PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE: FAKTY INTERPRETACJE OCENY TOM I MECHANIZMY PRZEMIAN LUDNOŚCIOWYCH GLOBALNA POLITYKA LUDNOŚCIOWA

PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE: FAKTY INTERPRETACJE OCENY TOM I MECHANIZMY PRZEMIAN LUDNOŚCIOWYCH GLOBALNA POLITYKA LUDNOŚCIOWA

POPULATION CHANGES FACTS INTERPRETATIONS ASSESSMENTS VOLUME I MECHANISMS OF POPULATION CHANGES GLOBAL POPULATION POLICY Janusz Balicki Cardinal Stefan Wyszynski University Ewa Frątczak Warsaw School of Economics Charles B. Nam Florida State University, Tallahassee IL (USA) INSTITUTE OF POLITICAL SCIENCE Cardinal Stefan Wyszynski University WARSAW 2003 2

PRZEMIANY LUDNOŚCIOWE: FAKTY INTERPRETACJE OCENY TOM I MECHANIZMY PRZEMIAN LUDNOŚCIOWYCH GLOBALNA POLITYKA LUDNOŚCIOWA Janusz Balicki Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Ewa Frątczak Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Charles B. Nam Uniwersytet Stanowy Floryda (USA) INSTYTUT POLITOLOGII Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie WARSZAWA 2003 3

Recenzje prof. dr hab. Biruta Skrętowicz Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie dr hab. Andrzej Ochocki, prof. UKSW Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie Redakcja Piotr Kaczanowski Korekta Dorota Narewska Opracowanie graficzne Andrzej Rudowski Ch. B. Nam, Understanding Population Change, F. E. Peacock Publishers Inc., Itasca 1994 1994 by F. E. Peacock Publishers Inc., Itasca, IL USA Wydanie pierwsze 2003 by Janusz Balicki, Ewa Frątczak, Charles B. Nam & Fundacja ATK skr. poczt. 27, 01-906 Warszawa 85 tel. 839-82-05 e-mail: ip@uksw.edu.pl ISBN 83-85737-68-5 4

SPIS TREŚCI Wprowadzenie 15 Część I MECHANIZMY PRZEMIAN LUDNOŚCIOWYCH Rozdział 1. UWARUNKOWANIA PROCESÓW DEMOGRAFICZNYCH 25 1.1. Wzrost, stabilizacja i spadek liczby ludności 26 1.2. Elementy zmian ludnościowych 30 1.3. Sposoby wyjaśniania zmian ludnościowych 32 1.3.1. StaroŜytność 32 1.3.2. Poglądy w kolejnych stuleciach 34 1.3.3. Poglądy klasyczne 34 1.3.4. Poglądy współczesne 42 1.3.5. Uwarunkowania filozoficzne i ideologiczne 46 1.4. Przejścia i cykle ludnościowe 49 1.4.1. Przejście demograficzne 50 1.4.1.1. Pojęcie przejścia demograficznego 50 1.4.1.2. Przejście demograficzne w krajach rozwiniętych 56 1.4.1.3. Przejście demograficzne w krajach rozwijających się 58 1.4.2. Krótkoterminowe cykle ludnościowe 61 1.4.2.1. Pojęcie cyklu ludnościowego 62 1.4.2.2. Cykle płodności 63 1.4.2.3. Cykle umieralności 65 1.4.2.4. Cykle migracyjne 66 Pytania do dyskusji 68 Bibliografia 69 Rozdział 2. PŁODNOŚĆ 74 2.1. Koncepcje i mierniki 74 2.1.1. Ogólny wymiar płodności 75 2.1.2. Płodność naturalna 77 2.1.3. Płodność zrealizowana 80 2.1.4. Czynniki instytucjonalne płodności 96 2.1.5. Kontrola płodności 99 2.1.6. ZróŜnicowanie płodności 108 5

2.2. Etapy płodności 113 2.2.1. Etap przed przejściem 113 2.2.2. Etap wczesnego przejścia 114 2.2.3. Etap późnego przejścia 116 2.2.4. Etap po przejściu 117 Pytania do dyskusji 120 Bibliografia 121 Rozdział 3. UMIERALNOŚĆ 127 3.1. Koncepcje i miary umieralności 127 3.1.1. Zgony i umieralność 127 3.1.2. Długość Ŝycia i przeciętne dalsze trwanie Ŝycia 134 3.1.3. Zachorowalność 144 3.1.4. Medyczne przyczyny zgonu 148 3.1.5. Umieralność niemowląt i małych dzieci 151 3.1.6. Umieralność matek 157 3.1.7. ZróŜnicowanie umieralności 158 3.2. Etapy umieralności 161 3.2.1. Etap przed przejściem 161 3.2.2. Etap wczesnego przejścia 163 3.2.3. Etap późnego przejścia 166 3.2.4. Etap po zakończeniu przejścia 168 3.3. HIV/AIDS 170 Pytania do dyskusji 175 Bibliografia 176 Rozdział 4. MIGRACJE 183 4.1. Formy ruchliwości przestrzennej i migracji 184 4.1.1. Ruchliwość okresowa i wahadłowa 184 4.1.2. Migracje wewnętrzne 185 4.1.3. Migracje zagraniczne 196 4.1.4. Uchodźstwo 203 4.1.5. Wyjaśnianie procesów ruchliwości i migracji 205 4.2. Urbanizacja i metropolizacja 214 4.3. Etapy migracji 219 4.3.1. Etap przed przejściem 222 4.3.2. Etap wczesnego przejścia 224 4.3.3. Etap późnego przejścia 228 4.3.4. Etap po przejściu 230 Pytania do dyskusji 233 Bibliografia 234 6

Rozdział 5. WYBRANE PROCESY LUDNOŚCIOWE POLSKA 239 5.1. Płodność 239 5.1.1. Płodność w latach 1950-1988 240 5.1.2. Płodność w okresie transformacji w latach 1989-2000 248 5.1.2.1. Zmiany w liczbie, natęŝeniu urodzeń i strukturze wieku rozrodczego kobiet 248 5.1.2.2. Zmiany współczynnika dzietności i wzorca płodności kobiet 252 5.1.2.3. Zmiany w strukturze urodzeń według kolejności 258 5.1.2.4. Ocena zmian wzorca płodności w latach 1989-2000 263 5.2. Umieralność 268 5.2.1. Umieralność w latach 1950-2000 269 5.2.2. Umieralność niemowląt w latach 1950-2000 284 5.2.3. Przeciętne dalsze trwanie Ŝycia w latach 1950-2000 289 5.3. Migracje 298 5.3.1. Migracje wewnętrzne w latach 1950-2000 299 5.3.2. Migracje zagraniczne w latach 1950-2000 305 5.4. Rozwój demograficzny Polski w latach 1950-2000 316 Pytania do dyskusji 323 Bibliografia 324 Część II GLOBALNA POLITYKA LUDNOŚCIOWA Rozdział 6. POLITYKA LUDNOŚCIOWA NA KONFERENCJACH LUDNOŚCIOWYCH ONZ 335 6.1. Polityka ludnościowa 336 6.1.1. Pojęcie i cele polityki ludnościowej 336 6.1.2. Planowanie rodziny w polityce ludnościowej 337 6.2. Konferencja ludnościowa w Bukareszcie 343 6.2.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 343 6.2.2. ZaleŜność między rozwojem społecznym a demograficznym 348 6.2.3. Prokreacja, kształtowanie się rodziny i status kobiet 350 6.3. Konferencja ludnościowa w Meksyku 351 6.3.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 351 6.3.2. Rola i status kobiet 352 6.3.3. Rozwój polityki ludnościowej 354 6.3.4. Prokreacja i rodzina 355 6.4. Międzynarodowa Konferencja Ludność i Rozwój w Kairze 357 6.4.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 358 6.4.1.1. Przygotowanie konferencji 358 6.4.1.2. Kontrowersje dotyczące dokumentu końcowego 363 7

6.4.2. Rodzina według dokumentu kairskiego 373 6.4.2.1. Sytuacja rodziny na świecie 373 6.4.2.2. Polityka społeczno-ekonomiczna państwa wobec rodziny 374 6.4.2.3. Zadania państwa w zakresie zabezpieczania równości płci, praw dzieci i młodzieŝy 375 6.4.2.4. Zadania państwa wobec planowania rodziny 378 6.4.3. ZastrzeŜenia do Programu działania 380 6.4.4. Konferencja Kair+5 382 6.5. Regulacje prawne aborcji 384 6.5.1. Regulacje prawne aborcji na świecie 385 6.5.2. Regulacje prawne aborcji w krajach Unii Europejskiej 387 6.5.3. Prawo aborcyjne w Polsce 390 6.5.4. Ruchy za legalizacją aborcji i antyaborcyjne w Polsce 392 Pytania do dyskusji 396 Bibliografia 396 Rozdział 7. POLITYKA LUDNOŚCIOWA NA KONFERENCJACH SPOŁECZNYCH ONZ 399 7.1. Konferencja Środowisko i Rozwój (Rio de Janeiro 1992) 399 7.1.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 399 7.1.2. Przebieg konferencji 405 7.1.3. ZrównowaŜony rozwój a zagadnienia ludnościowe w dokumencie konferencji 407 7.2. Światowy Szczyt na temat Rozwoju Społecznego (Kopenhaga 1995) 411 7.2.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 411 7.2.2. Omówienie wybranych ustaleń konferencji 413 7.3. Czwarta Światowa Konferencja Narodów Zjednoczonych na temat Kobiet (Pekin 1995) 419 7.3.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 419 7.3.2. Spory ideologiczne 421 7.3.3. Dokument konferencji 425 7.3.3.1. Ubóstwo kobiet 425 7.3.3.2. Kobiety i zdrowie 426 7.3.3.3. Przemoc wobec kobiet 428 7.3.3.4. Kobiety i gospodarka 429 7.3.3.5. Kobiety a władza i podejmowanie decyzji 430 7.3.3.6. Prawa kobiet jako prawa człowieka 431 7.3.3.7. Dzieci płci Ŝeńskiej 432 7.3.3.8. Kobiety a środki masowego przekazu 433 7.4. Druga Konferencja ONZ dotycząca Osiedli Ludzkich Habitat II (Stambuł 1996) 434 7.4.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 434 7.4.2. Treść dokumentu konferencji 436 8

7.4.3. Zagadnienia kontrowersyjne 438 7.4.3.1. Prawo człowieka do mieszkania 438 7.4.3.2. Polityka ludnościowa 440 7.4.3.3. Prawa kobiet 442 7.4.3.4. Rodzina 444 7.4.4. Polska na konferencji w Stambule 446 7.5. Światowy Szczyt śywnościowy (Rzym 1996) 448 7.5.1. Tło społeczno-polityczne konferencji 448 7.5.2. Kontrowersje wokół moŝliwości i sposobu zapewnienia Ŝywności 449 7.5.3. Deklaracja Rzymska i Plan działania 454 7.5.4. ZastrzeŜenia i uwagi do dokumentów końcowych 458 7.6. Udział Stolicy Apostolskiej w konferencjach ONZ-owskich 461 7.6.1. Kwestionowanie pozycji Stolicy Apostolskiej w ONZ 461 7.6.2. Stolica Apostolska wobec zagadnień demograficznych 463 7.7. Polityka ludnościowa w krajach rozwiniętych 466 7.8. Czynniki zmian ludnościowych 469 7.8.1. Instytucje międzynarodowe 469 7.8.2. Rządy i sektor prywatny 470 7.8.3. Jednostki 471 7.9. Polityka ludnościowa i polityka społeczna 472 Pytania do dyskusji 474 Bibliografia 475 Aneks 1. Narodowe Spisy Powszechne Ludności w Polsce 479 Aneks 2. Wybrane informacje statystyczne o zdarzeniach i procesach demograficznych w Polsce 501 9

TABLE OF CONTENTS Introduction 19 Part I MECHANISMS OF POPULATION CHANGES Chapter 1. CONDITION OF DEMOGRAPHIC PROCESSES 25 1.1. Increase, stabilization and declining of population 26 1.2. Elements of population change 30 1.3. Approaches of explanation of population change 32 1.3.1. Antiquity 32 1.3.2. Views of next centuries 34 1.3.3. Classical approaches 34 1.3.4. Contemporary approaches 42 1.3.5. Philosophical and ideological conditions 46 1.4. Population transitions and cycles 49 1.4.1. Demographic transition 50 1.4.1.1. Concept of demographic transition 50 1.4.1.2. Demographic transitions in developed countries 56 1.4.1.3. Demographic transitions in developing countries 58 1.4.2. Short term population cycles 61 1.4.2.1. Concept of population cycles 62 1.4.2.2. Fertility cycles 63 1.4.2.3. Mortality cycles 65 1.4.2.4. Migration cycles 66 Questions for discussions 68 References 69 Chapter 2. FERTILITY 74 2.1. Concepts and measures 74 2.1.1. Fertility orientations 75 2.1.2. Fecundity 77 2.1.3. Fertility 80 2.1.4. Institutional factors 96 2.1.5. Fertility control 99 10

11 2.1.6. Differential fertility 108

2.2. The stage of fertility 113 2.2.1. Pretransition stage 113 2.2.2. Early transition stage 114 2.2.3. Late transition stage 116 2.2.4. Posttransition stage 117 Questions for discussions 120 References 121 Chapter 3. MORTALITY 127 3.1. Concepts and measures 127 3.1.1. Death and mortality 127 3.1.2. Life span and life expectance 134 3.1.3. Morbidity 144 3.1.4. Medical causes of death 148 3.1.5. Infant and childhood mortality 151 3.1.6. Maternal mortality 157 3.1.7. Differential mortality 158 3.2. The Stages of mortality 161 3.2.1. Pretransition stage 161 3.2.2. Early transition stage 163 3.2.3. Late transition stage 166 3.2.4. Posttransition stage 168 3.3. HIV/AIDS 170 Questions for discussions 175 References 176 Chapter 4. MIGRATION 183 4.1. Form of migration 184 4.1.1. Temporary and circulatory migration 184 4.1.2. Residential mobility and migration 185 4.1.3. International migration 196 4.1.4. Refugee phenomen 203 4.1.5. Explaining mobility and migration 205 4.2. Urbanization and metropolization 214 4.3. The stage of migration 219 4.3.1. Pretransition stage 222 4.3.2. Early transition stage 224 4.3.3. Late transition stage 228 4.3.4. Posttransition stage 230 Questions for discussions 233 References 234 12

Chapter 5. SELECTED DEMOGRAPHIC PROCESSES POLAND 239 5.1. Fertility 239 5.1.1. Fertility changes, 1950-1988 240 5.1.2. Fertility changes during the transition period, 1989-2000 248 5.1.2.1. Changes in number, intensity of births and structure in female reproductive age 248 5.1.2.2. Changes in total fertility rate and female fertility pattern 252 5.1.2.3. Changes in the structure of births according to birth order 258 5.1.2.4. Evaluation of changes in fertility pattern, 1989-2000 263 5.2. Mortality 268 5.2.1. Mortality changes, 1950-2000 269 5.2.2. Infant mortality, 1950-2000 284 5.2.3. Life expectancy, 1950-2000 289 5.3. Migration 298 5.3.1. Internal migration, 1950-2000 299 5.3.2. International migration, 1950-2000 305 5.4. Demographic development of Poland, 1950-2000 316 Questions for discussions 323 References 324 Part II GLOBAL POPULATION POLICY Chapter 6. POPULATION POLICY IN THE UNITED NATIONS POPULATION CONFERENCES 335 6.1. Population policy 336 6.1.1. Concept and aims of population policy 336 6.1.2. Family planning in population policy 337 6.2. Conference on Population in Bucharest 343 6.2.1. Social and political background of the Conference 343 6.2.2. Relationship between social and demographic development 348 6.2.3. Procreation, family formation and status of women 350 6.3. Population Conference in Mexico 351 6.3.1. Social and political background of the Conference 351 6.3.2. Role and status of women 352 6.3.3. Development of population policies 354 6.3.4. Procreation and family 355 6.4. International Conference Population and Development in Cairo 357 6.4.1. Social and political background of the Conference 358 6.4.1.1. Preparation of the Conference 358 6.4.1.2. Dispute of the Final Document 363 6.4.2. A Family according to the Cairo Document 373 6.4.2.1. Family situation in the world 373 6.4.2.2. State, social and economic policy regarding family 374 6.4.2.3. State duty to secure gender equality, rights of children and youth 375 13

6.4.2.4. State duty for family planning 378 6.4.3. Objection to Program of Action 380 6.4.4. Conference Cairo+5 382 6.5. Law regulation of abortion 384 6.5.1. Law regulation of abortion in the world 385 6.5.2. Law regulation of abortion in European Union countries 387 6.5.3. Abortion law in Poland 390 6.5.4. Pro and anti-abortion movements in Poland 392 Questions for discussions 396 References 396 Chapter 7. POPULATION POLICY IN THE UNITED NATIONS SOCIAL CONFERENCES 399 7.1. The Environment and Development Conference (Rio de Janeiro 1992) 399 7.1.1. Social and political background of the Conference 399 7.1.2. The course of the Conference 405 7.1.3. Sustainable development and population issues in the Rio Document 407 7.2. UN World Summit for Social Development (1995) 411 7.2.1. Social and political background of the Conference 411 7.2.2. Presentation of some arrangements of the Conference 413 7.3. The United Nations Fourth World Conference on Women (1995) 419 7.3.1. Social and political background of the Conference 419 7.3.2. Ideological disputes 421 7.3.3. Document of the Women s Conference 425 7.3.3.1. Women and poverty 425 7.3.3.2. Women and health 426 7.3.3.3. Violence against women 428 7.3.3.4. Women and the economy 429 7.3.3.5. Women in power and decision-making 430 7.3.3.6. Human rights of women 431 7.3.3.7. The girl child 432 7.3.3.8. Women and the media 433 7.4. Second UN Conference on Human Settlements - Habitat II (1996) 434 7.4.1. Social and political background of the Conference 434 7.4.2. Contents of the Conference document 436 7.4.3. Disputed issues 438 7.4.3.1. Human right to adequate shelter 438 7.4.3.2. Population policy 440 7.4.3.3. Women s rights 442 7.4.3.4. Family 444 7.4.4. Poland in the Istanbul Conference 446 14

7.5. World Food Summit (Rome 1996) 448 7.5.1. Social and political background of the Conference 448 7.5.2. Controversy around means and possible assurance of food 449 7.5.3. Rome Declaration and Plan of Action 454 7.5.4. Reservations and remarks to the final document 458 7.6. Participation of the Holy See in UN Conferences 461 7.6.1. Questioning of position of the Holy See in United Nations 461 7.6.2. Holy See and demographic issues 463 7.7. Population policy in developed countries 466 7.8. Factors of population changes 469 7.8.1. International institutions 469 7.8.2. Governments and private sector 470 7.8.3. Individuals 471 7.9. Population and social policy 472 Questions for discussions 474 References 475 Appendix 1. National Population Censuses in Poland 479 Appendix 2. Events and demographic processes in Poland selected statistical information 501 15