada Hufcowych, tworząc niebawem I Okręg ZHP z komendantem S. Rudnickim na czele). Celem Zjazdu było moralne i organizacyjne zjednoczenie wielu organizacji skauto- 1 Polska Organizacja Skautowa, Związek Skautek Polskich, męski Związek Harcerstwa Polskiego i Junactwo. 2 Projekt Naczelnej Komendy Skautowej ustawy Towarzystwa Skauting Polski Związek Harcerstwa Polskiego. 1 Towarzystwo zawiązuje się pod nazwą Skauting Polski Związek Harcerstwa Polskiego (...). AAN, ZHP, t. 4, s. 26-31 oraz Ustawa grupy miejscowej Towarzystwa Związek Harcerstwa Polskiego. AAN, ZHP, t. 2, s. 90-92. 3 Akt połączenia Związku Harcerstwa Polskiego, Polskiej Organizacji Skautowej, Związku Skautek Polskich i Junactwa. AAN, ZHP, t. 9, s.123.
wych Królestwa Polskiego w jeden jednolity Związek Harcerstwa Polskiego. Junactwo weszło do ZHP, jako organizacja odrębna, poddając się ogólnym dyrektywom Naczelnej Komendy, do której należał jego przedstawiciel. Na Zjeździe tym, jako wspólne oznaki przyjęto krzyż ZHP i lilijkę Polskiej Organizacji Skautowej. Przewodniczącym Komendy Naczelnej ZHP został wybrany ks. Jan Mauersberger. Natomiast w Lublinie, już 12 maja 1917 r. podczas pobytu w mieście przewodniczącego ZHP, ks. Jana Mauersbergera i szefa Głównej Kwatery męskiej, Piotra Olewińskiego, powołano Komendę XII Lubelskiego Okręgu Harcerskiego (Okręg męski otrzymał nr XII a, żeński XII b). Wydział Wykonawczy Okręgu XII a stanowili: komendant Mieczysław Rogalski i członkowie: Stefan Mydlarz, Władysław Olędzki, Stefan Plewiński, Franciszek Zaremba i Marian Żebrowski. W składzie Wydziału do końca wojny znaleźli się jeszcze: Aleksander Zdanowicz, Wit Felczerek Klonowiecki i Jan Zych. Komendę Okręgu XII b stanowiły: Ewa Szelburg, Mirosława Kuncewiczówna, Maria Zieleniewska, Helena Sobocka i Jadwiga Dąbska. W dniach 1-2 listopada 1917 r. w Warszawie odbył się II doroczny Zjazd ZHP, podczas którego do ZHP przyłączyło się Junactwo. Lubelskie Zjazdy Zjednoczeniowe 1918 1919 III Zjazd Kongresówki odbył się 1-2 listopada 1918 r. w Lublinie. Wybór Lublina, jako miejsca ogólnopolskiego zjazdu zjednoczeniowego nie był przypadkowy. W okupacji austriackiej, w której Lublin był głównym ośrodkiem życia politycznego, było ono bardziej liberalne niż w okupacji niemieckiej obejmującej Warszawę. Sytuacja w mieście na przełomie października i listopada 1918 r. spowodowała, że ogólnopolski Zjazd Zjednoczeniowy i obradujący w tym samym czasie (także w Lublinie) III Zjazd ZHP Kongresówki odbyły się w szczególnej, niepowtarzalnej atmosferze ostatnich godzin niewoli i pierwszych dni wolności. Zjednoczeniowy Zjazd Lubelski rozpoczął się nabożeństwem w kościele s. Bernardynek (obecny kościół o. Jezuitów przy ul. Królewskiej). Zjazd odbył się w budynku Teatru Miejskiego, w sali koncertowej Towarzystwa Muzycznego im. Stanisława Moniuszki (wejście od strony ul. Kapucyńskiej, przy którym znajduje się dziś tablica pamiątkowa upamiętniająca tamto wydarzenie, a ufundowana w 1981 r. przez Krąg Instruktorów Szaniec im. Aleksandra Kamińskiego w Lublinie). Zjazdowi 113 delegatów i 69 gości przewodniczył dh Stefan Plewiński, a na funkcję komendanta Zjazdu wybrano Władysława Olędzkiego. Lubelski Zjazd Zjednoczeniowy w najważniejszej części podjętej wówczas uchwały stanowił: 1. Polskie organizacje harcerskie byłego zaboru pruskiego, Małopolski, Rusi i Rosji, Królestwa Kongresowego i Litwy łączą się w jeden samoistny, niezależny od żadnej innej organizacji czy instytucji Związek Harcerstwa Polskiego. 2. W celu przeprowadzenia tego połączenia Komisja tworzy Naczelną Radę Harcerską, złożoną z 13 osób, z których 5, reprezentujących różne dzielnice, wybiera Komisja, a 8 delegują poszczególne organizacje po 2 osoby każda. 3. Zadaniem NRH jest:
a) jak najrychlejsze zwołanie Wszechpolskiego harcerskiego zjazdu ustawodawczego, przed którym jest NRH odpowiedzialną; b) wypracowanie i przedłożenie na tym zjeździe projektu ostatecznego organizacji Związku Harcerstwa Polskiego; c) uzgodnienie pracy harcerskiej we wszystkich dziedzinach przez: utrzymywanie łączności między władzami dzielnicowemi; usuwanie różnic między dzielnicami; ujednostajnienie zasadniczych regulaminów, dotyczących prawa, przyrzeczenia, egzaminów, stopni, wymagań od instruktorów, terminologii i form zewnętrznych; ustalenie podstaw ideologii i metod pracy harcerskiej. 4. Upoważnia się NRH do prowadzenia układów z instytucjami państwowemi i społecznemi, przygotowujących stworzenie organizacyjnie niezależnego Związku Harcerstwa Polskiego. 5. Do czasu zwołania Wszechpolskiego zjazdu harcerskiego ustawodawczego władze dzielnicowe działają jak dotychczas, poddając się jednak uchwałom NRH w zakresie wymienionych wyżej kompetencji. W Naczelnej Radzie Harcerskiej znaleźli się: Henryk Śniegocki (jeszcze pod ps. J. Warecki) z Poznania, Bronisław Pietkiewicz z Krakowa, Tadeusz Strumiłło z Warszawy, Jan Grabowski z Kijowa, Helena Gepnerówna, Piotr Olewiński i Maria Wocalewska z Warszawy. Resztę członków Rady miały delegować później władze dzielnicowe. Po zakończeniu zjazdu ogólnopolskiego obradował jeszcze III doroczny Zjazd Harcerski byłej Kongresówki. Z entuzjazmem przyjął on odczytany przez Naczelnego Inspektora T. Strumiłłę uchwalony właśnie akt zjednoczenia, po czy przestąpiono do dalszych obrad. Wysłuchano szeregu sprawozdań i informacji delegatów poszczególnych dzielnic, które wykazały, że harcerstwo rozwinęło się ilościowo i pogłębiło wartość swej pracy wychowawczej. Według przybliżonych obliczeń stan harcerstwa we wszystkich dzielnicach Polski wyrażał się liczbą ponad dwudziestu czterech tysięcy harcerzy i około dziewięciu tysięcy harcerek. Na zjeździe T. Strumiłło wygłosił jeszcze referat O pogłębianiu pracy harcerskiej. Wieść o rozpoczęciu walk we Lwowie wpłynęła na skrócenie obrad. Nie wygłoszono przygotowanych referatów nt.: O związku starszych harcerzy i O pracy w drużynach żeńskich. Obrady zakończono odśpiewaniem Roty, a jako symbol połączenia harcerskich szeregów złożono pod pomnikiem Unii Lubelskiej wieniec z napisem: Zjednoczone harcerstwo Zjednoczonej Polsce. Od tego czasu Związek Harcerstwa Polskiego stał się faktem, ale do rozwinięcia jego pełnej działalności brakowało zarówno wypracowanych metod działania, wspólnej komendy, ujednoliconej pracy, jak i wszystkiego tego, co wymieniono w akcie połączeniowym. Dlaczego Zjazd Lubelski nie zrealizował zamierzonych zadań? Przede wszystkim dlatego, że na wiadomość o próbie zajęcia Lwowa, Przemyśla i Kowla przez ukraińską armię wyzwoleńczą, delegaci ze Lwowa natychmiast opuścili obrady w celu niesienia pomocy obrońcom tego miasta. W opuszczonym przez Austriaków Lwowie nie było wojska, w tej sytuacji sama ludność polska podjęła walkę o odzyskanie miasta. Do walki stanęła też młodzież skautowa pod komendą dh. Jerzego Grodyńskiego. W obronie Lwowa jak zweryfikowano po wojnie aż 48% obrońców stanowiła młodzież, głównie harcerska. Na apel Grodyńskiego natychmiast odpowiedzieli delegaci Lubelskiego Zjazdu. I tak akt zjednoczeniowy z Lublina nie został w pełni zrealizowany.
W związku z powyższym NRH zwołała w dniach 9-11 lutego 1919 r. w Warszawie I Zjazd NRH. Przedmiotem dyskusji zjazdowej miał być projekt ustawy zjednoczonego harcerstwa. Obrady przyniosły jedynie wytyczne tego projektu. Istotnym osiągnięciem I Zjazdu NRH było utworzenie Wydziału Wykonawczego (Tadeusz Strumiłło i Maria Wocalewska z Warszawy i Stanisław Sedlaczek z Kijowa), którego pierwszym zadaniem było opracowanie zakresu wymagań od instruktorów oraz porozumienia się z organizacją Sokoła. Zasadniczych uchwał Zjazd nie podjął z powodu m. in. braku delegacji Naczelnictwa Skautowego ze Lwowa. Także II Zjazd NRH, jaki odbył się w Krakowie w dniach 24-26 kwietnia 1919r. nie wniósł nic decydującego i istotnego. Lwowscy delegaci (nadal zależni od Sokoła ) nie mieli upoważnienia do oficjalnego reprezentowania całego lwowskiego skautingu w najwyższym organie, jakim była Naczelna Rada Harcerska. Dopiero 21 czerwca 1919 r. (Wacław Błażejewski podaje datę 24 czerwca) we Lwowie odbył się dzielnicowy Zjazd Związkowego Naczelnictwa Skautowego, który oficjalnie udzielił delegatom odpowiednich uprawnień, tak by mogli oni wziąć udział w kolejnym Zjeździe NRH. Oczywiście, proces organizacyjno-ustawodawczy trwał jeszcze do 10-11 lipca 1919 r. (III Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej w Zwierzyńcu k. Zamościa) i z tą datą możemy mówić o całkowitym zjednoczeniu się i powstaniu ZHP. Na lato 1919 r. w Zwierzyńcu dzięki pomocy finansowej i gospodarczej ordynata Zamoyskiego zaplanowano kursy starszyzny harcerskiej oraz kursy związkowe (żeńskie i męskie). Dla bardzo biednego wówczas ZHP było to okazją do zorganizowania w tym miejscu i czasie w dniach 10-11 lipca 1919 r. III Zjazdu NRH. To właśnie na ten Zjazd przyjechały wszystkie pełnoprawne delegacje dzielnicowych organizacji harcerskich i skautowych. Umożliwiło to podjęcie uchwał realizujących faktyczne i całkowite zespolenie wszystkich tych organizacji w jeden wspólny Związek Harcerstwa Polskiego z Naczelnictwem w Warszawie. Na przewodniczącego Naczelnictwa ZHP i NRH wybrano dh. Tadeusza Strumiłłę, na Naczelnika Głównej Kwatery Męskiej dh. Stanisława Sedlaczka, a na Naczelniczkę Głównej Kwatery Żeńskiej dh. Marię Wocalewską. Obrady toczyły się w pięciu komisjach: organizacyjnej, instruktorskiej, prób harcerskich, odznak i stroju oraz skarbowej. W efekcie tych obrad sformułowano dwie fundamentalne uchwały: 1. Zjazd postanowił utworzyć Związek Harcerstwa Polskiego na podstawie tymczasowego statutu ZHP. 2. Dotychczasowy Wydział Wykonawczy NRH tworzy Naczelnictwo ZHP w skład którego, drogą wyborów weszli: przewodniczący Naczelnictwa ZHP i NRH dh Tadeusz Strumiłło, Naczelnik Głównej Kwatery Męskiej dh Stanisław Sedlaczek, Naczelniczka Głównej Kwatery Żeńskiej dh. Maria Wocalewska, sekretarz NRH i NZHP dh Jan Grabowski, skarbnik dh Piotr Olewiński. Nadto w skład Naczelnictwa ZHP weszły druhny: Maria Uklejska i Jadwiga Falkowska. Dorobkiem Zjazdu było też wypracowanie wielu uchwał umożliwiających ogłoszenie przez NZHP regulaminu starszyzny harcerskiej, napisanie i wydanie drukiem warunków prób na stopnie harcerskie wraz z komentarzem. Spuścizną zwierzynieckiego Zjazdu był Rozkaz Naczelnika ZHP z 1 sierpnia 1919 r. zawiadamiający wszystkie drużyny harcerskie o dokonanym połączeniu i scentralizowaniu władz naczelnych. 2 Sierpnia na uroczystość przyrzeczenia harcerskiego dh Stanisław Bugaj-
ski skomponował modlitwę harcerską O Panie Boże, Ojcze nasz przyjętą i zaakceptowaną przez cały Związek. Natomiast rozkazem Naczelnictwa z 10 sierpnia 1919 r. ustalono trzecią redakcję prawa i przyrzeczenia harcerskiego. Tekst przyrzeczenia brzmiał: Mam szczerą wolę całym życiem pełnić służbę Bogu i Ojczyźnie, nieść chętną pomoc bliźnim, być posłusznym prawu harcerskiemu. Od tego czasu praca ZHP odbywała się bez rozdźwięków i sporów wewnętrznych, co pozwoliło na ustalenie regulaminu wewnętrznego ZHP obowiązującego harcerstwo w całej Polsce. Od III Zjazdu NRH w Zwierzyńcu możemy mówić o całkowitym zjednoczeniu się i powstaniu ZHP. W lutym 1920 r. Naczelnictwu ZHP podporządkowała się Wielkopolska. 1 października 1920 r. wygasł termin działalności Związkowego Naczelnictwa Skautowego we Lwowie, a 30 grudnia tego roku Naczelny Inspektorat Ministerstwa Wyznań i Oświecenia Publicznego, który dotąd sprawował kierownictwo nad drużynami harcerskimi na terenie byłej Kongresówki, przekazał swoją władzę Naczelnictwu ZHP. I Walny Zjazd ZHP odbywający się w dniach 31 grudnia 1920 r. do 2 stycznia 1921 r. w Warszawie był zjazdem już zupełnie niezależnego, samodzielnego ZHP pod protektoratem Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, który przyjął tę funkcję 20 grudnia 1920 r. wyrażając uznanie i podziękowanie dla polskich harcerzy za udział w walce o niepodległość Polski i w jej obronie. Niemniej, rok 1916 i 1918 do dwie symboliczne daty w dziejach powstania Związku i z nimi związane będą obchody 100-lecia Związku Harcerstwa Polskiego. Stanisław Jan Dąbrowski hm. 1/ Jan Lewandowski Harcerstwo lubelskie i listopadowy zjazd zjednoczeniowy w 1918 r.. Adam Marian Stawecki III Zjazd Naczelnej Rady Harcerskiej w Zwierzyńcu w GENEZIE - Publikacja KCh ZHP Zamość 1989. 2/ Marian Adam Stawecki 70 lat z lilijką Szkic dziejów tomaszowskiego harcerstwa. Publikacja KCh ZHP Zamość i KH ZHP Tomaszów Lubelski1988. 3/ Wacław Błażejewski Z dziejów harcerstwa polskiego (1910-1939). Wyd. MAW 1985 4/ Marian Marek Drozdowski Harcerstwo a narodziny i początki II Rzeczypospolitej (1910-1921) Cz.I. Wyd. HBW HORYZONTY, Warszawa 1998 5/ Księga Pamiątkowa 25-lecia harcerstwa w Lubelszczyźnie. Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego. Lublin 2001. Art. na str. internetowej ZHP Wydziału Seniorów i Starszyzny Harcerskiej GK ZHP 2010 r. (X 2010 r.).