sylwan 160 (3): 238 246, 2016 Przydatność szlaków turystycznych oraz elementów infrastruktury w świetle wyników ogólnopolskiego badania opinii społecznej* Usability of the tourist trails and infrastructure elements according to the nationwide public opinion survey ABSTRACT Skłodowski J., Gołos P. 2016. Przydatność szlaków turystycznych oraz elementów infrastruktury w świetle wyników ogólnopolskiego badania opinii społecznej. Sylwan 160 (3): 238 246. The objective of the article is to present different types of tourist routes and infrastructure elements preferred by the society basing on the results of the nationwide survey, which was conducted in 2013 on a representative sample of 1000 individuals over the age of 18. The sample was of random amount character. Respondents evaluated the usability of several types of tourist objects (routes and paths) as well as different devices constituting their equipment. The survey also included the question which allowed the evaluation of usability of 10 infrastructure elements, which increase the quality of leisure in forests. Statistical analyses included General Line Model (GLM) or ANOVA and post hoc comparisons with Tukey HSD test. In case of equivocal results of analyses, data was re tested with PCA, which was selected upon checking the length of gradient with DCA. Data was analyzed with regard to the respondents' age, education and material status. The most desirable routes turned out to be walking trails and hiking routes (fig. 1). Results indicate that the most useful infrastructure objects include waste bins and information boards, while the least usable are playsets for children and fitness equipment (fig. 4). The most useful infrastructure elements are: signs and then ex aequo: car parks, places for animal observation, rest facilities and viewpoints, and the least needed: children's playgrounds, rope parks, and paintball sites. KEY WORDS leisure related function, surveying, social preferences, tourist infrastructure Addresses Jarosław Skłodowski (1) e mail: sklodowski@wl.sggw.pl Piotr Gołos (2) e mail: p.golos@ibles.waw.pl (1) Katedra Ochrony Lasu i Ekologii, SGGW w Warszawie; ul. Nowoursynowska 159, 02 776 Warszawa (2) Zakład Zarządzania Zasobami Leśnymi, Instytut Badawczy Leśnictwa; Sękocin Stary, ul. Braci Leśnej 3, 05 090 Raszyn Wstęp Rosnące zagrożenie dla środowiska leśnego, jakie stwarzają czynniki antropogeniczne, to w dużej mierze efekt stałego wzrostu liczby turystów i aktywności rekreacyjnej na obszarach leśnych. *Praca sfinansowana przez Dyrekcję Generalną Lasów Państwowych w ramach projektu Oczekiwania i propozycje różnych grup społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody i turystyki na terenach Lasów Państwowych do 2030 roku (umowa EO 2717 27/12).
Przydatność szlaków turystycznych 239 Stopień przygotowania lasu do zaspokojenia potrzeb turystycznych i rekreacyjnych zależy z jed nej strony od charakterystyki przyrodniczej lasu, w tym siedliska oraz drzewostanu, z drugiej natomiast od stopnia turystycznego zagospodarowania obszaru leśnego. Jednym z ważniejszych elementów określających stan przygotowania turystycznego obszaru leśnego i jednocześnie regulujących intensywność turystycznego i rekreacyjnego użytkowania lasów są liniowe obiekty różnego rodzaju szlaki i ścieżki. Ich rodzaj, rozmieszczenie i gęstość powinny odpowiadać preferencjom i oczekiwaniom użytkowników, jednak tylko w takim zakre sie, na jaki pozwalają naturalne uwarunkowania środowiska leśnego. Najczęściej zakładane na terenach leśnych szlaki to: spacerowe, do wędrówek pieszych, przyrodnicze i edukacyjne oraz rowerowe, faunistyczne i zdrowia. Znacznie rzadziej występują wzbudzające duże kontrowersje wśród przeważającej części turystów szlaki motorowe i konne, jednak i one mają swoich zwolen ników. Minimalizowaniu zagrożeń dla środowiska leśnego powinna towarzyszyć dbałość o komfort i bezpieczeństwo pobytu wypoczywających w lesie. W dużym stopniu decyduje o tym infrastruk tura towarzysząca sieci szlaków, w tym: wiaty i zadaszenia oraz ławy i stoły zapewniające miejsca do wypoczynku; oznakowanie terenu, głównie tablice informacyjne; kosze na śmieci, paleniska, przyrządy do ćwiczeń i urządzenia zabawowe; ujęcia wody i sanitariaty; parkingi, miejsca do obserwacji zwierzyny i ptaków, punkty widokowe, wyznaczone miejsca grillowania, pomosty oraz place dla dzieci z urządzeniami do zabaw i ćwiczeń. Coraz częstszymi elementami wyposażenia stają się parki linowe i wyznaczone miejsca do paintballu. Szlaki, ich wyposażenie i elementy infrastruktury nie tylko zwiększają atrakcyjność wypoczynku leśnego, ale również pozwalają kierować ruchem turystycznym w taki sposób, aby jego negatywny wpływ na las był minimalizo wany. Różnorodność oferty w wymienionym zakresie skłania do zastanowienia się, czy rzeczy wiście ta część społeczeństwa, która odwiedza lasy w celach turystycznych i rekreacji, oczekuje propozycji wymagających zaangażowania, często wyszukanych i kosztownych dla gospodarki leśnej. Odpowiedzi mogą dostarczyć wyniki badań opinii społecznej, które przeprowadzone na reprezentatywnych próbach losowych dostarczają wiedzy o tym, jak powinien być zagospoda rowany las, który można nazwać przyjaznym i interesującym dla przeważającej części użytkowni ków. Celem artykułu jest przedstawienie preferowanych przez społeczeństwo różnych typów szlaków i elementów infrastruktury turystycznej. Planując badania, postawiono hipotezę, że spo łeczeństwo zainteresowane jest nowymi sposobami turystycznego zagospodarowania lasów, wśród których należy wymienić przede wszystkim parki linowe, poligony do paintballu czy też urządzenia do ćwiczenia tężyzny fizycznej. Materiał i metody Wykorzystany w pracy materiał uzyskano podczas badań ankietowych przeprowadzonych w 2013 roku przez TNS Polska. Budowę wykorzystanego w badaniach kwestionariusza wywiadu ankieto wego, w tym rodzaj i układ pytań oraz wykorzystane w pytaniach zamkniętych kafeterie, opraco wano na podstawie wyników badań pilotażowych. Badanie przeprowadzano na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie 1000 osób w wieku powyżej 18 roku życia. Próba miała charakter losowo kwotowy, dzięki czemu zapewniała losowy dobór lokalizacji do badania, a jednocześnie gwaran towała zgodność struktury badanej próby ze strukturą populacji, eliminując potrzebę ważenia danych. Z respondentami przeprowadzono wywiady bezpośrednie, wspomagane komputerowo (CAPI), realizowane w ich domach.
240 Pierwsze pytanie ankiety pozwoliło podzielić respondentów na dwie grupy: osoby realizu jące wizyty rekreacyjne w lasach oraz osoby nieodwiedzające lasów. W analizie wyników ankiety uwzględniono tylko grupę respondentów deklarujących wizyty w lesie. Respondenci oceniali przydatność kilku rodzajów liniowych obiektów turystycznych szlaków i ścieżek (spacerowych, do wędrówek pieszych, przyrodniczych i edukacyjnych, rowerowych, faunistycznych z możli wością obserwacji dzikich zwierząt, zdrowia i sportu, pól kempingowych, konnych i szlaków motorowych) oraz przydatność różnych urządzeń stanowiących ich wyposażenie (przyrządów do ćwiczeń, urządzeń zabawowych, palenisk, wiat i zadaszeń, ujęć wody, sanitariatów, ław i stołów, tablic informacyjnych oraz koszy na śmieci). W ankiecie umieszczono również pytanie pozwalające poznać przydatność 10 elementów infrastruktury ułatwiających rekreację w lesie, jak również podnoszących jej jakość: oznakowa nia terenu (np. drogowskazów, tablic informacyjnych), parkingów, miejsc do obserwacji zwierząt i ptaków, miejsc wypoczynku (w skład których wchodzą stoły, ławy itp.), punktów widokowych, wyznaczonych miejsc grillowania lub palenia ognisk, pomostów, placów zabaw dla dzieci z urządze niami do zabaw/ćwiczeń, parków linowych na drzewach i wyznaczonych miejsc do paintballu. W zależności od zgodności uzyskanych wyników z rozkładem normalnym (test Shapiro Wilka) analizy statystyczne wykonano przy użyciu generalnego modelu liniowego (GLM) lub analizy wariancji ANOVA, zaś porównania za pomocą testu post hoc Tukeya (HSD). W przypadku niejednoznacznych wyników dane testowano analizą PCA, którą wybrano po sprawdzeniu długości gradientu za pomocą analizy DCA [ter Braak, Šmilauer 2003]. Dane analizowano z uwzględnie niem trzech zmiennych z metryczki respondenta: wieku, wykształcenia oraz statusu material nego. Wyniki Najbardziej pożądane okazały się szlaki spacerowe i szlaki piesze. Mniejszą użyteczność zdaniem respondentów posiadają szlaki przyrodnicze, rowerowe, faunistyczne i zdrowia, a najmniejszą szlaki motorowe (ryc. 1, tab. 1). Analiza GLM przydatności szlaków z uwzględnieniem wieku respondentów nie wskazała jednoznacznych zależności, dlatego zastosowano analizę PCA (pierw Ryc. 1. Ocena ważności liniowych obiektów turystycznych (szlaków i ścieżek) Evaluation of importance of line tourist objects (routs and paths)
Przydatność szlaków turystycznych 241 sza oś wyjaśnia 61,4%, a druga 20,6% zmienności danych; ryc. 2). Wiek respondentów przypisany jest do pierwszej osi PCA. Respondenci w wieku 30 50 lat preferują szlaki rowerowe, motorowe i kempingi, 40 letni szlaki przyrodnicze, zdrowia i sportowe, a osoby 60 70 letnie szlaki spacerowe. Analiza GLM nie powiązała racjonalnie zależności między stopniem wykształcenia respondentów a ich oceną przydatności szlaku. Relację taką wskazała jednak analiza PCA (pierw sza oś wyjaśnia 83,1%, a druga 11,5% zmienności danych; ryc. 3). Do pierwszej osi PCA przypisany jest gradient zamożności respondentów. Respondenci w gorszej sytuacji materialnej uznali jako przydatne szlaki piesze, spacerowe i faunistyczne, z kolei cieszący się dobrą i bardzo dobrą sytu acją materialną wskazują szlaki motorowe, zdrowia, konne, rowerowe i kempingi. Ankietowani mogli również ocenić przydatność 9 elementów wyposażenia szlaków tury stycznych. Wyniki wskazują, że najbardziej przydatne są kosze na śmieci i tablice informacyjne. Za najmniej przydatne uznano urządzenia zabawowe dla dzieci oraz przyrządy do ćwiczeń (tab. 2, Tabela 1. Ocena przydatności różnych rodzajów szlaków turystycznych Assessment of the usability of different types of tourist routes df MS F p Wyraz wolny Intercept 1 49408,24 76715,89 <0,001 Szlak Route 8 228,72 355,13 <0,001 Błąd Error 7380 0,64 Ryc. 2. Przydatność różnych szlaków w lesie według respondentów w wieku od 20 do 80 lat Usability of different routes in forest according to respondents at the age from 20 to 80
242 Ryc. 3. Preferencje różnych rodzajów szlaków turystycznych przez respondentów będących w różnej sytuacji materialnej (1 najgorsza, 5 najlepsza) Preferences for different types of tourist routes by respondents who are in different material situation (1 the worst, 5 the best) Tabela 2. Ocena przydatności różnych urządzeń wyposażenia szlaków turystycznych Assessment of the usability of different equipment at tourist routes df MS F p Wyraz wolny Intercept 1 43858,71 60691,88 <0,001 Urządzenia Equipment 8 163,52 226,28 <0,001 Błąd Error 7380 0,72 ryc. 4). Podobna analiza z uwzględnieniem płci respondentów nie przyniosła potwierdzenia istotności różnic. Warto jednak zauważyć, że kobiety nieco częściej niż mężczyźni wskazywały potrzebę instalowania przyrządów do ćwiczeń i urządzeń zabawowych dla dzieci, zaś mężczyźni potrzebę instalacji koszy na śmieci, ujęć wody oraz ław i stołów do odpoczynku. Analiza GLM przydatności różnych urządzeń wyposażenia szlaków turystycznych dla grup respondentów będących w różnym wieku, o różnym wykształceniu czy różnej sytuacji materialnej nie przy niosła rezultatów. Analiza wariancji ANOVA jako najbardziej przydatne elementy infrastruktury wskazała oznakowanie terenu, a następnie ex aequo: parkingi, miejsca obserwacji zwierząt, miejsca wypo czynku i punkty widokowe, z kolei jako najmniej potrzebne: place zabaw dla dzieci, parki linowe i miejsca do uprawiania paintballu (tab. 3, ryc. 5). Ocena przydatności elementów infra struktury przez grupy użytkowników wydzielone ze względu na płeć, wiek, poziom wykształ cenia, sytuację materialną czy też wielkość miasta zamieszkania nie wskazała istotnych różnic.
Przydatność szlaków turystycznych 243 Ryc. 4. Przydatność różnych urządzeń wyposażenia szlaków turystycznych Evaluation of usability of different equipment devices at tourist routes te same litery ukazują grupy jednorodne (test HSD, p<0,001) the letters indicate homogeneous groups (HSD, p<0.001) Tabela 3. Ocena przydatności infrastruktury szlaków turystycznych Assessment of the usability of infrastructure at tourist routes df MS F p Wyraz wolny Intercept 1 48901,51 68046,31 <0,001 Infrastruktura Infrastructure 9 140,73 195,82 <0,001 Błąd Error 8200 0,72 Ryc. 5. Ocena przydatności elementów infrastruktury turystycznej Evaluation of usability of tourist infrastructure elements te same litery ukazują grupy jednorodne (test HSD, p<0,001) the letters indicate homogeneous groups (HSD, p<0.001)
244 Dyskusja Najbardziej pożądane przez respondentów są szlaki spacerowe i piesze. Uzyskane wyniki są sko relowane z popularnością spacerów po lesie, które nie wymagają znacznego wysiłku, jak i dodat kowych nakładów finansowych. Na drugim miejscu znalazły się szlaki przyrodnicze, rowerowe, faunistyczne i zdrowia. Część z nich można uznać za infrastrukturę, która umożliwia realizację turystyki kwalifikowanej, wymagającej większego zaangażowania niż spacer. O przydatności (popularności) różnych rodzajów szlaków najlepiej świadczy rejestrowany poziom ich użytkowania. W Belgii aktywność pieszych turystów znacznie przewyższa aktyw ność rowerzystów, która z kolei jest wyższa niż aktywność turystów konnych [Roovers i in. 2002]. Studenci poznańskiego wydziału turystyki i rekreacji również jako najbardziej potrzebne wska zali szlaki piesze i edukacyjne [Graja Zwolińska, Spychała 2011]. W lasach warszawskich ankie towani najczęściej wskazywali szlaki piesze (22%) i rowerowe (14%), natomiast znaczenie szlaków konnych można uznać za bardzo małe (2%) [Janeczko, Woźnicka 2009]. W prezento wanych badaniach szlaki konne wskazano na czwartym miejscu, za kempingami. Najmniejszą atrakcyjnością cieszą się szlaki motorowe, przypuszczalnie z powodu poszukiwania przez więk szość odpoczywających w lasach ciszy i spokoju. O znaczeniu liniowych obiektów zagospoda rowania lasu, przeznaczonych przede wszystkim do spacerów i wędrówek, świadczą wyniki badań w LKP Lasy Beskidu Śląskiego, w których 80% respondentów jako konieczny element turystycznego zagospodarowania lasów wskazało ścieżki spacerowe [Gołos, Janeczko 2000]. Ich znaczenie potwierdziły odpowiedzi ankietowanych w województwie podlaskim [Płotkowski, Zając 2002] oraz w śląskim [Głaz 2002], gdzie odpowiednio 44 oraz 58% ankietowanych wymie niło je jako ważny element. Ponadto ankietowani wskazali ścieżki rowerowe (odpowiednio 35 i 49%) i szlaki turystyczne (36 i 39%). Szlaki rowerowe są w lokalnych badaniach ankietowych wskazywane niekiedy jako te, których jest zbyt mało. Na przykład 19,9% wypoczywających w lasach wskazuje deficyt szlaków rowerowych, a tylko 10,4% sugeruje niedobór szlaków spacerowych [Kikulski 2009a]. Na nie dobór szlaków rowerowych pokazują wyniki badań mieszkańców Warszawy aż 38% ankie towanych zauważa ich niewielką ilość w lasach [Zając, Gołos 2007]. Ze względu na większą prędkość jazdy rowerem w stosunku do tempa przemieszczania się piechurów wydaje się, że długość szlaków rowerowych powinna być co najmniej taka sama jak szlaków pieszych, a nawet większa, tak jak jest to np. w przypadku RDLP Białystok [Szkiruć 2013]. Analiza przydatności szlaków z uwzględnieniem wieku ankietowanych jedynie w ogólnym zarysie wskazała pewne zależności. Najmłodsi respondenci wykazali raczej niechętny stosunek do szlaków spacerowych. Respondenci w średnim wieku zainteresowani są szlakami rowerowymi, motorowymi i kempingami, respondenci 40 letni szlakami przyrodniczymi i zdrowia oraz spor towymi, a osoby najstarsze szlakami spacerowymi. Respondenci, którzy są w gorszej sytuacji materialnej, jako przydatne wskazują szlaki piesze, spacerowe i ewentualnie faunistyczne. Szlaki przeznaczone do uprawiania turystyki kwalifiko wanej, wymagającej większych nakładów finansowych niż podczas spaceru czy jazdy rowerem (wypożyczenie konia, quadu itp.), chętniej wskazywane są przez respondentów będących w dobrej sytuacji materialnej. Uzupełnieniem wiedzy o przydatności szlaków jest ocena ich wyposażenia. Respondenci w kolejności od najbardziej do najmniej potrzebnych elementów wyposażenia szlaków wymienili: kosze na śmieci, tablice informacyjne, ławy i stoły, sanitariaty, ujęcia wody, wiaty i zadaszenia, paleniska oraz urządzenia zabawowe i przyrządy do ćwiczeń. Podobne oceny uzyskano w bada
Przydatność szlaków turystycznych 245 niach na terenie LKP Lasy Beskidu Sądeckiego: kosze na śmieci (36%), tablice informacyjne (20,5%), ławki (16,5%), toalety (10%), zadaszenia i wiaty (7%) i paleniska (6%) [Janusz, Piszczek 2008] oraz na terenie w LKP Lasy Beskidu Śląskiego [Gołos 2010], gdzie spośród 10 proponowa nych elementów wskazywano najczęściej kosze na śmieci (ponad 20% badanych) oraz sanitariaty (prawie 19%). W badaniach Kikulskiego [2009b] ankietowani także najczęściej wskazywali kosze na śmieci (44,0%), siedziska (21,2%) i sanitariaty (19,3%). Również respondenci w lasach war szawskich w pierwszej kolejności wymienili kosze na śmieci (18%), a następnie ławki (17%), sanitariaty (13%), stoły (10%), tablice informacyjne (10%) i miejsce na ognisko (7%) [Janeczko, Woźnicka 2009]. Kosze jako najważniejsze wyposażenie szlaków wykazano również w badaniach belgijskich [Roovers i in. 2002]. W badaniach tych toalety zajęły dopiero 13, przedostatnie miejsce. Przedstawiony wybór respondentów należy ocenić pozytywnie świadczy o dużej świado mości ankietowanych w zakresie troski o czystość środowiska. Z drugiej strony może tu pewną rolę odgrywać niechęć do zabierania własnych śmieci do domu. Dlatego warto również i w naszym społeczeństwie propagować akcję leave no trace pozostaw miejsce bez śladu po sobie (https://lnt.org) [Marion 2014]. Poza koszami niezbędne są tablice informacyjne, umacniające wśród ankietowa nych poczucie bezpieczeństwa w lesie. Wyniki wskazują na bardzo niskie zainteresowanie przyrządami do ćwiczeń i przyrządami zabawowymi. Podobne tendencje są obserwowane w zagranicznych badaniach sondażowych. Czescy respondenci ankietowani w strefie chronionego krajobrazu Blanik ujawnili duże zain teresowanie szlakami dzikimi, bez infrastruktury oraz z podstawową infrastrukturą. Jedno cześnie wykazali brak zainteresowania szlakami z infrastrukturą dla rodzin z dziećmi [Drábková, Šišák 2013]. Brak zainteresowania przyrządami do ćwiczeń może w pewnym sensie ilustrować nie najlepszy stan zdrowotny społeczeństwa. Pozostaje tu dużo do zrobienia należy przełamać różnego rodzaju lęki oraz niechęć do rekreacji ruchowej, co niestety jest trudne [Drakou i in. 2011]. Nie bez powodu zwraca się uwagę, że pozostawanie w bezruchu niesie za sobą wiele chorób, a aktywna turystyka może to zmienić [Skłodowska 2013]. Poza urządzeniami będącymi wyposażeniem szlaków ważnym komponentem infrastruk tury są jej pozostałe elementy. W kolejności od najbardziej do najmniej potrzebnych respon denci wskazali: oznakowanie terenu (drogowskazy, tablice informacyjne), parkingi, miejsca do obserwacji zwierzyny i ptaków, miejsca wypoczynku (zadaszenia, stoły itp.), punkty widokowe, wyznaczone miejsca grillowania/palenia ogniska, pomosty, place dla dzieci z urządzeniami do zabaw/ćwiczeń, parki linowe na drzewach i wyznaczone miejsca do paintballu. Warto zauważyć, że parki linowe oraz miejsca do uprawiania paintballu nowe, dotychczas rzadko obecne w lasach elementy zagospodarowania w opinii respondentów okazały się zbędne. Być może wiąże się to z wyrażoną niechęcią do aktywności fizycznej lub należy je uznać za mało znane wyposażenie obszarów leśnych, z których obecnością ankietowani dopiero się zapoznają. W dobie siedzącego stylu życia jest to prawdopodobny powód niechęci do tego rodzaju nowości w infrastrukturze turystycznej. Z badań Rooversa i in. [2002] wynika następująca kolejność preferowanego aktywnego wypoczynku: spacer, jazda rowerem i jogging, co zdradza niechętny stosunek Belgów do wysiłku. Identyczną kolejność aktywności fizycznej wykonywanej na tere nie lasów wskazali też studenci SGGW: spacery (48%), jazda rowerem (26%) i biegi (19%) [Chojnicka Ożga i in. 2013]. Postawiona hipoteza badawcza dotycząca zainteresowania społeczeństwa takimi elementami wyposażenia obszarów leśnych jak parki linowe, poligony paintballowe czy urządzenia do ćwi czeń została zweryfikowana negatywnie. Zainteresowane są nimi tylko wybrane jednostki. Być może wynika to ze zbyt małej wiedzy o możliwości korzystania z nich. Możliwe też, że część społeczeństwa unika korzystania z tych nowości, które wymagają pewnego wysiłku fizycznego.
246 Literatura ter Braak C. J. F., Šmilauer P. 2003. Multivariate analysis of ecological data using CANOCO. Cambridge University Press, New York. Chojnicka Ożga L., Ożga W., Rutkiewicz A. 2013. Postrzeganie lasu jako miejsca aktywności fizycznej przez stu dentów wybranych kierunków w SGGW. Studia i Materiały CEPL 34: 171 182. Drábková A., Šišák L. 2013. Forest visitors opinion of recreational facilities and trails in forests in the Blaník Protected Landscape Area a case study. Journal of Forest Science 59: 185 190. Drakou A., De Vreese R., Lofthus T., Muscat J. 2011. Motivating people to be physically active. W: Nilsson i in. [red.]. Forets, Trees and Human Health. 283 306. Głaz J. 2002. Opracowanie i praktyczne sprawdzenie koncepcji zrównoważonego rozwoju leśnictwa wielofunkcyjnego w regionie uprzemysłowionym. Sprawozdanie z III etapu: Ocena zróżnicowania i poziomu realizacji funkcji lasu w wybranym regionie uprzemysłowionym. IBL, Warszawa. Gołos P., Janeczko E. 2000. Potrzeby społeczne w zakresie pozaprodukcyjnych (publicznych) funkcji lasu, źródła ich finansowania oraz konsekwencje dla gospodarki leśnej na przykładzie wybranych regionów kraju. IBL, Warszawa. Gołos P. [red.]. 2010. Wartość oraz koszty świadczenia wybranych pozaprodukcyjnych funkcji lasu jako część rachunku ekonomicznego gospodarstwa leśnego Lasy Państwowe. IBL, Sękocin Stary. Graja Zwolińska S., Spychała A. 2011. Sylwaturystyka w świadomości potencjalnych kreatorów ruchu turystycz nego. Studia i Materiały CEPL 28: 227 231. Janeczko E., Woźnicka M. 2009. Zagospodarowanie rekreacyjne lasów Warszawy w kontekście potrzeb i oczekiwań mieszkańców Stolicy. Studia i Materiały CEPL 23: 131 139. Janusz A., Piszczek M. 2008. Oczekiwania społeczeństwa wobec lasu na przykładzie odwiedzających leśny kom pleks promocyjny Lasy Beskidu Sądeckiego. Studia i Materiały CEPL 19: 139 151. Kikulski J. 2009a. Model rekreacyjnego zagospodarowania lasów na terenach pojezierzy. Studia i Materiały CEPL 23: 165 171. Kikulski J. 2009b. Turystyczno rekreacyjne funkcje lasów w Polsce obraz społecznych potrzeb w zakresie przepływu informacji. Sylwan 153 (1): 62 72. Marion J. L. 2014. Leave no trace in outdoors. Stackpole Books, Mechanicsburg. Płotkowski L., Zając S. 2002. Opracowanie modelu wielofunkcyjnej gospodarki leśnej w regionie rolniczym. IBL, Warszawa. Roovers P., Hermy M., Gulnick H. 2002. Visitor profile, perceptions and exceptions in forests from a gradient of increasing urbanisation in central Belgium. Landscape and Urban Planning 59: 129 145. Skłodowska Z. 2013. Zdrowotne uwarunkowania turystyki, czyli o konsekwencji pozostawania w bezruchu. Studia i Materiały CEPL 34: 95 103. Szkiruć Z. 2013. Turystyka w leśnych kompleksach promocyjnych na terenie RDLP Białystok. Studia i Materiały CEPL 37: 299 304. Zając S., Gołos P. 2007. Badanie opinii publicznej w zakresie preferencji funkcji lasu oraz określenie zasad jego zagospodarowania i udostępniania dla społeczeństwa w LKP Lasy Warszawskie. IBL, Sękocin Stary.