Ekspertyza naukowa. Dr Aneta Jarosz- Angowska.

PROJEKT SYSTEMOWY KAPITAŁ INTELEKTUALNY LUBELSZCZYZNY 2010-2013 Analiza gospodarcza regionu pod kątem specjalizacji Ekspertyza naukowa Dr Aneta Jarosz- Angowska Katedra Ekonomii i Zarządzania Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie aneta.angowska@up.lublin.pl Dr Marek Angowski Katedra Ekonomii i Zarządzania Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie marek.angowski@up.lublin.pl

2 Spis treści 1. Wprowadzenie... 3 2. Cel i metody badawcze... 6 3. Analiza wartości dodanej brutto według rodzajów działalności i województw... 8 4. Analiza pracujących w gospodarce narodowej według rodzajów działalności i województw 5. Analiza wartości dodanej brutto na jednego pracującego według rodzajów działalności i województw.. 16 23 6. Wnioski i rekomendacje 30 7. Bibliografia. 35 8. Aneks statystyczny. 37

3 1. Wprowadzenie W Unii Europejskiej, w związku z dokumentem Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu [2010], pojawiła się koncepcja tzw. inteligentnej specjalizacji regionów (smart specialization). Inteligentna specjalizacja pozostaje w ścisłym związku z jednym z trzech głównym priorytetów tej strategii rozwojem inteligentnym, czyli rozwojem gospodarki opartej na wiedzy i innowacji. Idea inteligentnej specjalizacji opiera się na współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i szkołami wyższymi w celu określenia obszarów specjalizacji w danym regionie, które mają szansę rozwoju. Strategie inteligentnej specjalizacji uwzględniają poziom rozwoju i możliwości społeczno-gospodarcze regionów w odniesieniu do innowacji, koncentrując zasoby na obszarach przewagi komparatywnej [Polityka regionalna 2010]. Specjalizacja nie jest pojęciem nowym jeżeli chodzi o zastosowanie w polityce rozwoju regionu. Założenia koncepcji nawiązują m.in. do takich teorii jak: teoria produktu podstawowego, koncepcja elastycznej produkcji i specjalizacji, teoria dystryktu przemysłowego Marshala, terytorialne systemy produkcyjne, koncepcja klastra Portera, czy strategia rozwoju endogenicznego [Sztorc 2012]. Według teorii produktu podstawowego, której autorem był Harold Innes, drogą do rozwoju regionalnego jest stopniowa specjalizacja produkcyjna, a zwłaszcza skupienie się na wybranej grupie towarów, która może być najbardziej konkurencyjna na rynkach zewnętrznych. Przyczyną rosnących korzyści wynikających ze specjalizacji produkcyjnej jest przede wszystkim obniżanie kosztów transakcyjnych, doskonalenie organizacji procesu produkcji oraz jakości wytwarzanych towarów [Grosse 2002, s. 27]. Koncepcja elastycznej produkcji i specjalizacji (flexible production) została opracowana w okresie kryzysu taylorowskiego systemu masowej produkcji. System organizacyjny w tej koncepcji opiera się na grupie małych i średnich firm, łatwo zmieniających produkcję i dostosowujących się do warunków rynkowych, gustów konsumenckich i nowinek technologicznych. Producenci są daleko wyspecjalizowani, dzięki czemu łatwo znajdują niszę rynkową w gospodarce globalnej i mogą być w swojej dyscyplinie wysoko konkurencyjni. System bazuje na bliskiej kooperacji, której źródłem są wspólne wartości i relacje społeczne wynikające ze wzajemnego zaufania. W ten sposób obniżane są koszty transakcyjne współpracy i podwyższana efektywność całej grupy

4 produkcyjnej. Źródłem współdziałania społecznego są historyczne tradycje przedsiębiorczości [Storper 1995, Grosse 2002, s. 33]. Alfred Marshall w Zasadach ekonomiki po raz pierwszy wydanych w 1890 roku zamieścił rozdział o wyspecjalizowanej lokalizacji dystryktów przemysłowych (industrial districts). Według uczonego dystrykt przemysłowy stanowi przestrzennie wydzielony obszar, na którym koncentrują swoją specjalizację wyspecjalizowane zakłady przemysłowe. Struktura gospodarki regionalnej opiera się na małych i średnich przedsiębiorstwach, produkujących głównie na rynek regionalny. Są to przedsiębiorstwa lokalnego kapitału, a więc większość decyzji ekonomicznych jest podejmowana w obrębie dystryktu. W obrębie regionu istnieje głęboka i długofalowa współpraca zakładów produkcyjnych, cechą charakterystyczną jest też duża ruchliwość siły roboczej. Do koncepcji dystryktu przemysłowego nawiązują badania zorientowane na tzw. terytorialne systemy produkcyjne (territorial production systems). Według tej teorii systemy produkcyjne są między sobą silnie zróżnicowane. Ich kształt organizacyjny i profil wytwórczy zależy od kontekstu historycznego, politycznego, demograficznego i społecznego. Możliwości rozwoju obszarów produkcyjnych w dużym stopniu zależą od uruchomienia wewnętrznego potencjału wzrostu, od zastosowania własnej, niepowtarzalnej dynamiki rozwoju. Teoria TSP bada zjawisko oddziaływania lokalnego środowiska na innowacyjność działalności gospodarczej. Uznaje, że ważną cechą tych środowisk jest ich struktura instytucjonalna i sieć wewnętrznych oraz zewnętrznych powiązań kooperacyjnych i informacyjnych. W teorii tej duży nacisk położony jest na relacje między instytucjami różnego typu pochodzącymi z danego regionu, tzw. kapitał relacyjny. Również koncepcja klastra Portera zbliżona jest do koncepcji dystryktu przemysłowego. Za kluczowy element uzyskiwania przewagi konkurencyjnej we współczesnej gospodarce rynkowej Porter uznaje odpowiednie umiejscowienie działalności ekonomicznej. Według Portera od wielu lat zaobserwować można tzw. paradoks lokalizacji oznaczający, ze produkcja jest umiejscowiona lokalnie a sprzedawana globalnie. Dlatego powiązane ze sobą firmy, wyspecjalizowani dostawcy i usługodawcy, przedsiębiorstwa działające w pokrewnych sektorach i współpracujące z nimi instytucje m.in. naukowe, normalizacyjne, stowarzyszenia handlowe) koncentrują swoją działalność w gronach przemysłowych (industry clusters). Dzięki zbliżeniu przestrzennemu wzmagają konkurencję,

5 która zdaniem Portera jest najważniejszym czynnikiem poprawy efektywności układów geograficznych. Podmioty gospodarcze współpracują ze sobą, wymieniają informacje handlowe, nowinki techniczne i organizacyjne, korzystają ze wspólnych, wyspecjalizowanych zasobów pracy tworząc w ten sposób sieć współpracy i konkurencji. Nowa teoria wzrostu endogenicznego (new endogenous growth theory) zapoczątkowana została pracami Romera i Lucasa w latach 80tych. Opiera się na podstawowym założeniu, że wielkość produkcji i poziom rozwoju jest funkcją kapitału oraz aktualnego poziomu technologicznego. Kapitał w nowej teorii wzrostu endogenicznego jest postrzegany szeroko i obejmuje zarówno kapitał materialny środki trwałe zaangażowane w proces produkcji, jak i kapitał ludzki zasoby pracy z ich kwalifikacjami i umiejętnościami. Bardzo ważnym czynnikiem rozwoju jest też poziom technologiczny, który w przeciwieństwie do modeli neoklasycznych nie jest traktowany jako czynnik egzogeniczny, ale stanowi rezultat nakładów lokalnych przedsiębiorstw i władz, czyli ma charakter endogeniczny [Churski 2008]. Nowy paradygmat rozwoju wskazuje na potrzebę wzmocnienia tzw. place based policy, czyli położenia silniejszego nacisku na rozwój endogeniczny poprzez zapewnienie wsparcia obszarom mającym przewagę komparatywną, a nie wyrównywanie poziomu regionów mniej rozwiniętych do poziomu regionów wysoko rozwiniętych [Szostak 2011] Jedna z przewodnich inicjatyw Komisji Europejskiej, Unia innowacji [2010], zwraca uwagę na konieczność włączenia w cykl powstawania innowacyjnych rozwiązań wszystkich podmiotów i regionów nie tylko tych najbardziej rozwiniętych technologicznie, ale wszystkich regionów Europy i wszystkich państw członkowskich, pozwalając każdemu z nich skupiać się na własnych mocnych stronach. Unia innowacji wskazuje również na powiązanie inteligentnej specjalizacji i przyszłej perspektywy finansowej 2014-2020. Po 2013 roku polityka spójności ma zostać ukierunkowana bardziej na wyniki i efektywność, a dostępność funduszy europejskich podlegać ma większej warunkowości. Planowane jest wprowadzenie ex ante warunku dotyczącego inteligentnej specjalizacji w celu zwiększenia wydatków na badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacje. Dlatego bardzo istotne jest wyznaczenie specjalizacji branżowej na poziomie regionów oraz zdefiniowanie mocnych i słabych stron regionu.

6 Specjalizacja regionu może być określona na podstawie analizy zmian dynamiki i struktury działalności gospodarczej poprzez porównanie wytworzonej w poszczególnych sektorach gospodarczych wartości dodanej brutto, wielkości zatrudnienia, efektywności produkcyjnej pracujących. Analiza powinna być dokonana w odpowiednim układzie przestrzennym oraz czasowym. 2. Cel i metody badawcze Głównym celem ekspertyzy jest przeprowadzenie analizy ilościowej stopnia specjalizacji w województwie lubelskim na tle innych regionów w Polsce w oparciu o wartość dodaną i zatrudnienie według polskiej klasyfikacji PKD. Wyniki obliczeń wartości dodanej brutto i zatrudnienia dokonane zostały w przekroju województw (NTS 2). Zakres czasowy analizy obejmuje lata 2001-2009 1. Określenie stopnia specjalizacji regionu Lubelszczyzny pozwoli na identyfikację branż, które powinny być wspierane jednocześnie i bezkonfliktowo. W opracowaniu niniejszym rozwiązane zostaną następujące problemy badawcze, które pozwolą na realizację celu głównego: Analiza dynamiki wartości dodanej brutto i zatrudnienia według rodzajów działalności i województw Analiza struktury wartości dodanej brutto i zatrudnienia według rodzajów działalności i województw Analiza wskaźnikowa wartości dodanej brutto na jednego pracownika według rodzajów działalności i województw. Ekspertyza została opracowana w oparciu o dane statystyczne zaczerpnięte z publikacji Głównego Urzędu Statystycznego pt Produkt krajowy brutto- Rachunki regionalne za poszczególne lata. Dane według rodzajów działalności zostały obliczone zgodnie z Polską Klasyfikacją Działalności (PKD), opracowaną na podstawie wydawnictwa Urzędu Statystycznego Wspólnot Europejskich EUROSTAT. Dostępne dane na poziomie 1 Rok 2009 jest ostatnim rokiem, dla którego dostępne są dane statystyczne na poziomie regionu w analizowanym układzie w czasie sporządzania ekspertyzy.

7 regionu NTS 2 zawierają grupy rodzajów działalności obejmujących kilka sekcji PKD. Pewnym utrudnieniem jest zmiana sposobu grupowania danych dokonana przez Urząd Statystyczny w 2007 roku. Do 2006 roku dostępne dane obejmowały 5 grup rodzajów działalności: rolnictwo, przemysł (w tym przetwórstwo przemysłowe), budownictwo, usługi rynkowe i usługi nierynkowe. Od 2006 roku dostępne dane prezentowane są według 6 grup rodzajów działalności. Zmianie uległ sposób grupowania usług, wyodrębnione zostały: handel, pośrednictwo finansowe i pozostała działalność usługowa w miejsce usług rynkowych i nierynkowych. Grupy rodzajów działalności obejmują następujące sekcje PKD: Rolnictwo Rolnictwo, łowiectwo i leśnictwo, Rybactwo ; Przemysł Górnictwo, Przetwórstwo przemysłowe, Wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, wodę ; Budownictwo sekcja: Budownictwo ; Usługi rynkowe Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego, Hotele i restauracje, Transport, gospodarka magazynowa i łączność, Pośrednictwo finansowe, Obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, Pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników Usługi nierynkowe Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne, Edukacja, Ochrona zdrowia i opieka społeczna Handel Handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego, Hotele i restauracje, Transport, gospodarka magazynowa i łączność ; Pośrednictwo finansowe sekcje: Pośrednictwo finansowe, Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej ; Pozostała działalność usługowa Administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne, Edukacja, Ochrona zdrowia i pomoc społeczna, Działalność usługowa

8 komunalna, społeczna i indywidualna, pozostała, Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników. 3. Analiza wartości dodanej brutto według rodzajów działalności i województw Wartość dodaną brutto według rodzajów działalności gospodarczej w województwie lubelskim w latach 2001-2009 prezentuje rys. 3.1. Rys. 3.1. Wartość dodana brutto w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2001-2009 (w tys. PLN) WDB ogółem wzrasta z poziomu 27,2 mld zł do 45,4 mld zł (wzrost o 18,2 mld zł, czyli o 67%) w całym analizowanym okresie. Przyrost WDB dla poszczególnych rodzajów działalności w latach 2001-2009 wynosi odpowiednio: 1078,4 mln zł dla rolnictwa (wzrost o 58%), dla przemysłu ogółem 3826 mln zł (wzrost o 75%), dla przemysłu przetwórczego 2272,4 mln zł (wzrost o 54%), dla budownictwa 1802,9 mln zł (wzrost o 105%), dla usług ogółem 11445 mln zł (wzrost o 62%). Analizując poszczególne rodzaje usług można stwierdzić, że większy przyrost wystąpił dla usług rynkowych (wzrost o 4622,2 mln zł w

9 latach 2001-2006, czyli o 37%) niż nierynkowych (wzrost o 1308,4 mln zł, czyli o 21%). W nowo obowiązującym od 2006 roku podziale usług najwyższą dynamikę odnotować można dla tzw. pozostałych usług (wzrost o 3631 mln zł w latach 2006-2009, o 41%), nieco mniejszą dla usług związanych z handlem (3249 mln zł, 32%), natomiast dla usług finansowych nastąpił ujemny przyrost wartości dodanej brutto z poziomu 5494 mln zł w 2006 roku do poziomu 4128 mln zł w roku 2009 (spadek o 25%). Rys. 3.2. Dynamika zmian wartości dodanej brutto w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2002-2009 (rok poprzedni=100) Dynamikę zmian WDB w województwie lubelskim rok do roku w latach 2002-2009 prezentuje rys. 3.2. W analizowanych kolejnych latach przeważa dodatnia dynamika zarówno dla WDB ogółem, jak i dla poszczególnych rodzajów działalności. Ujemny przyrost odnotować można w 2002 w stosunku do roku 2001 dla rolnictwa (-27%), przemysłu ogółem (-6%), przemysłu przetwórczego (-7%) i budownictwa (-2%). Rok 2005 przynosi dla większości rodzajów działalności wyhamowanie tempa wzrostu, w przypadku rolnictwa i

10 przemysłu nie związanego z przetwórstwem przyrost jest ujemny. W rolnictwie ujemny przyrost WDB występuje ponownie w 2008 roku. W 2009 roku ujemne tempo wzrostu WDB odnotować można w przemyśle przetwórczym. Tempo wzrostu WDB w województwie lubelskim w porównaniu z innymi województwami jest dość niskie, co ilustruje tabela 3.1. Województwa o wysokim tempie wzrostu WDB ogółem przeważnie mają wysokie tempo wzrostu WDB w sektorze usług, które stają się czynnikiem napędzającym ze względu na duży udział w strukturze przykładem może być województwo mazowieckie czy małopolskie. Wyjątkiem jest województwo lubelskie, które pomimo dużego udziału usług w strukturze WDB (3 pozycja w kraju), ma niewielki przyrost WDB ogółem, co jest spowodowane niską dynamiką wzrostu WDB sektora usług jak również pozostałych sektorów. Tabela 3.1. Ranking tempa wzrostu wartości dodanej brutto według rodzajów działalności i województw w roku 2009 w stosunku do roku 2001 Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi 2009/ 2009/ 2009/ 2009/ Województwo Lokata 2001 Lokata 2001 Lokata 2001 Lokata 2001 Polska 178,9% 171,5% 187,0% 175,5% Dolnośląskie 2 188,6% 16 123,9% 1 227,3% 5 171,1% Kujaw.- Pomorskie 15 166,4% 4 197,5% 14 173,3% 13 160,7% Lubelskie 14 166,6% 10 157,6% 10 182,4% 11 161,7% Lubuskie 12 170,5% 7 173,7% 2 211,7% 16 151,6% Łódzkie 7 176,1% 2 227,6% 6 196,4% 9 162,7% Małopolskie 3 184,1% 8 175,3% 7 191,9% 2 180,8% Mazowieckie 1 192,6% 9 173,0% 15 165,3% 1 203,1% Opolskie 11 170,8% 12 147,5% 9 183,6% 8 165,3% Podkarpackie 10 170,8% 14 145,7% 13 177,0% 6 168,8% Podlaskie 13 169,4% 1 250,5% 12 178,5% 14 157,6% Pomorskie 5 180,5% 5 194,8% 8 185,1% 3 177,9% Śląskie 9 171,5% 15 132,3% 11 179,2% 7 167,2% Świętokrzyskie 8 175,8% 6 184,3% 5 201,6% 10 161,9% Warm.-maz. 6 176,8% 3 207,2% 3 207,2% 12 161,0% Wielkopolskie 4 183,4% 11 147,8% 4 204,0% 4 176,0% Zachodniopom. 16 155,9% 13 147,1% 16 162,2% 15 154,0%

11 Do województw o najwyższym tempie wzrostu wartości dodanej brutto ogółem w roku 2009 w stosunku do roku 2001 należą: Dolnośląskie i Mazowieckie. Również województwa Małopolskie, Pomorskie i Wielkopolskie cechowały się wysokim tempem wzrostu w granicach 180%. Do województw o najmniejszej dynamice wzrostu WDB nie przekraczającej średnio 170% zaliczyć można województwa zachodniopomorskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie i podlaskie (rys. 3.3). Rys. 3.3. Dynamika zmian wartości dodanej brutto ogółem w poszczególnych województwach w roku 2009 w stosunku do roku 2001 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Opracowanie własne na podstawie: GUS, Produkt krajowy brutto. Rachunki regionalne za poszczególne

12 Rozpatrując zmiany w strukturze wytwarzania WDB w województwie lubelskim (rys. 3.4.) stwierdzić można, że między rokiem 2001 a 2008 zmniejszył się udział rolnictwa o 0,4 pkt. proc., udział przemysłu przetwórczego o 0,2 pkt. proc. oraz udział usług o 2,1 pkt. proc. Wzrasta natomiast udział przemysłu i budownictwa w szczególności przemysłu z wyłączeniem przetwórstwa o 1,3 pkt. proc., budownictwa o 1,2 pkt. proc. Rys. 3.4. Struktura wartości dodanej brutto w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2001-2009 Do województw o największym udziale rolnictwa w strukturze wartości dodanej brutto zaliczyć można kolejno: województwo podlaskie, lubelskie, wielkopolskie, warmińskomazurskie (Tabela 3.2). Udział ten znacznie wzrasta w województwie podlaskim w 2009 r. w porównaniu z rokiem 2001 o 3.3 pkt. proc. do ponad 10%, w mniejszym stopniu w województwie warmińsko-mazurskim do 7.22% kosztem zmniejszenia w strukturze WDB sektora usług. Udział rolnictwa w WDB, podobnie jak w całej Polsce, spada w 9

13 województwach: dolnośląskim, lubelskim, małopolskim, mazowieckim, opolskim, podkarpackim, śląskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. W zasadzie we wszystkich województwach zmniejsza się udział sektora usług na korzyść zwiększenia udziału sektora przemysłowego. Jedynym wyjątkiem jest województwo mazowieckie, gdzie udział usług w WDB wzrasta o 3,9 pkt. proc. Tabela 3.2. Struktura wartości dodanej brutto według rodzajów działalności w poszczególnych województwach (województwo=100) Ogółem (mln zł) Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi Województwo 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 667194 1193691 3,7% 3,6% 31,0% 32,4% 65,3% 64,1% Dolnośląskie 52035 98142 2,7% 1,8% 33,4% 40,3% 63,9% 58,0% Kujawsko- Pomorskie 32962 54844 4,5% 5,4% 31,8% 33,2% 63,6% 61,5% Lubelskie 27240 45390 6,9% 6,5% 25,1% 27,4% 68,1% 66,1% Lubuskie 15820 26975 3,9% 4,0% 30,0% 37,3% 66,1% 58,7% Łódzkie 41300 72747 3,8% 4,9% 32,5% 36,3% 63,7% 58,8% Małopolskie 48017 88422 2,3% 2,2% 31,0% 32,3% 66,8% 65,6% Mazowieckie 135654 261220 3,5% 3,1% 25,1% 21,6% 71,4% 75,3% Opolskie 15445 26373 4,9% 4,2% 34,7% 37,3% 60,5% 58,6% Podkarpackie 26362 45037 2,9% 2,5% 33,2% 34,4% 63,8% 63,1% Podlaskie 16214 27460 6,9% 10,2% 25,5% 26,8% 67,6% 62,9% Pomorskie 37527 67748 2,4% 2,6% 31,4% 32,2% 66,2% 65,2% Śląskie 90832 155789 1,2% 1,0% 39,5% 41,2% 59,3% 57,8% Świętokrzyskie 17567 30875 4,9% 5,1% 32,1% 36,8% 63,0% 58,0% Warm-mazur. 18638 32946 6,2% 7,2% 27,9% 32,7% 65,9% 60,0% Wielkopolskie 61719 113171 6,6% 5,3% 32,8% 36,5% 60,6% 58,2% Zachodniopom. 29863 46552 4,2% 4,0% 26,8% 27,9% 69,0% 68,1% Województwa o dużym potencjale wytwórczym, które posiadają największy udział w strukturze wytwarzania WDB ogółem w skali kraju, mają również największy udział w wytwarzaniu WDB w sektorze przemysłowym i usług należą tu województwo mazowieckie, dolnośląskie, śląskie, wielkopolskie (Tabela 3.3). Województwa mazowieckie i wielkopolskie mają też duże znaczenie w produkcji WDB w sektorze rolnictwa w skali kraju (pomimo małego znaczenia tego sektora w strukturze WDB tych województw). Może to

14 świadczyć o wysokiej intensywności produkcji w tym sektorze, co zbliża charakter gospodarki w tych województwach do gospodarek krajów wysokorozwiniętych, takich jak Holandia, Francja czy Belgia. Znaczenie województwa lubelskiego jeżeli chodzi o udział w wytwarzaniu WDB ogółem, jak i w przypadku poszczególnych sektorów działalności, maleje w poszczególnych latach. W największym stopniu spadek odnotować można w rolnictwie o 0,7 pkt. proc., w usługach o 0,4 pkt. proc., w przemyśle i budownictwie o 0,4 pkt. proc. Tabela 3.3. Struktura wartości dodanej brutto według rodzajów działalności i województw w Polsce (Polska=100) Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi Województwo 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Dolnośląskie 7,8% 8,2% 5,7% 4,1% 8,4% 10,2% 7,6% 7,4% Kujawsko- Pomorskie 4,9% 4,6% 6,0% 7,0% 5,1% 4,7% 4,8% 4,4% Lubelskie 4,1% 3,8% 7,6% 6,9% 3,3% 3,2% 4,3% 3,9% Lubuskie 2,4% 2,3% 2,5% 2,5% 2,3% 2,6% 2,4% 2,1% Łódzkie 6,2% 6,1% 6,4% 8,5% 6,5% 6,8% 6,0% 5,6% Małopolskie 7,2% 7,4% 4,4% 4,5% 7,2% 7,4% 7,4% 7,6% Mazowieckie 20,3% 21,9% 19,0% 19,2% 16,5% 14,6% 22,2% 25,7% Opolskie 2,3% 2,2% 3,0% 2,6% 2,6% 2,5% 2,1% 2,0% Podkarpackie 4,0% 3,8% 3,1% 2,7% 4,2% 4,0% 3,9% 3,7% Podlaskie 2,4% 2,3% 4,5% 6,6% 2,0% 1,9% 2,5% 2,3% Pomorskie 5,6% 5,7% 3,6% 4,1% 5,7% 5,6% 5,7% 5,8% Śląskie 13,6% 13,1% 4,5% 3,5% 17,3% 16,6% 12,4% 11,8% Świętokrzyskie 2,6% 2,6% 3,5% 3,7% 2,7% 2,9% 2,5% 2,3% Warmińskomazurskie 2,8% 2,8% 4,6% 5,6% 2,5% 2,8% 2,8% 2,6% Wielkopolskie 9,3% 9,5% 16,4% 14,1% 9,8% 10,7% 8,6% 8,6% Zachodniopomorskie 4,5% 3,9% 5,1% 4,4% 3,9% 3,4% 4,7% 4,1% W przypadku województwa lubelskiego niepokojący jest bardzo znaczny spadek udziału WDB wytworzonej w przemyśle przetwórczym w strukturze Polski z 3,44% do 2,92 % (patrz: Aneks statystyczny). Większą dynamikę spadku zaobserwować można jedynie dla województwa zachodniopomorskiego i kujawsko-pomorskiego. Bardzo nieznaczny wzrost

15 udziału województwa lubelskiego w strukturze WDB całego kraju można odnotować w przypadku budownictwa z 3,75% do 3,79%. Bardziej spektakularny był wzrost udziału WDB wytworzonej w usługach finansowych świadczonych na Lubelszczyźnie w strukturze WDB usług finansowych całego kraju z 2,3% do 3,56% w dość krótkim okresie czasu między rokiem 2006 i 2009. Zmiany udziałów wartości dodanej brutto wytworzonej w poszczególnych sektorach działalności na Lubelszczyźnie w WDB wytworzonej w Polsce prezentuje rys. 3.5. Najbardziej znaczący jest udział województwa Lubelskiego w strukturze WDB dla rolnictwa (w granicach 7%) i usług nierynkowych, od 2007 roku po zmianie klasyfikacji również tzw. pozostałych usług (w których mieszczą się m.in. usługi nierynkowe). Rys. 3.5. Udział wartości dodanej brutto województwa lubelskiego według rodzajów działalności w wartości dodanej brutto w Polsce w latach 2001-2009

16 4. Analiza pracujących w gospodarce narodowej według rodzajów działalności i województw Liczba pracujących ogółem w województwie lubelskim wynosiła 760 tys. w 2009 roku, wystąpił wzrost w porównaniu z rokiem 2002 o 32 tys. (4,3%). Odnotować można bardzo niewielkie przepływy siły roboczej pomiędzy poszczególnymi sektorami działalności gospodarczej. Jedynie w przypadku rolnictwa liczba pracujących w tym sektorze w latach 2002-2009 nie uległa zmianie. W sektorze przemysłu ogółem liczba pracujących uległa zmniejszeniu ze 108 tys. do 104 tys. (-3,7%). Bardziej drastyczny spadek był w przemyśle przetwórczym (z 94 tys. do 86 tys., o 8,5%)). W pozostałym przemyśle nie związanym z przetwórstwem wystąpił dość istotny wzrost z 15 tys. do 18 tys. pracujących (o 20%). Rys. 4.1. Liczba pracujących w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2002-2009 (w tys.)

17 W województwie lubelskim liczba pracujących w usługach zwiększyła się w latach 2002-2009 z 315 tys. do 341 tys. (wzrost o 8,3%), w budownictwie zaś z 27 tys. do 36 tys. (wzrost o 33%). Bardziej szczegółowy wgląd w usługi pozwala stwierdzić, że w największym stopniu w latach 2002-2006 wzrosło zatrudnienie w usługach nierynkowych z poziomu 132 tys. do 138 tys. (o 4,5%), w latach 2006-2009 zaś w tzw. pozostałych usługach ze 155 tys. do 180 tys. (wzrost o 20%). Dynamika zmian liczby pracujących liczona rok do roku była bardzo niewielka dla poszczególnych sektorów działalności gospodarczej w województwie lubelskim, z wyjątkiem sektora budownictwa i przemysłu nie związanego z przetwórstwem (rys. 4.2.). Rys. 4.2. Dynamika zmian liczby pracujących w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2003-2009 (rok poprzedni=100)

18 W roku 2009 w porównaniu z rokiem 2001 zaobserwować można bardzo znaczny spadek zatrudnienia w sektorze rolnictwa we wszystkich województwach (Tabela 4.1.), a w niektórych o ponad 50%. Do takich zalicza się województwo dolnośląskie (-55%), lubuskie (- 52%), małopolskie (-62%), opolskie (-53%), podkarpackie (-64%), śląskie (-68%) i świętokrzyskie (-51%). Jednocześnie we wszystkich województwach odnotować można wzrost zatrudnienia w sektorze usług, przy czym największą dynamikę wzrostu osiągnęły województwa: mazowieckie (21%), małopolskie i wielkopolskie (po 18%), pomorskie (14%) i dolnośląskie (13%). W województwie lubelskim wystąpił mniejszy spadek zatrudnienia w rolnictwie niż średnio w Polsce, ale równocześnie mniejszy wzrost zatrudnienia w przemyśle, budownictwie i usługach w porównaniu do średniej krajowej. Tabela 4.1. Pracujący w gospodarce narodowej według rodzajów działalności i województw w 2009 r. w tys. oraz dynamika zmian w stosunku do roku 2001 Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi Województwo 2009/ 2009 2001 2009/ 2009 2001 2009/ 2009 2001 2009/ 2009 2001 Polska 14671 92% 4297 50% 3701 102% 6673 113% Dolnośląskie 975 101% 163 45% 288 109% 524 113% Kujawsko- Pomorskie 733 94% 199 59% 200 102% 333 110% Lubelskie 959 79% 508 55% 139 101% 312 110% Lubuskie 317 97% 58 48% 91 111% 168 107% Łódzkie 1046 90% 345 55% 275 100% 426 111% Małopolskie 1299 86% 478 38% 282 106% 539 118% Mazowieckie 2310 98% 595 54% 492 93% 1223 121% Opolskie 352 88% 105 47% 94 104% 153 107% Podkarpackie 926 72% 446 36% 186 99% 294 110% Podlaskie 485 84% 230 61% 77 105% 178 106% Pomorskie 719 103% 113 54% 213 107% 393 114% Śląskie 1686 94% 213 32% 616 98% 857 107% Świętokrzyskie 580 78% 291 49% 104 103% 186 109% Warm.-maz. 440 94% 120 56% 113 108% 207 108% Wielkopolskie 1308 100% 348 60% 384 110% 576 118% Zachodniopom. 536 95% 86 53% 145 95% 305 107%

19 Porównując dynamikę zmian liczby ludności pracującej we wszystkich sektorach gospodarki w poszczególnych województwach, najniższe ujemne tempo wzrostu odnotować można dla województw podkarpackiego, świętokrzyskiego i lubelskiego, co prezentuje rysunek 4.3. Rys. 4.3. Dynamika zmian liczby pracujących ogółem w poszczególnych województwach w roku 2009 w stosunku do roku 2001. lata, Wydawnictwo Katowice w poszczególnych latach Jak pokazuje Tabela 4.2., największy udział zatrudnionych w rolnictwie w strukturze pracujących ogółem w 2009 r. mają województwa: lubelskie, podlaskie i świętokrzyskie przy jednocześnie jednym z niższych w kraju wskaźników zatrudnienia w sektorze usług. W 2009 roku udział pracujących w przemyśle i budownictwie powyżej średniej krajowej miały województwa: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie, łódzkie, opolskie, pomorskie,

20 śląskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie. Wysoki udział pracujących w sektorze usług miały województwa: dolnośląskie, lubuskie, mazowieckie, śląskie, pomorskie i zachodniopomorskie. W województwie lubelskim udział zatrudnionych w przemyśle i budownictwie jest poniżej średniej krajowej, podobnie jest w przypadku zatrudnienia w usługach. Tabela 4.2. Struktura pracujących w gospodarce narodowej według rodzajów działalności i województw w 2001 r. i 2009 r. (województwo=100) Udział pracujących w rolnictwie Udział pracujących w przemyśle i budownictwie Udział pracujących w sektorze usług Ogółem Województwo (w tys.) 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 14671 13449 29% 16% 25% 28% 45% 56% Dolnośląskie 975 981 17% 7% 30% 32% 54% 61% Kujawsko-Pomorskie 733 687 27% 17% 27% 30% 45% 53% Lubelskie 959 760 53% 37% 14% 18% 33% 45% Lubuskie 317 309 18% 9% 29% 33% 53% 58% Łódzkie 1046 937 33% 20% 26% 29% 41% 50% Małopolskie 1299 1121 37% 16% 22% 27% 41% 57% Mazowieckie 2310 2257 26% 14% 21% 20% 53% 66% Opolskie 352 310 30% 16% 27% 32% 43% 53% Podkarpackie 926 667 48% 24% 20% 28% 32% 48% Podlaskie 485 409 47% 34% 16% 20% 37% 46% Pomorskie 719 737 16% 8% 30% 31% 55% 61% Śląskie 1686 1593 13% 4% 37% 38% 51% 58% Świętokrzyskie 580 452 50% 32% 18% 24% 32% 45% Warmińsko-maz. 440 412 27% 16% 26% 30% 47% 54% Wielkopolskie 1308 1310 27% 16% 29% 32% 44% 52% Zachodniopomorskie 536 508 16% 9% 27% 27% 57% 64% Zmiany udziałów zatrudnionych z wyszczególnieniem poszczególnych sektorów gospodarki dla województwa lubelskiego ilustruje wykres 4.4. W latach 2002-2009 udział zatrudnienia w rolnictwie w zatrudnieniu ogółem województwa lubelskiego zmniejszył się o 1,7 pkt. proc., podobnie w przemyśle przetwórczym o 1,6 pkt. proc. Natomiast udział zatrudnienia w pozostałym przemyśle nie związanym z przetwórstwem wzrósł o 0,4 pkt. proc., w budownictwie o 1,3 pkt. proc., w usługach ogółem o 1,7 pkt. proc.

21 Rys. 4.4. Struktura pracujących w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2002-2009 Rozpatrując udział poszczególnych województw pod względem zatrudnienia w strukturze całego kraju można stwierdzić, że nastąpiło zmniejszenie udziału w strukturze pracujących ogółem w kraju województw: lubelskiego, łódzkiego, małopolskiego, opolskiego, podkarpackiego, podlaskiego i świętokrzyskiego (tabela 4.3.). Jednocześnie w przypadku większości tych województw nastąpił spadek udziału w strukturze kraju pracujących w przemyśle i usługach. Do województw, które zwiększyły swój udział w strukturze kraju pracujących w usługach należą: województwo dolnośląskie, mazowieckie i wielkopolskie. Zwiększenie udziału w strukturze pracujących w przemyśle i budownictwie odnotowały województwa: dolnośląskie, lubuskie, małopolskie, opolskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie i wielkopolskie. Województwo lubelskie należy do tych województw, z których nastąpił odpływ siły roboczej ogółem jak i z poszczególnych sektorów działalności

22 gospodarczej, z wyjątkiem rolnictwa. Podobna tendencja wystąpiła w województwie podlaskim i łódzkim. Zaobserwowane tendencje świadczą o przepływach pracujących pomiędzy różnymi sektorami działalności gospodarczej, jak również o przepływach międzyregionalnych oraz w ramach wspólnego rynku Unii Europejskiej. Tabela 4.3. Struktura pracujących w gospodarce narodowej według rodzajów działalności i województw w tys. (Polska = 100) Województwo Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Dolnośląskie 6,6% 7,3% 3,8% 3,4% 7,8% 8,3% 7,8% 7,9% Kujawsko-Pomorskie 5,0% 5,1% 4,6% 5,5% 5,4% 5,4% 5,0% 4,8% Lubelskie 6,5% 5,7% 11,8% 13,0% 3,8% 3,7% 4,7% 4,5% Lubuskie 2,2% 2,3% 1,4% 1,3% 2,5% 2,7% 2,5% 2,4% Łódzkie 7,1% 7,0% 8,0% 9,0% 7,4% 7,3% 6,4% 6,3% Małopolskie 8,9% 8,3% 11,1% 8,6% 7,6% 7,9% 8,1% 8,5% Mazowieckie 15,7% 16,8% 13,8% 15,0% 13,3% 12,1% 18,3% 19,6% Opolskie 2,4% 2,3% 2,4% 2,3% 2,5% 2,6% 2,3% 2,2% Podkarpackie 6,3% 5,0% 10,4% 7,5% 5,0% 4,9% 4,4% 4,3% Podlaskie 3,3% 3,0% 5,3% 6,5% 2,1% 2,1% 2,7% 2,5% Pomorskie 4,9% 5,5% 2,6% 2,9% 5,7% 6,0% 5,9% 5,9% Śląskie 11,5% 11,8% 5,0% 3,2% 16,7% 16,0% 12,8% 12,2% Świętokrzyskie 4,0% 3,4% 6,8% 6,7% 2,8% 2,8% 2,8% 2,7% Warmińsko-maz. 3,0% 3,1% 2,8% 3,1% 3,0% 3,2% 3,1% 3,0% Wielkopolskie 8,9% 9,7% 8,1% 9,8% 10,4% 11,1% 8,6% 9,0% Zachodniopomorskie 3,7% 3,8% 2,0% 2,1% 3,9% 3,7% 4,6% 4,3% Jak już zostało wcześniej stwierdzone, województwo lubelskie należy do tych województw, gdzie wystąpił spadek udziału liczby pracujących ogółem w strukturze całego kraju, przy czym w największym stopniu dla przemysłu przetwórczego, w mniejszym stopniu dla przemysłu nie związanego z przetwórstwem. Udział pracujących na Lubelszczyźnie w usługach w strukturze kraju, z wyjątkiem usług finansowych, zmniejszył się, co ilustruje wykres 4.5. Wzrósł natomiast w strukturze Polski udział pracujących w rolnictwie, jednak nie w takim stopniu, aby zrównoważyć odpływ ludności w pozostałych sektorach.

23 Rys. 4.5. Udział pracujących z województwa lubelskiego według rodzaju działalności w pracujących w Polsce w latach 2002-2009 5. Analiza wartości dodanej brutto na jednego pracującego według rodzajów działalności i województw Wartość dodana brutto przypadająca na jednego pracującego zarówno ogółem jak i dla poszczególnych rodzajów działalności wzrasta w województwie lubelskim w całym analizowanym okresie, co graficznie ilustruje rys. 5.1. Na podstawie Aneksu statystycznego (Tabela 7) można stwierdzić, że wartość dodana brutto ogółem na jednego zatrudnionego wzrasta z poziomu 37,7 tys. zł w 2002 roku do poziomu 59,72 tys. zł w 2009 roku (1,6 krotnie), w rolnictwie z 4,89 tys. zł do 10,61 tys. zł (2,2 krotnie), w przemyśle z 44,55 tys. zł do 85,97 tys. zł (1,9 krotnie), w tym w przemyśle przetwórczym z 42,23 tys. zł do 75,78 tys. zł (1,8 krotnie), w większym stopniu w przemyśle nie związanym z przetwórstwem z 59,49

24 tys. zł do 134,67 tys. zł (2,3 krotnie), w budownictwie z 62,98 tys. zł do 97,61 tys. zł (1,5 krotnie) i w najmniejszym stopniu w usługach z 62,41 tys. zł do 85,16 tys. zł (1,4 krotnie) Rys. 5.1. Wartość dodana brutto na 1 pracującego w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2003-2009 Najwyższy poziom wartości dodanej brutto ogółem wytworzonej przez jednego pracującego odnotować można w 2009 roku w województwie mazowieckim (prawie dwukrotny wzrost w odniesieniu do roku 2001), dolnośląskim (1,87 krotny wzrost), śląskim (1,82 krotny wzrost). Województwo lubelskie ma najniższy poziom WDB ogółem na jednego pracującego spośród wszystkich województw. Drugie miejsce od końca należy do województwa podlaskiego, następnie plasuje się województwo podkarpackie i świętokrzyskie (tabela 5.1.). Efektywność województwa lubelskiego osiągnięta w 2009 roku w rolnictwie daje województwu trzecie miejsce od końca przed województwem podkarpackim i małopolskim, w przemyśle i budownictwie czwarte miejsce od końca przed województwem

25 kujawsko-pomorskim, podkarpackim i warmińsko-mazurskim. W usługach Lubelszczyzna zajmuje ostatnią pozycję. Tabela 5.1. Wartość dodana brutto na 1 pracującego według rodzajów działalności i województw w tys. zł Województwo Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 45,48 88,76 5,76 19,91 55,88 102,32 65,28 101,41 Dolnośląskie 53,38 100,04 8,62 23,82 60,29 125,81 63,49 95,79 Kujawsko-Pomorskie 45,00 79,83 7,51 25,24 52,35 88,69 62,98 92,35 Lubelskie 28,41 59,72 3,68 10,61 49,14 88,96 59,46 87,68 Lubuskie 49,90 87,30 10,62 38,32 52,06 99,57 62,38 88,03 Łódzkie 39,48 77,64 4,56 18,79 48,87 96,28 61,74 90,63 Małopolskie 36,98 78,88 2,29 10,50 52,68 95,11 59,52 90,86 Mazowieckie 58,73 115,74 7,91 25,50 69,31 122,69 79,18 133,04 Opolskie 43,82 85,07 7,13 22,57 56,77 100,26 61,07 94,74 Podkarpackie 28,45 67,52 1,74 7,13 47,04 83,75 57,24 87,96 Podlaskie 33,43 67,14 4,88 20,20 53,44 90,99 61,53 91,44 Pomorskie 52,21 91,92 7,88 28,36 55,47 95,78 63,16 98,62 Śląskie 53,87 97,80 5,26 21,46 58,17 106,38 62,87 97,89 Świętokrzyskie 30,27 68,31 2,96 11,09 54,23 106,31 59,54 88,68 Warmińsko-mazurskie 42,39 79,97 9,57 35,51 46,23 88,41 59,32 88,70 Wielkopolskie 47,18 86,39 11,66 28,81 52,65 98,11 64,94 96,73 Zachodniopomorskie 55,76 91,64 14,76 41,36 55,06 94,04 67,62 97,58 Dynamikę zmian wartości dodanej brutto na jednego pracującego według rodzajów działalności w województwie lubelskim w poszczególnych latach ilustruje rysunek 5.2. Największy wzrost WDB ogółem na jednego pracującego wystąpił w 2003 roku (110%) i 2008 roku (109%). Wysoka była również dynamika w latach 2004 i 2007 (po 108%). W rolnictwie wystąpił dość spektakularny wzrost efektywności w 2003 roku (177%), również rok 2007 był pomyślny (125%). Za to w latach 2005 i 2008 dynamika była poniżej 100% i wyniosła odpowiednio 91% i 93%. W przemyśle największy przyrost WDB na jednego pracującego wystąpił w 2008 roku (118%). W przemyśle przetwórczym w tym samym roku dynamika była na podobnym poziomie (117%), natomiast w przemyśle nie związanym z przetwórstwem dynamika była najwyższa w 2004 roku i osiągnęła poziom 124%. W

26 budownictwie największa dynamika wystąpiła również w 2004 roku (111%), najniższa w 2006 (99%). Rok 2007 nie był pomyślny dla wzrostu efektywności w usługach (dynamika 97%), w pozostałych latach przyrost był dodatni (bardziej szczegółowo patrz Aneks statystyczny Tabela 8). Rys. 5.2. Dynamika zmian wartości dodanej brutto na 1 pracującego w województwie lubelskim według rodzajów działalności w latach 2003-2009 (rok poprzedni=100) Najwyższa dynamika wzrostu WDB ogółem na jednego pracującego w roku 2009 w stosunku do roku 2001 wystąpiła w województwie podkarpackim, świętokrzyskim, małopolskim, lubelskim (Tabela 5.2.). W rolnictwie najwyższa dynamika wzrostu WDB na jednego pracującego wystąpiła w województwie małopolskim, podlaskim, łódzkim, podlaskim, podkarpackim i śląskim. Lubelskie osiągnęło jedną z niższych dynamik, obok województwa wielkopolskiego i zachodniopomorskiego. Bardzo wysoka dynamika wzrostu

27 WDB na 1 pracującego w sektorze rolnictwa w szczególności w województwie małopolskim i śląskim jest rezultatem odejścia znacznej liczby pracujących z tego sektora. Dodatkowo województwa o wysokiej dynamice wzrostu WDB w rolnictwie startowały z bardzo niskich pozycji wyjściowych np. województwo podkarpackie osiągnęło ponad czterokrotny wzrost ale z poziomu 1,74 tys. zł na 7,3 tys. zł. W przemyśle i budownictwie liderem wzrostu efektywności było województwo śląskie, w usługach mazowieckie. Tabela 5.2. Wartość dodana brutto na 1 pracującego według rodzajów działalności i województw w tys. zł w 2009 r. oraz dynamika zmian w roku 2009 w stosunku do roku 2001. Województwo Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi 2009/ 2009/ 2009/ 2009/ 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 Polska 88,76 195% 19,91 346% 102,32 183% 65,28 155% Dolnośląskie 100,04 187% 23,82 276% 125,81 209% 63,49 151% Kujawsko- Pomorskie 79,83 177% 25,24 336% 88,69 169% 62,98 147% Lubelskie 59,72 210% 10,61 288% 88,96 181% 59,46 147% Lubuskie 87,30 175% 38,32 361% 99,57 191% 62,38 141% Łódzkie 77,64 197% 18,79 412% 96,28 197% 61,74 147% Małopolskie 78,88 213% 10,50 458% 95,11 181% 59,52 153% Mazowieckie 115,74 197% 25,50 323% 122,69 177% 79,18 168% Opolskie 85,07 194% 22,57 317% 100,26 177% 61,07 155% Podkarpackie 67,52 237% 7,13 409% 83,75 178% 57,24 154% Podlaskie 67,14 201% 20,20 414% 90,99 170% 61,53 149% Pomorskie 91,92 176% 28,36 360% 95,78 173% 63,16 156% Śląskie 97,80 182% 21,46 408% 106,38 183% 62,87 156% Świętokrzyskie 68,31 226% 11,09 374% 106,31 196% 59,54 149% Warmiń.-mazur. 79,97 189% 35,51 371% 88,41 191% 59,32 150% Wielkopolskie 86,39 183% 28,81 247% 98,11 186% 64,94 149% Zachodniopom. 91,64 164% 41,36 280% 94,04 171% 67,62 144% Należy podkreślić, że województwo lubelskie plasuje się w grupie województw o najwyższej dynamice wzrostu wartości dodanej brutto ogółem przypadającej na jednego pracownika, przekraczającej 200 %, co ilustruje rys. 5.3. Tak wysoka dynamika wzrostu

28 związana jest jednak z tym, ze w województwach tych występowała bardzo niska efektywność wytwarzania WDB w okresie wyjściowym. Rys. 5.3. Dynamika zmian wartości dodanej brutto na 1 pracownika ogółem w poszczególnych województwach w roku 2009 w stosunku do roku 2001. Do województw o wskaźniku WDB na 1 pracującego ogółem powyżej średniej krajowej należą: mazowieckie (129% wartości dla całego kraju), zachodniopomorskie (123%), śląskie (118%), dolnośląskie (117%), pomorskie (115%), lubuskie (110%), wielkopolskie (104%). Efektywność wytwarzania WDB ogółem w województwie lubelskim stanowi zaledwie 67% średniej krajowej (tabela 5.3.). W rolnictwie najefektywniejsze jest województwo zachodniopomorskie, lubuskie, warmińsko-mazurskie, wielkopolskie i pomorskie. Województwo lubelskie osiągnęło efektywność, podobnie jak województwo

29 małopolskie, na poziomie 53% średniej krajowej. Gorszą wydajność ma jedynie województwo podkarpackie na poziomie 36% średniej krajowej. W przemyśle i budownictwie województwo lubelskie osiąga poziom 87% średniej krajowej, wynik ten plasuje je na trzeciej pozycji od końca, którą zajmuje wspólnie z województwem kujawskopomorskim. Gorszy wynik osiąga województwo podkarpackie i warmińsko-mazurskie. W usługach efektywność województwa lubelskiego względem innych województw w Polsce pogorszyła się w 2009 roku w porównaniu z rokiem 2001. O ile w 2001 roku województwo lubelskie zajmowało jednakową pozycję pod względem efektywności jak województwa małopolskie, świętokrzyskie i warmińsko-mazurskie, to w roku 2009 nastąpiło rozwarstwienie efektywności w tych województwach na niekorzyść województwa lubelskiego, które zajęło ostatnią pozycję. Tabela 5.3. Porównanie wartości dodanej brutto na 1 pracującego według rodzajów działalności i województw (Polska=100) Województwo Ogółem Rolnictwo Przemysł + Budownictwo Usługi 2001 2009 2001 2009 2001 2009 2001 2009 Polska 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% Dolnośląskie 117% 113% 150% 120% 108% 123% 97% 94% Kujawsko-Pomorskie 99% 90% 130% 127% 94% 87% 96% 91% Lubelskie 62% 67% 64% 53% 88% 87% 91% 86% Lubuskie 110% 98% 184% 192% 93% 97% 96% 87% Łódzkie 87% 87% 79% 94% 87% 94% 95% 89% Małopolskie 81% 89% 40% 53% 94% 93% 91% 90% Mazowieckie 129% 130% 137% 128% 124% 120% 121% 131% Opolskie 96% 96% 124% 113% 102% 98% 94% 93% Podkarpackie 63% 76% 30% 36% 84% 82% 88% 87% Podlaskie 74% 76% 85% 101% 96% 89% 94% 90% Pomorskie 115% 104% 137% 142% 99% 94% 97% 97% Śląskie 118% 110% 91% 108% 104% 104% 96% 97% Świętokrzyskie 67% 77% 51% 56% 97% 104% 91% 87% Warmińsko-mazurskie 93% 90% 166% 178% 83% 86% 91% 87% Wielkopolskie 104% 97% 203% 145% 94% 96% 99% 95% Zachodniopomorskie 123% 103% 256% 208% 99% 92% 104% 96%

30 6. Wnioski i rekomendacje Przeprowadzona analiza pozwoliła na wyciągnięcie następujących wniosków dla poszczególnych sektorów działalności gospodarczej: W rolnictwie zatrudnienie na Lubelszczyźnie utrzymuje się na mniej więcej stałym poziomie w latach 2003-2009, w niewielkim stopniu wzrasta wydajność pracy, w mniejszym stopniu w porównaniu z pozostałymi województwami będącymi liderami. Pomimo, że poziom wytworzonej wartości dodanej brutto jest powyżej średniej krajowej, jednak biorąc pod uwagę poziom zatrudnienia w rolnictwie w województwie lubelskim znacznie przewyższający średnią krajową, skutkuje to bardzo niską wydajnością pracujących. Generalnie stwierdzić można, że w rolnictwie nastąpiło zamrożenie dość niekorzystnej struktury wytwarzania z wyhamowaniem odpływu nadmiernego zatrudnienia, brakiem wyraźnej poprawy wydajności i dość małą wartością dodaną brutto, do czego w znacznym stopniu przyczyniły się środki pochodzące z funduszy pomocowych Unii Europejskiej skierowane do rolnictwa i obszarów wiejskich. W przemyśle ogółem wystąpił spadek liczby pracujących w województwie lubelskim, co jest tendencją niekorzystną. Przyczyniło się do tego zmniejszenie zatrudnienia w przemyśle przetwórczym, podczas gdy w przemyśle poza przetwórstwem nastąpił wzrost zatrudnienia. Poziom wartości dodanej brutto wytworzonej w przemyśle ogółem stawia Lubelszczyznę daleko za innymi województwami, znacznie odbiega na niekorzyść od średniej krajowej. Również dynamika zmian wartości dodanej brutto wytworzonej w przemyśle ogółem stawia Lubelszczyznę daleko za liderami w tym sektorze, województwo lubelskie jest na 12 pozycji w rankingu tempa wzrostu WDB w przemyśle ogółem. Bardzo niska wydajność pracujących zatrudnionych w przemyśle plasuje województwo lubelskie na przedostatniej pozycji, co potwierdza niekorzystną tendencję. Poszerzenie analizy o tendencje występujące w przemyśle z wyodrębnieniem przemysłu przetwórczego i nie związanego z przetwórstwem (obejmującego górnictwo, wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, wodę i gaz) wskazuje,

31 że głównym katalizatorem negatywnych przemian jest przemysł przetwórczy. Porównanie rankingów dynamiki WDB wytworzonej w przemyśle przetwórczym i poza przetwórstwem w roku 2009 w stosunku do roku 2002 pokazuje, że w przypadku przemysłu przetwórczego województwo lubelskie zajmowało przedostatnią pozycję w kraju, podczas gdy dla przemysłu nie związanego z przetwórstwem Lubelszczyzna zajęła pierwszą lokatę. Na Lubelszczyźnie wystąpiło najszybsze tempo wzrostu w tym obszarze działalności w porównaniu do innych województw. Znaczenie województwa lubelskiego w sektorze budownictwa w skali kraju zwiększa się, na co wskazuje wzrost udziału WDB wytworzonej w budownictwie na Lubelszczyźnie w WDB wytworzonej w budownictwie w całej Polsce. Odnotować można przepływ pracujących z innych sektorów do sektora budownictwa zatrudnienie wzrasta w przedziale lat 2002-2009 o 33%. Porównanie dynamiki zmian WDB wytworzonej na Lubelszczyźnie w budownictwie z innymi województwami pokazuje, że tempo wzrostu WDB województwa lubelskiego było wyższe niż w przypadku większości województw. W województwie lubelskim wystąpił ponad dwukrotny wzrost WDB w budownictwie (trochę powyżej średniej krajowej), co daje Lubelszczyźnie 6 pozycję w kraju. Jednocześnie tempo wzrostu WDB przypadającej na jednego pracującego jest trochę wolniejsze w porównaniu do innych województw, co odzwierciedla 10 pozycja w kraju w rankingu tempa wzrostu WDB/pracującego. Wartość dodana brutto wytworzona w usługach wzrasta w całym analizowanym okresie, jednak tempo wzrostu na Lubelszczyźnie jest niższe niż w Polsce ogółem. Porównanie tempa wzrostu WDB w usługach między województwami daje Lubelszczyźnie 11 pozycję. Skutkiem tego jest zmniejszenie znaczenia województwa lubelskiego w kraju, zmniejsza się bowiem udział Lubelszczyzny w strukturze wartości dodanej brutto wytworzonej w usługach. Wzrasta zatrudnienie w usługach, podobnie jak w innych województwach, tempo wzrostu daje Lubelszczyźnie 8 pozycję. Jednocześnie województwo lubelskie zajmuje 9 lokatę w Polsce w rankingu tempa wzrostu WDB przypadającej na jednego pracującego w usługach.

32 Udział usług nierynkowych w strukturze WDB ogółem województwa lubelskiego w latach 2002-2006 jest najwyższy dla województwa lubelskiego w porównaniu z innymi województwami (ponad 20%). Jednocześnie udział usług rynkowych jest jednym z niższych w kraju (11 województw ma wyższy udział w 2001 roku, w roku 2006 sytuacja się nieznacznie zmienia i jest to już 7 województw o wyższym udziale). Dynamika zmian WDB usług nierynkowych jest zbliżona do krajowej w większym stopniu niż usług rynkowych. Zarówno dla usług rynkowych jak i nierynkowych tempo wzrostu na Lubelszczyźnie jest poniżej tempa wzrostu dla Polski. Analizując udział WDB w usługach rynkowych w strukturze WDB Polski można zauważyć, że udział ten zmniejsza się w większym stopniu niż usług nierynkowych w latach 2002-2006, co świadczyć może o wzrastającym znaczeniu usług nierynkowych na Lubelszczyźnie. Podział usług wprowadzony w 2006 roku pozwala dostrzec pewne nowe tendencje, pomimo krótkiego okresu obserwacji. Duży wpływ na wielkość WDB i zatrudnienia w usługach wywarł kryzys w gospodarce światowej, jaki rozpoczął się w 2007 roku. Konsekwencje tego kryzysu w roku 2008 i 2009 najbardziej widoczne są w sektorze usług finansowych. Nastąpiło tu zmniejszenie zatrudnienia o około 50% a WDB o około 25%. Jednocześnie zwiększył się udział zatrudnienia w handlu i pozostałych usługach w latach 2006-2009 odpowiednio o 7% i 16%. W analizowanym okresie wzrost WDB w handlu wyniósł około 32%, w pozostałych usługach 41%. Zmiany, jakie zachodzą w poszczególnych sektorach działalności gospodarczej można zakwalifikować jako mniej lub bardziej korzystne oraz mało istotne, przy czym kształtowanie specjalizacji powinno się odbywać w tych obszarach, gdzie zmiany są na korzyść. Niekorzystne tendencje występują w sektorze rolnictwa, również w przemyśle przetwórczym i sektorze usług finansowych. Do sektorów, w których wystąpiły korzystne zmiany zaliczyć można przemysł poza przetwórstwem, budownictwo, usługi zakwalifikowane do 2006 roku jako nierynkowe, a od 2006 roku jako pozostałe, w których mieszczą się takie obszary działalności jak edukacja, zdrowie, administracja publiczna, obowiązkowe ubezpieczenia społeczne. Mało istotne zmiany wystąpiły w usługach związanych z handlem. Generalnie stwierdzić można, że specjalizacja postępuje w obszarach gospodarki związanych z tzw.

33 sektorem publicznym, co nie jest korzystne z punktu widzenia funkcjonowania regionu, gdyż są to obszary które wprawdzie z jednej strony zapewniają miejsca pracy, ale jednocześnie nie generują przychodów. Lubelszczyznę można zakwalifikować do regionów tzw. peryferyjnych, słabiej rozwijających się gospodarczo, o wysokiej zależności gospodarki od rolnictwa. Występuje tu tradycyjna struktura gospodarki. Nowoczesna struktura gospodarki cechuje się zaś wysokim udziałem sektora usług rynkowych i przemysłu przetwórczego. I. Pietrzyk określa, za Komisją Europejską, nowoczesną strukturę działalności gospodarczej jako jeden z czynników wyjaśniających zróżnicowanie PKB per capita między regionami [Pietrzyk 2000]. Wskazuje, że w regionach najbogatszych zatrudnienie jest skoncentrowane właśnie w usługach rynkowych i przemyśle przetwórczym. Strategia rozwoju województwa lubelskiego i kształtowania specjalizacji powinna zmierzać w kierunku budowania nowoczesnej, innowacyjnej gospodarki opartej na wiedzy z wykorzystaniem istniejących zasobów naturalnych i poszanowaniem zasad rozwoju zrównoważonego. Warunki powyższe spełnia koncepcja utworzenia klastera agrobiznesu 2, integrującego gospodarstwa rolne, przemysł przetwórczy rolno-spożywczy, przedsiębiorstwa i instytucje około biznesowe w sposób pośredni uczestniczące w wytwarzaniu żywności (np. instytucje kredytujące działalność gospodarczą, firmy konsultingowe, przedsiębiorstwa wytwarzające nawozy, sprzęt rolniczy, opakowania itp.), spółki handlowe zajmujące się obrotem produktami żywnościowymi, wreszcie instytuty naukowo-badawcze zajmujące się aplikowaniem wiedzy i kształceniem wysoko wyspecjalizowanej kadry w sferze agrobiznesu, technologii produkcji i bioinżynierii. Bardzo istotne dla funkcjonowania lubelskiego klastera agrobiznesu jest wsparcie tworzenia sieci współdziałania między miejscowymi firmami, uczelniami i instytucjami badawczymi, kształtowanie powiązań z kooperantami zewnętrznymi, promowanie przedsiębiorczości i włączanie peryferyjnych małych i średnich firm w sieci kooperacyjne z dużymi koncernami. Ważnym aspektem powinno być rozwijanie technologii informatycznych w jednostkach badawczych, usługach publicznych związanych z edukacją, w pracach lokalnych instytucji około-biznesowych. Istotne jest wprowadzanie 2 Koncepcja klajstrów agrobiznesu jest autorstwa Pana Profesora Dionizego Niezgody, który opisuje ją szeroko w swoich publikacjach naukowych.