WPŁYW SKOKU POKWITANIOWEGO WYSOKOŚCI CIAŁA I WIEKU DZIEWCZĄT NA WYBRANE KOORDYNACYJNE ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE

NR 28 2004 AN TRO PO MO TO RY KA WPŁYW SKOKU POKWITANIOWEGO WYSOKOŚCI CIAŁA I WIEKU DZIEWCZĄT NA WYBRANE KOORDYNACYJNE ZDOLNOŚCI MOTORYCZNE THE INFLUENCE OF PEAK HEIGHT VELOCITY AND AGE OF GIRLS ON SOME OF THEIR CO-ORDINATION MOTOR ABILITIES Stanisław Żak* Stanisław Sterkowicz** * dr hab. prof. nadzw., Katedra Teorii i Metodyki Gier Zespołowych i Rekreacyjnych, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 ** prof. dr hab. Katedra Teorii i Metodyki Sportów Indywidualnych, AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 Słowa kluczowe: dziewczęta, koordynacja motoryczna, skok powitaniowy, PHV Key words: girls, motor co-ordination, adolescent spurt, peak height velocity (PHV) STRESZCZENIE SUMMARY Cel badań. Ocena wpływu wieku kalendarzowego i czynnika skoku pokwitaniowego wysokości ciała na kinetykę i dynamikę rozwoju czterech podstawowych komponentów koordynacji motorycznej dziewcząt. Materiał i metoda. Na podstawie badań ciągłych oceniano rozwój 193 dziewcząt w wieku 8-15 lat. Udział czynników PHV i czasu w zróżnicowaniu rozwoju i poziomu równowagi statycznej, orientacji przestrzennej, częstotliwości ruchów i czasu reakcji prostej określano metodą wariancji z powtarzanym pomiarem. Wyniki. Uzyskane wyniki generalnie wykluczyły wpływ skoku pokwitaniowego wysokości ciała na kształtowanie się badanych parametrów z wiekiem kalendarzowym, co sugerowali inni autorzy. Nie stwierdzono również modyfikującego wpływu zmiennych towarzyszących (gibkość ciała, siła mięśniowa, wytrzymałość biegowa) na poziom i kierunek zmian badanych zdolności motorycznych. Wnioski. Organizm dziewcząt w młodszym wieku szkolnym oraz w początkowej fazie pokwitania jest szczególnie podatny na rozwijanie koordynacji ruchowej. Program wychowania fizycznego powinien uwzględniać te potrzeby. Aim. Evaluation of influence of calendar age and peak height velocity (PHV) on kinetics and developmental dynamics of four basic components of motor co-ordination. Material and method. On the basis of continuous research on 193 girls in the 8-15 age range their development was evaluated. The contribution of time and PHV factors in the differentiation of the development and level of static balance, spatial orientation, frequency of movements and simple reaction time were determined by means of ANOVA with repeated measurements. Results and discussion. In general, the obtained results ruled out the influence of PHV on the formation of the tested parameters related to calendar age, as had been suggested by other authors. No modifying influence of co-variates was also found (flexibility, muscular strength, running endurance) on the level and direction of changes in the studied motor abilities. Conclusion. Younger schoolgirls during early puberty are especially susceptible to the development of motor co-ordination. The physical education programs should respect those needs. 45

Stanisław Żak, Stanisław Sterkowicz Wstęp Okres pokwitania obok fazy niemowlęcej charakteryzuje się wzmożoną dynamiką zmian w organizmie dziecka. Przemiany te posiadają charakter strukturalny, fizjologiczny i psychiczny [1,2]. Dziewczęta dojrzewają w wieku 11-16 lat i ten okres rozpoczyna się zwiększeniem wydzielania hormonów płciowych oraz hormonu wzrostu, co uzewnętrznia się tzw. skokiem pokwitaniowym. Jest to znaczne przyspieszenie wzrastania, szczególnie kości długich. Nie oznacza to jednak harmonijnego rozrostu całego organizmu. W pierwszej kolejności szybciej rosną stopy, później podudzia i uda, następnie kończyny górne i wreszcie tułów. W sumie wysokość ciała ulega znacznemu powiększeniu, co w efekcie stwarza nowe warunki mechaniczne aparatu ruchu oraz powoduje okresowe zmiany w obrębie proporcji ciała. Dokładny opis zmian somatycznych i fizjologicznych w omawianym okresie ontogenezy jest domeną nauk przyrodniczych, a badania naukowe w tym względzie posiadają w naszym kraju bogatą dokumentację [przegląd zagadnienia w pozycji 3]. W niniejszym artykule skoncentrowano więc uwagę przede wszystkim na skutkach tych zmian dla rozwoju zdolności kordynacyjnych. Najistotniejsze z nich leżą w obszarze psychiki. Bogate życie emocjonalne, zachwianie równowagi w procesach pobudzania i hamowania, zmiana zainteresowań powodują osłabienie motywacji i zainteresowania aktywnością ruchową to zaś przyczynia się do ilościowych zmian w zakresie niemal wszystkich zdolności motorycznych. W obrębie jakościowej sfery motoryki okres pokwitania odznacza się w większym lub mniejszym stopniu tzw. pubertalną niezręcznością [4, 1]. Zmiany w rozwoju morfologicznym i funkcjonalnym zdaniem wielu autorów powodują spowolnienie ruchów, ich niezręczność, brak harmonii, dokładności i rytmu. Zmniejsza się też zdolność uczenia się ruchów. Charakterystyczna jest również ociężałość i apatia ruchowa, wywołana wymienionymi wyżej dysproporcjami między procesami pobudzenia i hamowania w centralnym układzie nerwowym [5]. Zakłócenia ujawniają się w takich działaniach, jak: skomplikowane ruchy acykliczne, ruchy kombinowane, uczenie się motoryczne, postawa ciała podczas wykonywania ruchów oraz przyruchy w działaniach wymagających szczególnej precyzji. Powyższe zaburzenia co podkreślali różni autorzy mają charakter głównie jakościowy, potwierdzając dalszy ilościowy rozwój poziomu zdolności koordynacyjnych [przegląd zagadnienia w pozycji 6]. Pamiętać jednak należy, że większość tych poglądów znajduje uzasadnienie w badaniach 46 przekrojowych, opartych na wynikach średnich arytmetycznych populacji. Istnieją opracowania [2,7], z których wynika, iż wielkość i zakres zmian koordynacji motorycznej w tzw. okresach krytycznych zależy w głównej mierze od tempa rozwoju biologicznego. Gwałtowny, a także skokowy rozwój np. wysokości ciała powoduje głębsze zmiany koordynacji zaburzając harmonię ruchów. Z innych badań (P. Hirtz cyt. za 6, s. 58), polegających na obserwacji indywidualnych linii rozwojowych na tle średnich wartości populacji wynika m.in., że u dziewcząt dynamiczny przyrost sprawności koordynacyjnej między 7-10 rokiem życia dotyczy 30% osobników (u 28% dziewcząt obserwuje się w tym okresie stagnację, a u 10% zaznacza się nawet regres). W wykazywanej między 11 a 13 rokiem życia fazie stagnacji u 15% dzieci uwidacznia się progresywny rozwój, u 20% stagnacja, a u 30% regres. Fakt ten może być spowodowany różnym tempem dojrzewania dziewcząt. Nie pozwala to na zbyt uproszczone i schematyczne interpretowanie wyżej opisanych zjawisk (wyłącznie w kategoriach wieku kalendarzowego). W niniejszym artykule badano kinetykę i dynamikę zmian wybranych komponentów koordynacji motorycznej u dziewcząt o zróżnicowanym tempie dojrzewania (moment występowania skoku pokwitaniowego wysokości ciała PHV). Problematykę badawczą ograniczono do próby odpowiedzi na poniższe pytania: Jak przebiega rozwój koordynacji motorycznej u dziewcząt między 8 a 15 rokiem życia? Jak kształtuje się kinetyka i dynamika zmian poszczególnych komponentów koordynacji motorycznej u dziewcząt w grupach wieku kalendarzowego oraz wydzielonych według momentu pojawienia się u nich skoku pokwitaniowego wysokości ciała? Jak silne są interakcje czynników wieku i momentu wystąpienia skoku pokwitaniowego wysokości ciała u dziewcząt, z uwzględnieniem zmiennych towarzyszących: wytrzymałości, gibkości i siły mięśniowej? Materiał i metody badań Do analizy zagadnień związanych z celem pracy wykorzystano fragment kompleksowych badań ciągłych, przeprowadzonych na terenie 5 losowo wybranych szkół miasta Krakowa (nr 11, 12, 26, 91, 130) w latach 1992-1999. Dotyczyły one wywiadu środowiskowego oraz pomiaru kilkudziesięciu parametrów cech somatycznych, funkcjonalnych i wyników testów sprawności motorycznej.

W opracowaniu uwzględniono wyniki pomiaru następujących zmiennych: 1. Wysokość ciała (b-v) 2. Zdolności koordynacyjne (KZM): a) równowaga ciała postawa równoważna na jednej nodze; zmodyfikowany test Eurofit ([8], mierzono czas trwania próby w sekundach; b) zdolność orientacji przestrzennej badana na aparacie Piórkowskiego [9]. Dla wszystkich kategorii wiekowych stosowano tę samą szybkość impulsów, tj. 92/min. Rejestrowano liczbę prawidłowo rozwiązanych zadań (reakcja trafna w czasie i przestrzeni); c) częstotliwość ruchów tapping ręką; zmodyfikowany test Eurofit [8]. Zapisywano czas wykonania 15 cykli w sekundach; d) czas reakcji prostej na bodziec wzrokowy i słuchowy [8]. Pomiarów dokonywano elektronicznym miernikiem ELPO M-301, emitującym bodziec o sile 40 decybeli. Rejestrowano wyniki 5 prób ręką prawą i lewą, zapisując wyniki średnie w milisekundach (po odrzuceniu wyniku najlepszego i najgorszego). 3. Zdolności o podłożu energetycznym: a) próba siły przedramienia według testu Eurofit [10]. Wynik rejestrowano w kg; b) próba wytrzymałości biegowej bieg wahadłowy na dystansie 400 m (20x20 m). W momencie nawrotu badany za każdym razem dotykał ręką linii. Wynik zapisywano w sekundach. c) próba gibkości według testu Eurofit [10]. Wynik rejestrowano w cm (punkt zetknięcia stóp z podpórką oznaczono wielkością 50 cm). Pomiarów wysokości ciała dokonano techniką Martina [11]. Próby sprawności motorycznej przeprowadzono podczas lekcji wychowania fizycznego w godzinach przedpołudniowych, ściśle stosując się do instrukcji zawartych w ww. pozycjach literatury. Celem uzyskania wiarygodnych wyników próby koordynacji ruchowej prowadzono w odizolowanych pomieszczeniach zamkniętych, zaś pozostałe testy w salach gimnastycznych przy pełnej motywacji poszczególnych ćwiczących. W obliczeniach zastosowano następujące metody: 1. Ocenę kinetyki i dynamiki rozwoju na podstawie wielkości średnich arytmetycznych poszczególnych prób zdolności koordynacyjnych. 2. Określenie wpływu czynnika czasu oraz wieku wystąpienia PHV z uwzględnieniem wyników 47 testów siły mięśniowej, wytrzymałości biegowej i gibkości jako zmiennych towarzyszących. 3. W analizie wyników uwzględniono podział na trzy frakcje dziewcząt wydzielonych według wieku wystąpienia PHV (grupa W o przyspieszonym rozwoju biologicznym, PHV przed 11 rokiem życia, n = 70; grupa N1 PHV między 11 a 13 rokiem życia, n = 91; grupa N2 PHV między 13 a 15 rokiem życia, n = 32). 4. Wpływ uwzględnionych czynników (PHV trzy poziomy, tj. W, N1, N2 oraz czas osiem poziomów według wieku od 8 do 15 lat) na wskaźniki wybranych komponentów koordynacji ruchowej określono metodą wariancji z powtarzanym pomiarem. Rezultaty pięciu prób KZM były przedmiotem serii dwuczynnikowych analiz wariancji z powtarzanym pomiarem (grupa x czas), a następnie porównań z zastosowaniem testu Tukey a. Dodatkowo obliczono efekty interakcji czynników grupa x czas dla rezultatów wszystkich prób sprawnościowych. Wyniki pomiaru równowagi statycznej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, częstotliwości ruchów i czasu reakcji prostej przekształcono według formuły log(y), gdyż nie były zgodne z rozkładem normalnym (test Box M). Obliczenia przeprowadzono w programie STATISTICA 6.0 w Katedrze Teorii i Metodyki Sportów Indywidualnych AWF w Krakowie. Wyniki Wyniki analizy wariancji z powtarzanym pomiarem przedstawiono w tabeli 1. Jak widać, w każdym przypadku stwierdzono oddziaływanie czynnika czasu/wieku na poziom KZM wyrażony za pomocą wskaźników równowagi statycznej, koordynacji wzrokowo-ruchowej, szybkości ruchów ręki i reakcji (wzrokowej i słuchowej) dziewcząt. Efekt główny momentu wystąpienia skoku pokwitaniowego wysokości ciała (czynnik grupy) był istotny statystycznie jedynie w przypadku wskaźnika szybkości ruchów ręki w próbie tappingu. Nie stwierdzono istotnych interakcji czynnika grupy z wiekiem dziewcząt, aczkolwiek modyfikował on nieco poziom rezultatów szybkości reakcji słuchowej (p = 0,11). Średnie wartości grup W, N1 i N2 były podstawą graficznej prezentacji dynamiki zmian zdolności koordynacyjnych dziewcząt w wieku od 8 do 15 lat. Na rycinie 1 zobrazowano dynamikę zmian zdolności zachowania równowagi statycznej w teście flamingo balance. U badanych dziewcząt występuje istotny przyrost tej zdolności w wieku od 8 do 9 lat, następnie stabilizacja w wieku 10-14 lat

Stanisław Żak, Stanisław Sterkowicz Tabela 1. Wyniki analizy wariancji rezultatów pięciu prób koordynacyjnych zdolności motorycznych dziewcząt w wieku 8 do 15 lat Table 1. ANOVA results for the five trials of motor co-ordination abilities of girls aged 8 to 15 Równowaga statyczna (s) Static balance log(sec) Próba na aparacie Piórkowskiego log (n) Piórkowski s apparatus log (n) Szybkość ruchów ręki tapping (s) Plate tapping test log(sec) Zmienne F p F p F p Grupa 1 1,58648 0,207344 0,2355 0,790386 3,3803 0,036096 Czas 2 47,09851 0,000000 596,5546 0,000000 720,0991 0,000000 1 2 0,86065 0,602373 0,3809 0,980385 1,0531 0,397002 Zmienne Reakcja wzrokowa (ms) Response time to visual stimulus log(msec) Reakcja słuchowa (ms) Response time to acoustic stimulus (msec) F p F p Grupa 1 1,870 0,157016 0,944 0,391006 Czas 2 1787,604 0,000000 1445,117 0,000000 1 2 1,008 0,442293 1,470 0,114875 (grupa jednorodna). Ponownie istotne statystycznie różnice pojawiają się między średnimi wartościami 14- i 15-latek (test Tukey a). Najstarsze dziewczęta demonstrują najlepszą równowagę ciała. Wprowadzenie do analizy ANOVA kowariancji rezultatów wahadłowego biegu wytrzymałościowego oraz pomiaru gibkości i siły statycznej nie zmieniło zasadniczo wpływu naturalnego oddziaływania czynnika czasu na rozwój równowagi statycznej (odpowiednio F = 3,62; p = 0,001; F = 8,87; p < 0,001 i F = 3,62; p < 0,001). Odnośnie do oceny zdolności orientacji przestrzennej, dzięki ANOVA wykazano spodziewany efekt czynnika czasu. Jak przedstawiono (ryc. 2) na wykresie średnich rezultatów zarejestrowanych na aparacie Piórkowskiego (dane logarytmowane), Równowaga statyczna log (s) / Static balance log (sec) Rycina 1. Średnie rezultaty pomiaru równowagi statycznej dziewcząt w wieku 8-15 lat (efekt główny) Figure 1. Graph for the average results achieved by girls aged 8-15 during measurements of their static balance (Main effect) 48

Piórkowski log (s) / Piórkowski s apparatus (log (n) Rycina 2. Średnie rezultaty próby wykonywanej na aparacie Piórkowskiego przez dziewczęta w wieku 8-15 lat (efekt główny) Figure 2. Graph for the average results during the trials on Piórkowski s apparatus achieved by girls aged 8-15 (Main effect) Tapping ręką log (s) / Plate tapping log (sec) Rycina 3. Średnie rezultaty tappingu ręką z uwzględnieniem momentu wystąpienia skoku pokwitaniowego wysokości ciała dziewcząt w wieku 8-15 lat (interakcja) Figure 3. Graph for the average results of the plate tapping trial with the inclusion of the age when PHV occurred in girls aged 8-15 (2-factors interaction) 49

Stanisław Żak, Stanisław Sterkowicz Reakcja wzrokowa log (s) / Reaction time to optical stimulus log (msec) Rycina 4. Średnie rezultaty pomiaru czasu reakcji na sygnał wzrokowy dziewcząt w wieku 8-15 lat (efekt główny) Figure 4. Graph for the average results obtained by the girls aged 8-15 during the measurement of the time of their reactions to visual signals (Main effect) Czas reakcji słuchowej (ms) / Response time to acoustic signal (msec) Rycina 5. Średnie rezultaty pomiaru czasu reakcji na sygnał słuchowy dziewcząt w wieku 8-15 lat (interakcja) Figure 5. Graph for the average results obtained by the boys aged 8-15 during the measurement of the time of their reactions to acoustic signals (2-factors interaction) 50

u dziewcząt w wieku od 8 do 11 lat obserwuje się szybsze tempo wzrostu niż w wieku od 11 do13 lat. W wieku 14 i 15 lat występuje natomiast spadek poziomu omawianej zdolności motorycznej. W świetle testu Tukey a kolejne kategorie wiekowe różnią się od siebie istotnie statystycznie, z wyjątkiem dwóch najstarszych, które zidentyfikowano jako grupę jednorodną. Uwzględnienie rezultatów próby wytrzymałości w kowariancji z oceną koordynacji wzrokowo- -ruchowej (F = 21,89; p < 0,001), gibkości (F = 120,99; p < 0,001) oraz siły statycznej (F = 29,66; p < 0,001) nie zmieniło silnej zależności poziomu rezultatów uzyskiwanych na aparacie Piórkowskiego od wieku. Ponadto analiza ANOVA z powtarzanym pomiarem ujawniła, że rezultaty próby szybkości ruchów ręki, nie tylko zależały od czynnika czasu, lecz były modyfikowane również przez czynnik grupy (wiek wystąpienia PHV). Na rycinie 3. widać stopniowe skrócenie się wskaźnika wykonania zadanej liczby cykli w teście stukania w krążki (tapping), przy czym linie łączące średnie grupowe od 9 do 15 roku życia przebiegały podobnie. W grupach W, N1 i N2 układ średnich między kolejnymi kategoriami wiekowymi potwierdza występowanie trendu czasowego, który polega na polepszaniu się jakości wykonania zadania ruchowego wraz z wiekiem kalendarzowym dziewcząt. Jednocześnie uwagę zwraca wyraźniejsza przewaga grupy W nad grupą N2 w okresie 11-13 lat. Zjawisko to zanika w wieku 14 i 15 lat. Kontrola wpływu zmiennych towarzyszących częściowo zmieniła obraz wykazanej zależności rezultatu tappingu od czynników czasu i grupy. Uwzględnienie w ANOVA rezultatów pomiaru wytrzymałości oraz siły nie spowodowało zmiany istotności tych powiązań na oddziaływanie czynnika grupy (F = 4,38; p = 0,014 oraz F = 3,16; p = 0,045). Wprowadzenie rezultatów gibkości w charakterze zmiennej towarzyszącej poskutkowało natomiast dezaktualizacją istotności statystycznej czynnika grupy (F = 2,83; p = 0,06). Silny trend czasowy występował niezależnie od zmiennych towarzyszących wprowadzanych do analizy wariancji (p < 0,001). Kolejna analiza post-hoc obejmowała zmienność rezultatów szybkości reakcji wzrokowej i słuchowej dziewcząt (por tab. 1). Na rycinach 4 i 5 przedstawiono graficznie wyniki ANOVA. Ponownie nie stwierdzono efektu czynnika grupy, natomiast wykazano naturalny wpływ czynnika czasu, który powodował skrócenie się trwania reakcji wzrokowej i słuchowej oraz wystąpienie istotnych różnic między wartościami średnimi, charakteryzującymi kolejne grupy wiekowe dziewcząt. 51 W przypadku czasu reakcji słuchowej efekt interakcji czynników grupa czas był bliski istotności statystycznej. Na ryc. 5 widać charakterystyczne przecinanie się linii rozwojowych tej zdolności, związane z tempem dojrzewania dziewcząt. Punktem zwrotnym, po którym rysuje się przewaga grupy W nad N2, jest kategoria wiekowa 11 lat. Kontrolowanie rezultatów pomiaru wytrzymałości w biegu wahadłowym, gibkości oraz siły statycznej nie spowodowało zmian w charakterze wykazanych wcześniej zależności czasów reakcji. Czynnikiem głównym, od którego zależało polepszenie się czasów reakcji, niezmiennie pozostaje więc wiek kalendarzowy uczennic (p < 0,001). Dyskusja Przedmiotem opracowania była weryfikacja często sprzecznych poglądów dotyczących wpływu skoku pokwitaniowego wysokości ciała na dynamikę i kinetykę zmian koordynacji motorycznej dziewcząt w wieku 8-15 lat. Generalnie, wyniki analizy wariancji z powtórzonym pomiarem wykluczyły udział tego czynnika w kształtowaniu linii rozwojowych prawie wszystkich uwzględnionych komponentów koordynacyjnych. Wyjątek stanowiła tylko próba tappingu ręką, podczas której międzygrupowe różnice zaobserwowano w wieku 8 lat oraz w przedziale od 11 do 13 lat. Ponadto linie rozwojowe w poszczególnych grupach dziewcząt posiadały zbliżony do siebie profil przebiegu różnice nie były jednak znamienne. Fakt pewnych odmienności rozwojowych głównie o charakterze kinetycznym można tłumaczyć tym, że zastosowana próba oprócz komponentu koordynacji ruchowej zawiera w sobie znaczny ładunek szybkości (źródła energetyczne), te zaś są wrażliwe na zmiany w obrębie tzw. wieku morfologicznego [8]. Podobne wyniki w zakresie częstotliwości ruchów uzyskali Raczek i Mynarski [12]. Wykazali oni, iż zdolność ta charakteryzuje się dynamicznym rozwojem między 7 a 12 rokiem życia, a w okresie pokwitania znamionuje ją znacznie wolniejsze tempo międzyrocznikowych przyrostów, po czym ponowny znamienny przyrost aż do 17. roku życia [12]. Ta przyspieszona poprawa wyników dziewcząt w młodszym wieku szkolnym była widoczna bardzo wyraźnie również w naszych badaniach i charakteryzowała wszystkie pozostałe zdolności koordynacyjne. Różnice dotyczyły tylko czasu trwania tego zjawiska, mianowicie w obrębie równowagi statycznej nasilenie progresji wyników wystąpiło między 8. a 9. rokiem życia. Okres 10-13 lat znamionował natomiast stabilizację tej zmiennej i ponowny istotny przyrost w przedziale 14-15 lat.

Stanisław Żak, Stanisław Sterkowicz W innych badaniach [12] tendencją rozwojową był szybki postęp obserwowany u dziewcząt do 13. roku życia, zaś najlepsze rezultaty notowano w okresie 16-17 lat (Martin 1982, Hirtz i wsp. 1985 za [6]). Wzmożone tempo międzyrocznikowych przyrostów zdolności orientacji przestrzennej w badaniach własnych obserwowano w okresie 8-11 lat, natomiast optimum rozwoju w 13. roku życia. Bardzo zbliżone rezultaty uzyskał Hirtz i wsp. (za [6]). Warto zaznaczyć również, iż według innych autorów, np. Farfela (1975), Raczka i Mynarskiego (1992) za Raczek i wsp. [6], zdolność orientacji przestrzennej osiąga swoje apogeum rozwoju w wieku 13-15 lat. Podobne poglądy w tym względzie prezentują także Szopa [13] i Mleczko [14], którzy analogicznie jak autorzy niniejszej pracy, przeprowadzili badania na aparacie Piórkowskiego. Szybkość reakcji prostej na bodziec wzrokowy i słuchowy rozwijała się progresywnie u badanych dziewcząt do 11. roku życia, po czym wykazywała stopniowo zmniejszającą się poprawę wyników. Również i te wyniki znajdują odzwierciedlenie w literaturze przedmiotu (Martin 1982, Hirtz i wsp. 1985, Szopa 1988, Raczek i Mynarski 1992 [12] za Raczek i wsp. [6]). Biorąc pod uwagę powyższe wywody można więc sformułować stwierdzenie, że młodszy wiek szkolny i początek okresu pokwitania u dziewcząt odznaczają się najistotniejszymi zmianami w obrębie większości wskaźników koordynacyjnych zdolności motorycznych. Do takich samych wniosków doszli także Hirtz (1985), Ljach (1989), Mynarski i Raczek (1991), Raczek i Mynarski (1992), Mynarski (1995) za Raczek i wsp. [6]). Zważywszy na fakt, że zjawisko to obserwowano we wszystkich wydzielonych grupach dziewcząt, niezależnie od momentu wystąpienia skoku pokwitaniowego wysokości ciała (PHV) i dotyczyło badań ciągłych, można interpretować ww. okres jako szczególnie podatny na rozwijanie zdolności koordynacyjnych. Warto w tym miejscu zaznaczyć, iż struktura aktywności ruchowej, która warunkuje rozwój sprawności motorycznej dzieci i młodzieży z Krakowa, pozostawia wiele do życzenia, zwłaszcza w populacji dziewcząt [15]. Skutki zmniejszającej się aktywności ruchowej współczesnego pokolenia Polaków są jednak widoczne w sposób szczególnie wyraźny dopiero w ostatniej fazie progresywnego rozwoju i po zakończeniu pokwitania. Zdaniem niektórych autorów [16] dzieje się tak, ponieważ spontaniczna aktywność ruchowa, charakterystyczna dla dzieci w młodszym wieku szkolnym, jest wystarczającym bodźcem do rozwoju większości zdolności motorycznych. W późniejszym okresie niezbędna jest 52 już ukierunkowana stymulacja ruchowa [18, 17]. Dziewczęta w młodszym wieku szkolnym interesują się swoją działalnością ruchową. Okres ten jest więc szczególnie korzystny w zakresie przyswajania nowych umiejętności ruchowych, a te wraz ze zdolnościami motorycznymi zdeterminowane są wspólnymi procesami funkcjonalnymi regulacji i sterowania ruchami. Zdolności mogą się przejawiać jedynie za pośrednictwem umiejętności, te zaś ujawniają się dzięki zdolnościom [6]. Zwiększona motywacja do ćwiczeń ruchowych, wzmocniona emocjonalnymi przeżyciami, wynikająca z realizacji udanych zadań ruchowych i osiągnięć motorycznych powoduje tak charakterystyczny dla tej fazy rozwoju głód ruchu. Wszystkie te przejawy i uwarunkowania zmian motorycznych ułatwiają uczenie się nowych często skomplikowanych ruchów, a te z kolei (na zasadzie sprzężeń zwrotnych) podnoszą poziom zdolności koordynacyjnych [1,7]. Analizując dalej czynnik czasu w rozwoju motorycznych zdolności koordynacyjnych, który okazał się istotny w naszych badaniach, warto zastanowić się, czy w zmienności badanych zdolności istnieją tzw. okresy krytyczne, akcentowane przez wielu autorów zwłaszcza zajmujących się okresem pokwitania. Z przeglądu tego zagadnienia [7] wynika m.in., że gwałtowne przyrosty wysokości ciała powodują niekorzystne zmiany w obrębie większości KZM i im bardziej skokowy jest proces rozwoju, tym większe są te zakłócenia. W naszych badaniach jak już zaznaczono na wstępie nie stwierdzono takich zależności. Chwilowa stagnacja lub niewielki regres niektórych zdolności koordynacyjnych, występujący po okresie ich progresywnego rozwoju naszym zdaniem nie jest biologiczną koniecznością. Podzielamy raczej pogląd Przewędy [1], który wskazuje na uwarunkowania środowiskowe zbyt małą stymulację ruchową. Szczególne znaczenie może mieć również brak specyficznych ćwiczeń koordynacyjnych [15]. Ten niedobór ruchu daje znać o sobie zwłaszcza w okresie pokwitania. Zmiana proporcji ciała i narządów wewnętrznych, odmienne mechanizmy wydzielania dokrewnego, inny świat emocji, nowe zainteresowania itp. powodują, iż dziecko wchodzi w bardzo trudny okres również związany z pewnymi oporami w zakresie mobilizacji do wszelkiej aktywności ruchowej. Ruchy często stają się niezgrabne, pozbawione płynności i harmonii, a całokształt zachowań ruchowych nabiera cech nadaktywności i lenistwa równocześnie. Rozchwianie procesów pobudzenia i hamowania w centralnych ośrodkach nerwowych wywołuje zbędne przyruchy i jest powodem tak często występującej w tym czasie ociężałości ruchowej.

Warto podkreślić, że zjawiska te omijają młodzież przejawiającą zwiększoną aktywność ruchową [15, 6, 7]. Kończąc niniejsze rozważania można powiedzieć, iż nasze badania pomimo wydzielenia grup jednorodnych pod względem momentu wystąpienia PHV (cecha najbardziej reprezentatywna w zakresie określania zaawansowania rozwoju somatycznego), nie dały pozytywnej, jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wpływ tego czynnika na kształtowanie się linii rozwojowych KZM. Brak powiązań parametrów wysokości ciała z poziomem KZM może również wzmacniać tezę, iż kompleks zdolności koordynacyjnych tworzą przede wszystkim predyspozycje z obszaru centralnego i obwodowego układu nerwowego, co podkreślał Mynarski [19]. W poszukiwaniu uwarunkowań KZM należałoby uwzględnić wiele innych czynników. Tak np. Raczek i wsp. [6] oraz Mynarski [19] wykazali, iż na optymalny model struktury uwarunkowań KZM składają się cechy psychiczne: kognitywne (spostrzeganie, myślenie) oraz motywacja i zainteresowania. Liczba czynników wywierających istotny wpływ na KZM wzrasta poza tym z wiekiem (Ryguła i Zosgórnik 1986 za Raczek i wsp. [6], Mynarski [19]). Należałoby rozważyć również sugestie Raczka i wsp. [6] oraz Starosty [7], iż zdolności koordynacyjne w zakresie ich kinetyki i dynamiki rozwoju warto rozpatrywać w aspekcie indywidualnych linii rozwojowych. W konkluzji można stwierdzić, że wydzielanie grup jednorodnych, z uwzględnieniem jednego czynnika (nawet reprezentatywnego), w dalszym ciągu bazuje na wielkościach średnich, co przy licznych uwarunkowaniach społecznych, psychicznych, intelektualnych, anatomiczno-fizjologicznych, motorycznych i innych może zacierać obraz determinantów rozwoju KZM. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Przewęda R: O zmianach motorycznych w życiu człowieka. Wiedza o kulturze fizycznej. Warszawa, PTNKF, 1980; 1: 25-28. [2] Przewęda R: Rozwój somatyczny i motoryczny. Warszawa, Wyd. Szkolne i Ped., 1981. [3] Wolański N: Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa, PWN, 1979: 616-627. [4] Wolański N, Parižkowa J: Sprawność fizyczna a rozwój człowieka. Warszawa, SiT, 1976. [5] Meinel K: Motoryczność ludzka. Warszawa, SiT, 1967. [6] Raczek J, Mynarski W, Ljach W: Kształtowanie i diagnozowanie koordynacyjnych zdolności motorycznych. Podręczniki dla nauczycieli, trenerów i studentów. Katowice, AWF, 2002: 26-60. [7] Starosta W: Motoryczne zdolności koordynacyjne. Znaczenie, struktura, uwarunkowania, kształtowanie. Warszawa, Instytut Sportu, 2003: 73-104. [8] Żak S: Zdolności kondycyjne i koordynacyjne dzieci i młodzieży z populacji wielkomiejskiej na tle wybranych uwarunkowań somatycznych i aktywności ruchowej, cz. 1 i II. Nowy test relatywnej oceny sprawności motorycznej dziewcząt i chłopców w wieku 7-19 lat oraz normy i tabele punktowe. Wyd. Monograf., Kraków, AWF, 1991; 43: 19-27. [9] Migdał K, Milczarek S, Pawelec E, Rosołek A: Piórkowski typ US-6. Szczecin, Elektrometr 1978. [10] Eurofit. Experimental test battery. Strasbourg 1983. [11] Wolański N: Metody kontroli i normy rozwoju dzieci i młodzieży. Warszawa, PZWL, 1975: 107. [12] Raczek J, Mynarski W: Koordynacyjne zdolności motoryczne dzieci i młodzieży. Struktura wewnętrzna i zmienność osobnicza. Katowice, AWF, 1992. [13] Szopa J: Struktura zdolności motorycznych, identyfikacja i pomiar. Antropomotoryka, 1998; 18: 79-87. [14] Mleczko E: Przebieg i uwarunkowania rozwoju funkcjonalnego dzieci krakowskich między 7 a 14 rokiem życia. Wyd. Monograf. Kraków, AWF, 1991; 44. [15] Żak S, Szopa J: Effects of diversified motor activity on the level of motor fitness in children and youth from Cracow (Poland). Journal of Human Kinetics, 2001; 6: 47-58. [16] Szopa J, Mleczko E, Żak S: Podstawy antropomotoryki. Warszawa Kraków, PWN, 2000: 141. [17] Przewęda R: Środowiskowe uwarunkowania motoryczności człowieka w Motoryczność człowieka jej struktura, zmienność, uwarunkowania. Monograf. Poznań, AWF, 1993; 310: 161-174. [18] Malinowski A: Norma biologiczna a rozwój somatyczny człowieka. Warszawa, IWZZ, 1987. [19] Mynarski W: Przegląd koncepcji strukturalizacji koordynacyjnego potencjału motorycznego (implikacje dla diagnostyki motorycznej). Antropomotoryka, 2003; 25: 71-79. 53