Spółki spółki kapitałowe zawarcie umowy sprzedaży między spółką kapitałową a jej prokurentem, w której znacznie obniżono cenę sprzedaży Uchwała Sądu Najwyższego Izba Cywilna z dnia 22 października 2010 r. III CZP 69/10 Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Liliany D. przeciwko Żanecie Z. i E.T., sp. z o.o. w B. o ustalenie, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 22 października 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku postanowieniem z dnia 23 marca 2010 r.: Czy umowę sprzedaży prawa wieczystego użytkowania gruntu i własności wzniesionych na nim budynków zawartą między spółką kapitałową a prokurentem tej spółki można zakwalifikować jako»inną podobną umowę«w rozumieniu art. 15 1 k.s.h.?, podjął uchwałę: Umowa sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków zawarta między spółką kapitałową a jej prokurentem jako kupującym, w której znacznie zaniżono cenę sprzedaży, jest inną podobną umową w rozumieniu art. 15 1 k.s.h. U z a s a d n i e n i e Powódka domagała się ustalenia nieważności zawartej w dniu 4 II 2004 r. między pozwaną E.T. sp. z o.o. w B. a pozwaną Żanetą Z., prokurentem tej spółki, umowy sprzedaży prawa użytkowania wieczystego nieruchomości położonej w B.B. oraz własności wzniesionych na niej budynków. Twierdziła, że umowa w świetle art. 15 1 i art. 17 1 k.s.h. jest nieważna, ponieważ uchwała podjęta przez zgromadzenie zwyczajne wspólników pozwanej spółki w dniu 30 VI 2003 r., wyrażająca zgodę na zbycie tej nieruchomości spółki, nie precyzowała warunków ewentualnej sprzedaży ani nie wskazywała potencjalnego nabywcy, a także nie określała warunków cenowych. W ocenie powódki umowę tę należy zaliczyć do innych podobnych umów przewidzianych art. 15 1 k.s.h., gdyż doszło do nieuzasadnionego uprzywilejowania podmiotu objętego ograniczeniami określonymi w powołanym przepisie, ponieważ nieruchomość spółki o wartości 1 500 000 zł została sprzedana pozwanej Żanecie Z. za cenę 271 000 zł. Sąd Okręgowy w Bydgoszczy wyrokiem z dnia 20 VIII 2009 r. oddalił powództwo, a Sąd Apelacyjny w Gdańsku, rozpoznając apelację powódki, powziął istotne wątpliwości i na podstawie art. 390 1 k.p.c. przedstawił SN do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone na wstępie. [ ] SN zważył, co następuje. SA trafnie podkreślił, że art. 15 1 k.s.h. stwarza mechanizm kontroli przez zgromadzenie wspólników spółki kapitałowej umów zawieranych przez spółkę z wymienionymi w tym przepisie jej funkcjonariuszami: członkiem zarządu, rady nadzorczej i komisji rewizyjnej oraz likwidatorem i prokurentem. Możliwość naruszenia interesu spółki lub jej poszczególnych wspólników w sytuacji, w której umowa zawierana jest z wymienionymi osobami lub na ich rzecz, rysuje się wyraźnie, są to bowiem osoby, których oświadczenie woli traktowane jest jako oświadczenie woli samej spółki (reprezentanci spółki) lub które, jak członkowie rady nadzorczej, mogą mieć wpływ na powołanie reprezentantów i ich odwoływanie lub sprawują nadzór nad ich działalnością w imieniu wspólników. Jeżeli więc te osoby, które spółka obdarza szczególnym zaufaniem i upoważnia do składania za nią oświadczeń woli lub wykonywania nadzoru nad reprezentantami spółki, stają się stroną umów prowadzących do przysporzenia na ich rzecz kosztem interesu spółki, ustawodawca przewidział podstawy do uznania ich za nieważne. Umowy takie nie są dotknięte sankcją nieważności, jak umowy zawierane przez spółkę z członkami zarządu; zgodnie z art. 210 i 379 k.s.h. w umowach spółki z członkami zarządu członek zarządu traci prawo reprezentowania spółki, a w konsekwencji jego oświadczenie woli nie może być wiążące dla spółki, więc umowa jako sprzeczna z ustawą jest zgodnie z art. 58 k.c. nieważna, na co może powoływać się każdy, kto ma w tym interes prawny (art. 189 k.p.c.). Gdy natomiast umowa zawierana jest przez osoby wskazane w art. 15 k.s.h., ustawodawca
uznaje za wystarczające, aby zgodę na jej zawarcie wyraziło zgromadzenie wspólników spółki kapitałowej; wspólnicy lub akcjonariusze mają więc prawo ocenić, czy konkretna umowa jest dopuszczalna, czyli w ich ocenie nie narusza interesu spółki. Taka uchwała podlega z kolei ocenie wspólników oraz członków zarządu i rady nadzorczej, a ostatecznie sądu, gdyż mogą oni wytoczyć powództwo o jej uchylenie lub stwierdzenie nieważności. Dopiero gdy okaże się, że była potrzeba uzyskania zgody zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej, a takiej zgody nie ma, zajdzie podstawa do uznania jej za nieważną (art. 17 1 k.s.h.). W art. 210 i 379 k.s.h. mowa jest ogólnie o umowach zawieranych przez spółkę z członkami zarządu, brak więc podstaw, aby różnicować takie umowy ze względu na ich kształt normatywny. Na tle art. 15 k.s.h. pojawiły się rozbieżności co do tego, jakich umów dotyczy ten przepis. Wątpliwości wiążą się z tym, że zawiera on precyzyjne określenie kręgu funkcjonariuszy spółki, których dotyczy, natomiast wskazując umowy, które są objęte tym przepisem, ustawodawca posłużył się inną metodą. Wymienił tylko trzy umowy nazwane, które stwarzają niebezpieczeństwo narażenia na szwank interesu spółki (kredyt, pożyczka, poręczenie) i dodał, że może to być również inna podobna umowa. Takie sformułowanie stwarza podstawy do różnego rozumienia katalogu umów, które wymagają zgody zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej, nie jest bowiem jasne, o jakim podobieństwie jest mowa. Można uznać, że chodzi o podobieństwo co do kształtu normatywnego umowy zawieranej przez osobę wskazaną w art. 15 k.s.h. lub na jej rzecz. W takiej sytuacji nasuwa się jednak kolejna wątpliwość, czy ma to być umowa podobna do jednej z wymienionych umów, czy chodzi o to, aby miała cechy wspólne dla wszystkich trzech umów. Drugą możliwość należy odrzucić, gdyż o ile można wskazać na podobieństwo pomiędzy umową pożyczki i kredytu, o tyle zupełnie inny kształt normatywny ma poręczenie. Poszukując odpowiedzi na pytanie, co oznacza zwrot inne podobne umowy, należy zauważyć, że wbrew brzmieniu tego przepisu brak podstaw do wskazania umów podobnych jednocześnie do umowy pożyczki, kredytu i poręczenia. Można co najwyżej wskazać umowę podobną do jednej z umów wymienionych w art. 15 1 k.s.h. Jeżeli ustawodawcy chodziło o podobieństwo tylko do jednej z umów wymienionych w powołanym przepisie, to nie jest jasne, dlaczego wymienił trzy kategorie umów. Ze względu na zróżnicowaną regulację prawną i funkcję gospodarczą umów wymienionych w art. 15 1 k.s.h. nie można wskazać umowy podobnej jednocześnie do wszystkich trzech umów; należy wobec tego poszukiwać innego niż normatywne podobieństwa. Wymienione w art. 15 k.s.h. umowy mogą zostać tak ukształtowane, że funkcjonariusz spółki, wskazany w tym przepisie, uzyska nieuzasadnioną korzyć kosztem spółki, np. wtedy gdy spółka udzieli mu pożyczki bez oprocentowania lub kredytu o symbolicznym oprocentowaniu albo poręczy nieodpłatnie za jego zobowiązanie, którego następnie on nie wykonuje. Wobec nieprecyzyjnego sformułowania art. 15 1 k.s.h. należy więc przywiązywać wagę nie do wykładni językowej, lecz funkcjonalnej. Inną umową jest więc nie umowa, której kształt normatywny zbliżony jest przynajmniej do jednej z umów wymienionych w tym przepisie, lecz umowa, której zawarcie umożliwia, w równie łatwy sposób jak w przypadku umowy pożyczki, kredytu lub poręczenia, ukształtowanie przewidzianych w niej świadczeń w taki sposób, że funkcjonariusz spółki, wymieniony w tym przepisie uzyskuje nieuzasadnioną korzyść kosztem spółki. [ ] Przytoczone względy prowadzą do wniosku, że do innych umów w rozumieniu art. 15 1 k.s.h. można także zaliczyć umowę sprzedaży prawa wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków, zawartą między spółką a jej prokurentem jako kupującym, jeżeli cena w takiej umowie została znacznie zaniżona w stosunku do ceny rynkowej. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że umowa sprzedaży nieruchomości przez spółkę na rzecz jednego z funkcjonariuszy wymienionych w art. 15 1 k.s.h. oraz umowa, w której taki funkcjonariusz występuje jako zbywca, wymagają zgody zgromadzenia wspólników, gdyż stwarzają podobnie jak umowy wymienione w tym przepisie zagrożenie dla interesów spółki przez możliwość ukształtowania ich treści odbiegającej od standardów przyjmowanych w obrocie, tak aby spółka traciła, a jej kosztem zyskiwał funkcjonariusz. O tym, czy w konkretnym przypadku umowa taka stanowi rzeczywiście zagrożenie dla interesów spółki, decyduje zgromadzenie wspólników, udzielając zgody na jej zawarcie lub nie wyrażając na to zgody. Przedstawiona interpretacja art. 15 1 k.s.h. daje gwarancję ochrony interesów spółki, poddając kontroli walnego zgromadzenia (zgromadzenia wspólników) każdą umowę, która stwarza podobne zagrożenie dla interesów spółki, co umowy wyraźnie wymienione w tym przepisie. Nie stanowi
zarazem nadmiernego utrudnienia dla spółki, zważywszy, że chodzi tyko o szczególne umowy, tj. takie, w których stroną są osoby powołane do strzeżenia interesów spółki. Wskazanie, że zgoda dotyczy tylko umów, w których brak ekwiwalentności świadczeń narusza interes spółki, stwarza barierę przed nadużywaniem przez zgromadzenie wspólników spółki kapitałowej jego uprawnień kontrolnych przewidzianych w art. 15 1 k.s.h. W ten sposób w ewentualnej sprawie wszczętej przez osoby uprawnione, do których należą również funkcjonariusze wymienieni w art. 15 1 k.s.h., istnieją wyraźniejsze podstawy do oceny jej zgodności z powołanym przepisem. Należy podkreślić, że ponieważ chodzi o umowę zawieraną z osobą wyraźnie określoną, uchwała musi odnosić się do tej konkretnej osoby, nie może więc być zastąpiona zgodą blankietową, np. zgodą przewidzianą w art. 228 pkt 4 k.s.h. Z tych względów SN na podstawie art. 390 k.p.c. orzekł jak w uchwale. Glosa I. Glosowana uchwała SN rozstrzyga problem interpretacyjny, który powstał na gruncie art. 15 1 k.s.h. Dodatkowo, w uzasadnieniu uchwały SN odniósł się do kwestii skutków naruszenia zakazu reprezentacji spółki kapitałowej przez zarząd (art. 210 i 379 k.s.h.), przełamując obowiązującą obecnie w tym zakresie linię orzecznictwa. Zasadnicza wątpliwość, będąca zagadnieniem prawnym wymagającym rozstrzygnięcia, została ujęta w pytaniu, czy umowę sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków zawartą między spółką kapitałową i jej prokurentem można zakwalifikować jako inną podobną umowę w rozumieniu art. 15 1 k.s.h. Pozytywna odpowiedź SN wyrażona w uchwale zasługuje na poparcie, chociaż samo sformułowanie tezy uchwały, jak również niektóre punkty jej uzasadnienia uważam za dyskusyjne. II. Należy uznać za bezsporne, że w braku zgody zgromadzenia wspólników określonej w art. 15 1 k.s.h., umowa zawarta ze wskazanym w tym przepisie funkcjonariuszem spółki będzie wadliwa. Przy określeniu skutków prawnych tej wadliwości znajdzie zastosowanie art. 17 1 i 2 k.s.h., dający w konsekwencji podstawę do uznania takich umów jako nieważnych 1. Opisując tę sankcję, SN wyraźnie przeciwstawił ją sankcji nieważności umów, jakie zawierane są przez spółkę z członkami zarządu, z naruszeniem art. 210 oraz art. 379 k.s.h. Przepisy te stanowią, że w umowach spółki z członkami zarządu, zarząd traci prawo reprezentowania spółki, co w konsekwencji oznacza, że jego oświadczenie nie może być wiążące dla spółki. Zawarta w powyższych okolicznościach umowa argumentuje SN jest sprzeczna z ustawą, a zatem zgodnie z art. 58 k.c. jest ona nieważna. Uwagi te nie mają wprawdzie bezpośredniego związku z zagadnieniem prawnym rozstrzyganym w uchwale, jednak dotyczą istotnych kwestii dla funkcjonowania spółki kapitałowej, dlatego wymagają krótkiego komentarza. Przede wszystkim należy zauważyć, że problem naruszenia zakazu reprezentacji spółki z art. 210 i 379 k.s.h. jest problemem ustalenia skutków działania fałszywego organu. Przypomnę, że przynajmniej od czasu wyroku SN z 12 XII 1996 r. (I CKN 22/96) 2 dominujący nurt orzecznictwa uznawał takie umowy jako bezwzględnie nieważne. Jednak zmianę linii orzeczniczej w tym względzie przyniosła uchwała składu siedmiu sędziów SN z 14 IX 2007 r. (III CZP 31/07) 3, dopuszczająca stosowanie w drodze analogii art. 103 1 i 2 k.c. do umów zawartych przez osoby działające w charakterze organu osoby prawnej, lecz niemające do tego kompetencji. Skład siedmiu sędziów SN nie postanowił o nadaniu tej uchwale mocy zasady prawnej, dlatego nie ma 1 Potwierdził to również SN w wyroku z dnia 5 II 2009 r., I CSK 297/08, OSNC-ZD 2009, nr C, poz. 86. 2 OSNC 1997, nr 6 7, poz. 75; por. też orzeczenia SN: z dnia 26 VI 1997 r., I CKN 130/97, LexPolonica nr 344752; z dnia 8 V 2003 r., III RN 66/02, Monitor Podatkowy 2003, nr 6, s. 2; z dnia 14 I 2004 r., I CK 54/03, OSNC 2005, nr 2, poz. 35; z dnia 8 X 2004 r., V CK 76/04, OSP 2006, nr 7 8, poz. 88, z glosą Z. Kuniewicza, tamże, s. 415. 3 OSNC 2008, nr 2, poz. 14; por. też orzeczenia SN: z dnia 9 XI 2007 r., V CSK 278/06, LexPolonica nr 2272870; z dnia 5 II 2009 r., I CSK 297/08, OSNC-ZD 2009, nr C, poz. 86; z dnia 17 IX 2009 r., IV CSK 144/09, Biuletyn Sądu Najwyższego 2010, nr 1; z dnia 15 IV 2010 r., II CSK 526/09, LexPolonica nr 2247089. Natomiast stanowisko uznające czynność prawną dokonaną przez fałszywy organ jako bezwzględnie nieważną zostało powtórzone w wyroku SN z dnia 8 X 2009 r., II CSK 180/09, LexPolonica nr 2086864.
ona charakteru wiążącego. Sędziowie podejmujący glosowaną uchwałę mogli zatem wyrazić własną ocenę skutków działania fałszywego organu, uznając, że umowa zawarta przez nieumocowanego członka zarządu jest bezwzględnie nieważna. Nie przedstawili oni jednak żadnego uzasadnienia swego stanowiska, nie zaznaczając nawet, że wypowiadany jest pogląd odmienny niż panujący we współczesnym orzecznictwie. W przytoczonym fragmencie uzasadnienia komentowanej uchwały pojawiła się też druga kwestia, która wzbudza krytyczne uwagi. Dotyczą one wskazania art. 58 k.c. jako podstawy nieważności umów zawartych przez nieumocowany organ. W tym względzie stanowisko judykatury oraz doktryny jest już ugruntowane. Głosi ono, że przepis art. 58 k.c. dotyczy przesłanki nieważności odnoszącej się jedynie do treści i celu czynności prawnej. W przypadku niespełnienia innych niż określone w art. 58 k.c. przesłanek czynności prawnej znajdą zastosowanie sankcjonujące je inne przepisy 4. III. Powyższe uwagi mają jednak zupełnie uboczny charakter w stosunku do głównego nurtu rozważań, jakim jest wyjaśnienie pojęcia inne podobne umowy, które występuje w art. 15 1 k.s.h. SN trafnie podkreślił, że wspomniany przepis przewiduje mechanizm kontroli ze strony zgromadzenia wspólników spółki kapitałowej umów zawieranych przez spółkę z wymienionymi w tym przepisie jej funkcjonariuszami. W przypadkach zawierania umów z wymienionymi osobami lub na ich rzecz bardzo wyraźnie rysuje się możliwość naruszenia interesu spółki. Z tego też względu ustawodawca, przyznając zgromadzeniu wspólników prawo do wyrażenia zgody na zawarcie umowy, tym samym pozwala członkom tego organu ocenić, czy taka umowa z punktu widzenia interesu spółki jest dopuszczalna. Jednak problem interpretacyjny powstały na tle art. 15 1 k.s.h. polega na tym, że przepis ten wymienia trzy różne umowy nazwane (kredyt, pożyczka, poręczenie), które stwarzają zagrożenie dla interesu spółki, a ponadto wskazuje, że może być również inna podobna umowa. Różnorodny kształt normatywny wymienionych umów, a jednocześnie brak normatywnych cech wspólnych wszystkim tym umowom sprawiają, że tę niejasność sformułowania zawartego w art. 15 1 k.s.h. należy usunąć, kierując się funkcjonalnymi regułami interpretacyjnymi. W związku z tym argumentuje SN inną umową jest umowa, która, podobnie jak w przypadku umowy kredytu, pożyczki, poręczenia, pozwala na ukształtowanie przewidzianych w niej świadczeń w taki sposób, że funkcjonariusz spółki wymieniony w art. 15 1 k.s.h. uzyskuje nieuzasadnioną korzyść kosztem spółki. W szczególności jak głosi teza glosowanej uchwały taką inną podobną umową w rozumieniu art. 15 1 k.s.h. jest umowa sprzedaży prawa użytkowania wieczystego gruntu i własności wzniesionych na nim budynków, zawarta między spółką kapitałową i jej prokurentem jako kupującym, w której znacznie zaniżono cenę sprzedaży. IV. Zaproponowany przez SN kierunek wykładni art. 15 1 k.s.h. zasługuje na aprobatę, chociaż sama teza uchwały o czym wspomniałem na wstępie nasuwa pewne zastrzeżenia. Odpowiadając na spełniające walor ogólności pytanie prawne, SN sformułował tezę uchwały w taki sposób, że znalazło się w niej bezpośrednie odniesienie do stanu faktycznego, na którego tle powstało zagadnienie prawne. Uważam, że brzmienie uchwały nie wyjaśnia w pełni wątpliwości związanych ze stosowaniem omawianego przepisu do innych podobnych umów. W treści uchwały SN wyraźnie stwierdził, że przesłanką zakwalifikowania umowy sprzedaży nieruchomości zawartej między spółką i jej prokurentem, jako innej podobnej umowy, było znaczne zaniżenie ceny sprzedaży. A contrario można by sądzić, że uchwała zgromadzenia nie byłaby potrzebna w przypadku takich postanowień umowy sprzedaży zawartej między spółką i jej funkcjonariuszem, przy których nie dochodziłoby do znacznego zaniżenia ceny. Przedstawione rozwiązanie omawianego problemu stwarza zbyt dużą niejasność w kwestii stosowania art. 15 1 k.s.h., gdyż otwiera drogę do formułowania dodatkowego odwołującego się do elementu ocennego pytania, a mianowicie kiedy mamy do czynienia ze znacznym zaniżeniem ceny. 4 Por. orzeczenia SN: z dnia 12 V 2000 r., V CKN 1029/00, OSNC 2001, nr 6, poz. 83; z dnia 12 X 2001 r., III CZP 55/01, OSNC 2002, nr 7 8, poz. 87; z dnia 14 III 2006 r., III CZP 7/06, OSP 2007, nr 10, poz. 117, z glosą Z. Kuniewicza, tamże, s. 738; z dnia 28 III 2007 r., II CSK 530/06, LexPolonica nr 2423362; z dnia 5 VII 2007 r., II CSK 162/07, OSNC 2008, nr 11, poz. 130. W literaturze zob. Z. Radwański, w: System Prawa Prywatnego. Prawo cywilne część ogólna, t. 2, Warszawa 2002, s. 224; Z. Kuniewicz, Reprezentacyjna funkcja zarządu spółki kapitałowej, Szczecin 2005, s. 115; tenże, Realizacja reprezentacji łącznej, Państwo i Prawo 2007, nr 11, s. 40.
Nie ma jednak potrzeby odpowiadania na zadane pytanie. Sądzę bowiem, że ani zaniżenie ceny, ani też znaczne zaniżenie ceny nie są tymi przesłankami, które decydują o zakwalifikowaniu umowy sprzedaży, zawieranej między spółką i jej funkcjonariuszem, jako innej podobnej umowy. Z analizy art. 15 1 k.s.h. SN wysnuł trafny wniosek, że cechą charakterystyczną i wspólną dla umów nazwanych, które zostały wymienione we wskazanym przepisie, jest możliwość takiego ukształtowania ich treści, iż funkcjonariusz spółki uzyska nieuzasadnioną korzyść kosztem spółki. Celem omawianego uregulowania jest zatem ochrona interesu spółki i jej wspólników na wypadek konfliktu interesów, który może ujawnić się w sytuacji, gdy funkcjonariusz spółki zawiera umowę ze spółką 5. W związku z powyższym, zgoda zgromadzenia wspólników jest potrzebna w przypadku każdej, zawieranej między spółką i jej funkcjonariuszem, umowy kredytu, pożyczki oraz poręczenia, a nie jedynie wówczas, gdy spółka udziela pożyczki bez oprocentowania lub kredytu o symbolicznym oprocentowaniu albo nieodpłatnie poręcza za zobowiązanie, którego funkcjonariusz spółki nie wykonuje. Innymi słowy, o konieczności uzyskania zgody zgromadzenia wspólników na zawarcie przez spółkę umowy z jedną spośród osób wymienionych w art. 15 1 k.s.h. decyduje potencjalna możliwość naruszenia interesów spółki, a nie efektywne naruszenie tych interesów. Podsumowując, zawarcie umowy sprzedaży między spółką kapitałową i jej prokurentem ze względu na jurydyczny charakter tej umowy zawsze wymaga zgody zgromadzenia wspólników, gdyż umowa sprzedaży mieści się w pojęciu inne podobne umowy, o którym mowa w art. 15 1 k.s.h. Zbigniew Kuniewicz 5 Taką samą funkcję spełniają przepisy art. 210 oraz art. 379 k.s.h., por. wyrok SN z dnia 18 VIII 2005 r., V CK 104/05, LexPolonica nr 2212167.