Obszary Natura 2000 na Dolnym Śląsku Redakcja Krzysztof Świerkosz, Halina Liberacka, Marta Łysiak, Krzysztof Zając
Obszary Natura 2000 na Dolnym Śląsku Redakcja: Krzysztof Świerkosz, Halina Liberacka, Marta Łysiak, Krzysztof Zając Wrocław 2012 Redakcja naukowa: Krzysztof Świerkosz, Krzysztof Zając Redakcja merytoryczna: Halina Liberacka, Marta Łysiak Autorzy: Krzysztof Świerkosz, Krzysztof Zając, Kamila Reczyńska, Artur Adamski, Waldemar Bena, Zygmunt Dajdok, Cezary Dziuba, Joanna Furmankiewicz, Iwona Gottfried, Tomasz Gottfried, Bożena Gramsz, Wojciech Jankowski, Marcin Kadej, Zygmunt Kącki, Marek Krukowski, Katarzyna Łapińska, Marta Łysiak, Adam Malkiewicz, Maciej Matraj, Romuald Mikusek, Remigiusz Pielech, Roman Rąpała, Małgorzata Rudy, Andrzej Ruszlewicz, Michał Smoczyk, Adrian Smolis, Ewa Szczęśniak, Rafał Szkudlarek, Dariusz Tarnawski, Piotr Wasiak, Tomasz Zając Autorzy zdjęć: Waldemar Bena, Dawid Błaszczyk, Grzegorz Bobrowicz, Zygmunt Dajdok, Cezary Dziuba, Iwona Gottfried, Tomasz Gottfried, Andrzej Jabłoński, Dorota Janic-Bora, Michał Jaśkiewicz, Marcin Kadej, Rafał Klodek, Krzysztof Konieczny, Michał Kwiatkowski, Robert Łapiński, Marta Łysiak, Adam Malkiewicz, Kamil Martyniak, Romuald Mikusek, Ewelina Myśków, Remigiusz Pielech, Andrzej Raj, Roman Rąpała, Kamila Reczyńska, Małgorzata Rudy, Andrzej Ruszlewicz, Nadleśnictwo Ruszów Archiwum, Janusz Skrężyna, Michał Smoczyk, Adrian Smolis, Kamil Struś, Ewa Szczęśniak, Piotr Śnigucki, Krzysztof Świerkosz, Dariusz Tarnawski, Przemy sław Włodarczyk, Andrzej Wuczyński, Krzysztof Zając, Tomasz Zając, Grzegorz Zieleniec, Przemysław Zwaduch Opracowanie map: Piotr Seget, Przemysław Włodarczyk Fotografie na okładce: Suche wrzosowiska we Wrzosowiskach Świętoszowsko-Ławszowskich Fot. W. Bena; jeden ze stawów w kompleksie Stawów Milickich Fot. Z. Dajdok; torfowiska w Karkonoszach z widokiem na Śnieżkę Fot. R. Rąpała Fotografia na ostatniej stronie: Cietrzew (Tetrao tetrix) w Górach Izerskich Fot. R. Rąpała Pomysł książki zaczerpnięto z publikacji Instytutu Ochrony Przyrody w Krakowie Obszary Natura 2000 w Małopolsce pod redakcją Joanny Perzanowskiej i Moniki Grzegorczyk (Kraków 2009) Wydano ze środków własnych Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska we Wrocławiu Copyright by Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu Mapy wykonano na podstawie danych Open Street Map (http://www.openstreetmap.org/) użytkownicy OpenStreetMap, CC BY-SA. licencja: http://creativecommons.org/licenses/by-sa/2.0/ ISBN 978-83-62571-37-6 Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska we Wrocławiu e-mail: sekretariat@rdos.wroclaw.pl pl. Powstańców Warszawy 1, 50-153 Wrocław Quaestio www.quaestio.com.pl; tel. (48) 784 614 124, e-mail: biuro@quaestio.com.pl
Spis treści Wstęp...7 Obszary Specjalnej Ochrony ptaków Bory Dolnośląskie...13 Dolina Baryczy...16 Góry Izerskie...20 Góry Stołowe...23 Grądy Odrzańskie...26 Karkonosze...29 Łęgi Odrzańskie...32 Stawy Przemkowskie...36 Sudety Wałbrzysko-Kamiennogórskie...40 Zbiornik Mietkowski...43 Specjalne Obszary Ochrony siedlisk Biała Lądecka...49 Bierutów...52 Chłodnia w Cieszkowie...55 Czarne Urwisko koło Lutyni...58 Dalkowskie Jary...61 Dąbrowy Janikowskie...63 Dąbrowy Kliczkowskie...65 Dębniańskie Mokradła...67 Dobromierz...70 Dolina Bystrzycy Łomnickiej...74 Dolina Dolnej Baryczy...78 Dolina Dolnej Kwisy...81 Dolina Łachy...84 Dolina Oleśnicy i Potoku Boguszyckiego...87 Dolina Widawy...90 Dzika Orlica...93 Gałuszki w Chocianowie...96 Góra Wapienna...99 Góry Bardzkie... 102 Góry Bialskie i Grupa Śnieżnika... 105 Góry i Pogórze Kaczawskie... 110 Góry Kamienne... 114 3
4 Góry Orlickie... 118 Góry Stołowe... 121 Góry Złote... 125 Grądy w Dolinie Odry... 128 Grodczyn i Homole koło Dusznik... 132 Irysowy Zagon koło Gromadzynia... 135 Jelonek Przemkowski... 137 Kamionki... 140 Karkonosze... 142 Karszówek... 146 Kiełczyn... 149 Kopalnie w Złotym Stoku... 152 Kościół w Konradowie... 155 Kozioróg w Czernej... 157 Kumaki Dobrej... 160 Las Pilczycki... 163 Lasy Grędzińskie... 166 Leśne Stawki koło Goszcza... 169 Ludów Śląski... 172 Łąki Gór i Pogórza Izerskiego... 174 Łęgi koło Chałupek... 177 Łęgi nad Bystrzycą... 179 Łęgi Odrzańskie... 183 Masyw Chełmca... 187 Masyw Ślęży... 190 Modraszki koło Opoczki... 194 Muszkowicki Las Bukowy... 197 Ostoja nad Baryczą... 200 Ostoja nad Bobrem... 204 Ostoja Nietoperzy Gór Sowich... 208 Ostrzyca Proboszczowicka... 213 Panieńskie Skały... 216 Pasmo Krowiarki... 218 Pątnów Legnicki... 222 Piekielna Dolina koło Polanicy... 225 Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej... 228 Przełom Nysy Kłodzkiej koło Morzyszowa... 232 Przełomowa Dolina Nysy Łużyckiej... 236 Przełomy Pełcznicy pod Książem... 239 Przeplatki nad Bystrzycą... 242 Rudawy Janowickie... 245 Skałki Stoleckie... 249 Skoroszowskie Łąki... 252
Stawy Karpnickie... 254 Stawy Sobieszowskie... 257 Stawy w Borowej... 261 Sztolnia w Młotach... 263 Sztolnie w Leśnej... 266 Torfowiska Gór Izerskich... 269 Torfowisko pod Zieleńcem... 273 Trzcińskie Mokradła... 276 Uroczyska Borów Dolnośląskich... 279 Wrzosowiska Świętoszowsko-Ławszowskie... 282 Wrzosowisko Przemkowskie... 285 Wzgórza Kiełczyńskie... 288 Wzgórza Niemczańskie... 291 Wzgórza Strzelińskie... 295 Wzgórza Warzęgowskie... 298 Zagórzyckie Łąki... 301 Źródliska koło Zimnej Wody... 303 Źródła Pijawnika... 305 Żerkowice-Skała... 308 Żwirownie w Starej Olesznej... 311 Obszary których większa część położona jest na terenie województwa lubuskiego Buczyna Szprotawsko-Piotrowicka... 317 Dolina Środkowej Odry... 319 Nowosolska Dolina Odry... 320 Przygiełkowiska koło Gozdnicy... 321 Załącznik... 323 Bibliografia... 329
Wstęp Podstawowym celem powoływania i istnienia obszarów Natura 2000 jest realizacja założeń tzw. zrównoważonego rozwoju, w myśl których, mając na celu zaspokojenie potrzeb rozwojowych obecnego pokolenia, staramy się zachować możliwości zaspokojenia tych samych potrzeb przez pokolenia przyszłe. Jednym z zasobów, ważnych dla realizacji idei zrównoważonego rozwoju, jest różnorodność biologiczna, która ma podlegać ochronie w obszarach Natura. Cel ten ma być osiągnięty przez zachowanie w dobrym stanie, bądź odtworzenie, siedlisk przyrodniczych oraz siedlisk roślin i zwierząt, kluczowych dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego Europy wymienionych w załącznikach do Dyrektywy Ptasiej i Dyrektywy Siedliskowej. Ten pożądany stan określa się mianem właściwego stanu ochrony. W odniesieniu do siedliska przyrodniczego właściwy stan ochrony oznacza, że: naturalny jego zasięg nie zmniejsza się, zachowuje ono specyficzną strukturę i swoje funkcje ekologiczne, stan zachowania typowych dla niego gatunków jest właściwy. W odniesieniu do gatunków właściwy stan ochrony oznacza natomiast, że: zachowana zostaje liczebność populacji gwarantująca jej utrzymanie się w biocenozie przez dłuższy czas, naturalny zasięg gatunku nie zmniejsza się, pozostaje zachowana wystarczająco duża powierzchnia siedliska gatunku. Sygnowane przez Komisję Europejską akty prawne nie określają dokładnie sposobów ochrony poszczególnych siedlisk przyrodniczych i gatunków, jednak narzucają określone ramy prawne, które muszą być przestrzegane przez kraje członkowskie (a więc i Polskę), dla umożliwienia realizacji założonego celu. Aktami prawnymi będącymi podstawą dla tworzenia sieci Natura 2000 są: Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/147/WE z 30 listopada 2009 r. w sprawie ochrony dzikiego ptactwa (tzw. Dyrektywa Ptasia), która zastąpiła wcześniejszą Dyrektywę Rady 79/409/EWG z 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, Dyrektywa Rady 92/43/EWG z 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (tzw. Dyrektywa Siedliskowa). 7
Zapisy dyrektyw zostały transponowane do polskiego prawa, a w szczególności do: ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.), ustawy z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz.U. z 2008 r. Nr 199, poz. 1227 z późn. zm.), rozporządzenia Ministra Środowiska z 13 kwietnia 2010 r. w sprawie siedlisk przyrodniczych oraz gatunków będących przedmiotem zainteresowania Wspólnoty, a także kryteriów wyboru obszarów kwalifikujących się do uznania lub wyznaczenia jako obszary Natura 2000 (Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 510). Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), zwane potocznie obszarami ptasimi, wyznaczane na podstawie Dyrektywy Ptasiej, oznaczone w nazwie obszaru symbolem PLB, specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), zwane potocznie obszarami siedliskowymi, wyznaczane na podstawie Dyrektywy Siedliskowej i oznaczone w nazwie obszaru symbolem PLH. W przypadku całkowitego pokrywania się granic obszaru ptasiego i obszaru siedliskowego przyjmuje się symbol PLC, który poprzedza kodowe oznaczenie obszaru, zgodne z bazą danych prowadzoną przez Komisję Europejską i polskie organy odpowiedzialne za zarządzanie obszarami Natura 2000. Obszary ptasie (PLB) są w Polsce wyznaczone na podstawie zasad określonych przez międzynarodową organizację BirdLife International i obejmują zidentyfikowane w toku szczegółowych badań ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym (Important Bird Areas). W Polsce pierwsze obszary ptasie wyznaczone zostały wkrótce po przystąpieniu do Wspólnoty Europejskiej, na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz.U. z 2004 r. Nr 229, poz. 2313 z późn. zm.). Rozporządzenie to było kilkakrotnie aktualizowane przez dodawanie nowych obszarów i obecnie obowiązuje rozporządzenie Ministra Środowiska z 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków (Dz.U. z 2011 r. Nr 25, poz. 133 z późn. zm.), w którym ujęte są także wszystkie obszary występujące na terenie województwa dolnośląskiego. Obszary siedliskowe wyznaczane są według odmiennych kryteriów, opisanych w załączniku III do Dyrektywy Siedliskowej. Podstawą ich tworzenia jest występowanie określonej reprezentacji typów siedlisk przyrodniczych lub populacji gatunków wyszczególnionych w Załącznikach I (siedliska przyrodnicze) oraz II (gatunki roślin oraz zwierząt, poza ptakami). Proces wyznaczania Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na Dolnym Śląsku jest w chwili obecnej w zasadzie zakończony. 8
Aktualnie na terenie województwa dolnośląskiego sieć Natura 2000 obejmuje: 11 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) o łącznej powierzchni 309 803,3 ha; 88 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO) o łącznej powierzchni 372 539,8 ha. Zatem obecnie w województwie dolnośląskim znajduje się 99 obszarów Natura 2000, w tym 4 tylko w niewielkiej części. Należy jednak podkreślić, że niektóre obszary ptasie i siedliskowe częściowo pokrywają się terytorialnie lub mają wręcz takie same granice, co sprawia, że ogólna powierzchnia obszarów, uwzględniająca ich części wspólne wynosi 421 tys. ha, co stanowi około 21% powierzchni województwa. Rozważane jest poszerzenie sieci Natura 2000 w województwie dolnośląskim poprzez wyznaczenie dwóch niewielkich obszarów siedliskowych dla ochrony izolowanych enklaw siedliska 91P0 jodłowy bór świętokrzyski na zachodnich granicach zasięgu (proponowane obszary Jodłowice oraz Bór Jodłowy w Goli, pokrywające się z granicami istniejących rezerwatów) oraz powiększenie obszaru Dobromierz (PLH020034) o 505 ha, dla ochrony muraw kserotermicznych z bogatymi populacjami storczyka bzowego (Dactylorhiza sambucina) oraz storczyka męskiego (Orchis mascula). W przypadku akceptacji tych propozycji do sieci Natura 2000 włączone zostanie dodatkowo 529 ha. W latach 2010 2011 rozpoczęto prace nad planami zadań ochronnych lub planami ochrony dla poszczególnych obszarów Natura 2000. Proces ten jest wieloetapowy i złożony, a w jego trakcie prowadzone będą m.in.: weryfikacja danych na temat przedmiotów ochrony znajdujących się w poszczególnych obszarach Natura; weryfikacja granic, która może prowadzić do zmiany powierzchni obszarów, a także szerokie konsultacje z udziałem społeczeństwa, organów administracji oraz innych zainteresowanych instytucji i osób. Pozwoli to na ustalenie optymalnych sposobów zagospodarowania, umożliwiających zachowanie przedmiotów ochrony nie powodując jednocześnie zahamowania możliwości rozwoju społeczno -gospodarczego. Dlatego wiele z danych zawartych w niniejszym opracowaniu może w przyszłości ulegać pewnym zmianom, podobnie jak w wyniku prac nad planami zadań ochronnych i planami ochrony zmianom podlegać będą informacje zawarte w Standardowych Formularzach Danych. Krzysztof Świerkosz, Halina Liberacka, Marta Łysiak
Para żurawi (Grus grus). Fot. W. Bena
Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków
Bielik (Haliaeetus albicilla). Fot. W. Bena
Bory Dolnośląskie Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020005 Powierzchnia: 172 093,4 ha, z tego 125 384,1 ha, czyli 72,9% całkowitej powierzchni znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego, pozostała część leży na terenie województwa lubuskiego Obszar pokrywa się częściowo z następującymi siedliskowymi obszarami Natura 2000: Wrzosowisko Przemkowskie (s. 285), Żwirownie w Starej Olesznej (s. 311), Dolina Dolnej Kwisy (s. 81), Wrzosowiska Świętoszowsko- -Ławszowskie (s. 282), Buczyna Szprotawsko -Piotrowicka (s. 317), Uroczyska Borów Dolnośląskich (s. 279), Pieńska Dolina Nysy Łużyckiej (s. 228), Gałuszki w Chocianowie (s. 96), Dąbrowy Kliczkowskie (s. 65), Jelonek Przemkowski (s. 137) i Przygiełkowiska koło Gozdnicy (s. 321). Opis obszaru Pod względem fizjograficznym obszar położony jest w obrębie mezoregionów: Bory Dolnośląskie, Równina Szprotawska, Wysoczyzna Lubińska oraz Równina Chojnowska i obejmuje jeden z największych zwartych kompleksów leśnych w Polsce. Tereny leśne zajmują niemal ¾ powierzchni obszaru. Dominują tutaj ubogie siedliska borowe, z dominacją sosny w drzewostanach, przy niewielkiej domieszce dębu bezszypułkowego, brzozy, buka i świerka. Ważnym elementem tutejszego krajobrazu, mimo niewielkiego udziału powierzchniowego, są kompleksy stawów skupione w okolicach Węglińca, Parowej i Ruszowa oraz doliny rzek, w szczególności Bobru i jego dopływów: Kwisy, Czernej Wielkiej i Czernej Małej. Spośród biotopów otwartych na szczególną uwagę zasługują także rozległe powierzchnie wrzosowisk występujące na tutejszych (istniejących i byłych) poligonach wojskowych. Obszar wykraczający poza granice województwa dolnośląskiego. Położenie administracyjne: na terenie województwa dolnośląskiego: powiat zgorzelecki gminy: Pieńsk i Węgliniec; powiat bolesławiecki gminy: Osiecznica, Nowogrodziec, Bolesławiec, Gromadka; powiat polkowicki gminy: Przemków, Radwanice i Chocianów; powiat legnicki gmina Chojnów. Na terenie województwa lubuskiego: powiat żarski gmina Przewóz; powiat żagański gminy: Gozdnica, Iłowa, Żagań, Małomice, Szprotawa 13
Powiązania z innymi obszarami chronionymi: na terenie województwa dolnośląskiego: Przemkowski Park Krajobrazowy, Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Czarnej Wody, rezerwaty przyrody: Wrzosiec koło Piasecznej, Buczyna Piotrowicka, Torfowisko pod Węglińcem, Torfowisko Borówki i Czarne Stawy Lelek (Caprimulgus europaeus). Fot. W. Bena Walory przyrodnicze Jest to najważniejsza krajowa ostoja dwóch gatunków sów: włochatki (Aegolius funereus) i sóweczki (Glaucidium passerinum), których liczebność w obszarze szacowana jest na odpowiednio: 170 230 par oraz 90 110 par. Ponadto Bory Dolnośląskie to także najważniejsza w Polsce południowo -zachodniej ostoja głuszca (Tetrao urogallus), kani czarnej (Milvus migrans), bielika (Haliaeetus albicilla), żurawia (Grus grus), lelka (Caprimulgus europaeus) i lerki (Lullula arborea), a także jedno z ważniejszych w regionie lęgowisk łabędzia krzykliwego (Cygnus cygnus). Wszystkie wyżej wymienione gatunki osiągają tutaj liczebności przekraczające 1% ich krajowej populacji. Warto nadmienić, że w przypadku głuszca jest to obecnie jedyne miejsce jego występowania w zachodniej części kraju. Do niedawna obszar Borów Dolnośląskich stanowił również miejsce występowania silnej populacji cietrzewia (Tetrao tetrix), zamieszkującego przede wszystkim rozległe powierzchnie wrzosowisk na tutejszych poligonach wojskowych. Mimo znacznego spadku liczebności w ostatnich latach obszar wciąż jest ważny dla ochrony tego gatunku, jako jedyna znacząca jego ostoja w niżowej części zachodniej Polski. Zagrożenia obszaru Do najpoważniejszych zagrożeń obszaru należy zaliczyć przekształcenia siedlisk kluczowych dla zachowania najcenniejszych elementów miejscowej awifauny, w tym również przedmiotów ochrony w obszarze. Biotopy leśne w głównej mierze zależne są od prowadzonej na tym terenie gospodarki leśnej, w ramach której potencjalnym zagrożeniem może być usuwanie z drzewostanów martwych i obumierających drzew, w tym również dziuplastych. Poważnym problemem jest również postępująca sukcesja roślinności czy też Bory Dolnośląskie. Fot. archiwum Nadleśnictwa Ruszów 14
Samica głuszca (Tetrao urogallus). Fot. archiwum Nadleśnictwa Ruszów zalesianie byłych poligonów wojskowych, a także stosunkowo nielicznych powierzchni cennych łąk i pastwisk. Nie bez znaczenia jest również fragmentacja obszarów leśnych przez przecinające ostoję drogi szybkiego ruchu, co zwiększa śmiertelność zwierząt w wyniku kolizji z pojazdami. W przypadku kuraków leśnych, skrajnie nielicznie zasiedlających ten obszar, w chwili obecnej bardzo poważnym zagrożeniem jest również silna presja drapieżnicza. Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie, a w niektórych przypadkach poprawa stanu populacji ptaków uznanych za przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie biotopów koniecznych dla ich przetrwania. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Do najważniejszych działań koniecznych dla utrzymania właściwego stanu ochrony w obszarze należą: prowadzenie gospodarki leśnej z uwzględnieniem wymagań ekologicznych gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarze, w szczególności pozostawianie starych i dziuplastych drzew; tworzenie drzewostanów zróżnicowanych strukturalnie i wiekowo; rezygnacja z zalesiania i zmiany przeznaczenia siedlisk łąkowych, np. pod zabudowę i uprawy; tworzenie stref ochronnych wokół gniazd gatunków strefowych, połączone (o ile to konieczne) z modyfikacją przebiegu szlaków turystycznych; objęcie programami czynnej ochrony terenów wrzosowisk występujących na terenie byłych poligonów wojskowych, których istnienie jest zagrożone w wyniku postępującej sukcesji roślinności drzewiastej. Waldemar Bena, Krzysztof Zając Samiec głuszca (Tetrao urogallus). Fot. archiwum Nadleśnictwa Ruszów Sóweczka (Glaucidium passerinum). Fot. W. Bena Włochatka (Aegolius funereus). Fot. W. Bena 15
Dolina Baryczy Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020001 Powierzchnia: 55 516,8 ha, z czego 42 273,8 ha (76% powierzchni) znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego; pozostała część obszaru położona jest na terenie województwa wielkopolskiego Położenie administracyjne: na terenie województwa dolnośląskiego: powiat trzebnicki gminy: Żmigród i Trzebnica; powiat milicki gminy: Milicz, Krośnice, Cieszków; powiat oleśnicki gmina Twardogóra. Na terenie województwa wielkopolskiego: powiat ostrowski gminy: Sośnie, Przygodzice, Odolanów Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Park Krajobrazowy Dolina Baryczy, rezerwaty przyrody: Stawy Milickie, Olszyny Niezgodzkie Obszar w większości pokrywa się z siedliskowym obszarem Natura 2000 Ostoja nad Baryczą (s. 200). Opis obszaru Obszar utworzony w dolinie rzeki Barycz, na odcinku pomiędzy Żmigrodem a Przygodzicami. Pod względem fizjograficznym położony w większości na terenie Kotliny Żmigrodzkiej i Kotliny Milickiej. Niewielkie fragmenty obszaru przekraczają granice mezoregionów: Wzgórza Twardogórskie i Wysoczyzna Kaliska. Charakteryzuje się on bogatą mozaiką siedlisk, na które składają się rozległe połacie łąk i gruntów ornych poprzecinanych ciekami; duże kompleksy stawów rybnych, na które składa się ponad 100 większych akwenów oraz dominujące powierzchniowo lasy i zadrzewiania. Istniejący w obszarze zespół stawów hodowlanych złożony jest z kilku zgrupowań, z których największe to kompleks Stawno (1737 ha), Ruda Sułowska (799 ha), Potasznia (733 ha) i Radziądz (695 ha). Obszar wykraczający poza granice województwa dolnośląskiego. Walory przyrodnicze Według najnowszych danych dotychczas na terenie obszaru stwierdzono występowanie 286 gatunków ptaków, z tego 180 lęgowych Jest to bardzo ważny obszar na trasie migracji ptaków wodno -błotnych, które w okresie jesiennej wędrówki tworzą na tym terenie koncentracje przekraczające liczbę 20 000 16
osobników. Spośród 20 gniazdujących na tym terenie gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, wymienionych w Standardowym Formularzu Danych, aż dla 12 obszar stanowi jedną z 10 najważniejszych krajowych ostoi rozrodczych. Są to: łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), podgorzałka (Aythya nyroca), bąk (Botaurus stellaris), bączek (Ixobrychus minutus), bocian czarny (Ciconia nigra), kania ruda (Milvus milvus), bielik (Haliaeetus albicilla), błotniak stawowy (Circus aeruginosus), zielonka (Porzana parva), rybitwa rzeczna (Sterna hirundo), rybitwa czarna (Chlidonias niger) i zimorodek (Alcedo atthis). Oprócz gatunków wymienionych w Standardowym Formularzu Danych, w obszarze stwierdzono również gniazdowanie 2 innych ptaków z ww. Załącznika Dyrektywy Ptasiej lelka (Caprimulgus europaeus) i muchołówki małej (Ficedula parva). Zagrożenia obszaru Podstawowe zagrożenia dla obszaru to: sukcesja roślinności lub celowe zalesianie otwartych terenów śródleśnych (łąk, bagien, torfowisk); zaprzestanie użytkowania, zaorywanie lub zabudowa łąk; usuwanie martwego drewna z lasu i niepozostawianie dostatecznej liczby drzew zamierających oraz dziuplastych; zakłócenia stosunków wodnych; likwidacja lub intensyfikacja gospodarki stawowej, a także zarastanie stawów wskutek sukcesji szuwarów i turzycowisk; inwazyjne gatunki obce zwierząt (np. sumik karłowaty Ameiurus nebulosus) oraz roślin; budowa sztucznych zbiorników zaporowych szczególnie w górze zlewni, poza obszarem województwa dolnośląskiego oraz elektrowni wodnych; regulacje cieków nieuwzględniające wymagań ochronnych siedlisk i siedlisk gatunków; zanieczyszczenie wód w zlewni Baryczy; poszukiwanie i wydobywanie surowców mineralnych oraz gazu ziemnego; Bocian biały (Ciconia ciconia). Fot. R. Rąpała Muchołówka mała (Ficedula parva). Fot. R. Mikusek Staw Polny. Fot. Z. Dajdok 17
intensywny ruch weekendowy; penetracja siedlisk leśnych często połączona z zaśmiecaniem terenu i wandalizmem; nadmierne wykorzystywanie w rolnictwie nawozów sztucznych i środków ochrony roślin; susze letnie powodujące deficyty wody w stawach hodowlanych, w ciekach i starorzeczach; zabudowa obszarów w sąsiedztwie stawów, zwłaszcza na obrzeżach Milicza. Zimorodek (Alcedo atthis). Fot. G. Zieleniec Podgorzałka (Aythya nyroca). Fot. R. Rąpała Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji ptaków uznanych za przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie siedlisk kluczowych dla ich przetrwania. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Dla utrzymania właściwego stanu ochrony w obszarze należy: utrzymać lub zwiększyć powierzchnię ekstensywnie użytkowanych biotopów łąkowych poprzez utrzymanie koszenia łąk lub jego wznowienie; zapobiegać intensyfikacji gospodarki łąkowej i pastwiskowej, zaorywaniu lub przekwalifikowywaniu łąk i pastwisk na cele nierolnicze; prowadzić gospodarkę kośną i pastwiskową w siedliskach łąkowych z uwzględnieniem wymagań ekologicznych i biologii zasiedlających je gatunków stanowiących przedmioty ochrony w obszarze, w szczególności poprzez modyfikację terminów i metod koszenia oraz dostosowanie zagęszczenia bydła; rezygnować z zalesiania ekstensywnie użytkowanych łąk oraz otwartych terenów podmokłych lub bagiennych; prowadzić gospodarkę leśną z uwzględnieniem wymagań ekologicznych gatunków podlegających ochronie w obszarze; chronić stare okazy drzew zarówno na terenach leśnych, jak i w zadrzewieniach; prowadzić gospodarkę rybacką na stawach rybnych z uwzględnieniem wymagań Gęś gęgawa (Anser anser). Fot. P. Śnigucki 18
Śmieszka (Larus ridibundus). Fot. P. Śnigucki ekologicznych i biologii gatunków wykorzystujących zbiorniki wodne; tworzyć strefy ochronne wokół gniazd gatunków strefowych; utrzymać drożność korytarza ekologicznego doliny rzecznej. Rybitwa czarna (Chlidonias niger). Fot. R. Rąpała Krzysztof Zając, Wojciech Jankowski 19
Góry Izerskie Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020009 Powierzchnia: 20 343,6 ha Położenie administracyjne: powiat lubański gmina Świeradów -Zdrój; powiat lwówecki gmina Mirsk; powiat jeleniogórski gminy: Piechowice, Stara Kamienica i Szklarska Poręba Powiązania z innymi obszarami chronionymi: rezerwaty przyrody: Torfowiska Doliny Izery, Krokusy w Górzyńcu Obszar pokrywa się częściowo z siedliskowymi obszarami Natura 2000 Torfowiska Gór Izerskich (s. 269) oraz Łąki Gór i Pogórza Izerskiego (s. 174). Ponadto obszar przylega fragmentem do granic ptasiego i siedliskowego obszaru Natura 2000 Karkonosze (s. 29 i 142). Opis obszaru Pod względem fizycznogeograficznym obejmuje on polską część Gór Izerskich i fragment Pogórza Izerskiego, Kotliny Jeleniogórskiej oraz Karkonoszy. Ponad 70% jego powierzchni stanowią lasy, w dużym stopniu zdegenerowane w wyniku niewłaściwie prowadzonej w przeszłości gospodarki leśnej i zanieczyszczeń powietrza. Naturalne siedliska leśne ograniczone są zwykle do niewielkich fragmentów. W najwyżej położonych partiach obszaru zachowały się największe w Polsce kompleksy torfowisk górskich, a także płaty borów bagiennych i górnoreglowych lasów świerkowych. W pasie regla dolnego występują rozproszone płaty buczyn. Większe ich powierzchnie znajdziemy obecnie jedynie u podnóży Koziego Grzbietu oraz miejscowo na Kamienickim Grzbiecie. Głównymi ciekami w obszarze są graniczna rzeka Izera, wyznaczająca również zachodnie granice obszaru, i górne odcinki Kwisy, Kamienicy oraz Kamiennej. Niżej położone północne partie obszaru są miejscem występowania większych powierzchni łąk, które stanowią około 12% jego powierzchni. 20
Walory przyrodnicze Obszar jest miejscem występowania 18 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, w tym 6 gatunków wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze. Na szczególne wyróżnienie zasługują 3 gatunki, w przypadku których w okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% całej ich krajowej populacji. Są to: cietrzew (Tetrao tetrix) 3% populacji krajowej, sóweczka (Glaucidium passerinum) 4 5% populacji krajowej, włochatka (Aegolius funereus) 1,5 3% populacji krajowej. Liczebności osiągane przez cietrzewia (42 61 samców) i włochatkę (20 30 par) czynią z tego obszaru jedną z kilkunastu najważniejszych krajowych ostoi tych gatunków, a w przypadku pierwszego z nich jest to ponadto najważniejsza ostoja górska. Wart podkreślenia jest również fakt występowania na tym terenie najwyżej położonego w kraju stanowiska lęgowego bielika (Haliaeetus albicilla) i żurawia (Grus grus). Góry Izerskie to także najważniejsza oprócz Karkonoszy sudecka ostoja drozda obrożnego (Turdus torquatus). Jego tutejsza populacja szacowana jest obecnie na ponad 20 par. Żuraw (Grus grus). Fot. R. Rąpała Zagrożenia obszaru Do najważniejszych zagrożeń obszaru należy zaliczyć masową turystykę, a także związaną z nią nasilającą się rozbudowę infrastruktury (nartostrady, wyciągi, trasy narciarstwa biegowego, szlaki rowerowe i turystyki pieszej). Ta forma oddziaływania w największym stopniu zagraża tutejszej populacji cietrzewia, z jednej strony z uwagi na możliwość zniszczenia jego siedlisk, z drugiej poprzez płoszenie ptaków przebywających na tokowiskach i fragmentację ich siedlisk. Dodatkowo negatywny wpływ na ten gatunek ma postępujące zarastanie jego biotopów (głównie tokowisk), w wyniku naturalnej sukcesji Góry Izerskie. Fot. R. Rąpała 21
drzew na powierzchniach wylesionych w efekcie minionej klęski ekologicznej oraz wprowadzanie modrzewia (Larix sp.). Drozd obrożny (Turdus torquatus). Fot. R. Mikusek Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji ptaków stanowiących przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie kluczowych dla ich przetrwania siedlisk rozrodczych i żerowisk. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Wśród najważniejszych działań koniecznych dla utrzymania właściwego stanu ochrony w obszarze należy wymienić: prowadzenie gospodarki leśnej dostosowanej do wymagań ekologicznych gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarze, w tym zwiększenie udziału starodrzewu w drzewostanach, pozostawianie martwych i obumierających drzew dziuplastych; czynną ochronę biotopów cietrzewia oraz jego tokowisk poprzez przeciwdziałanie sukcesji naturalnej; okresowe zamykanie przebiegających w pobliżu szlaków turystycznych; rezygnację z prowadzenia nowych szlaków oraz lokowania infrastruktury turystycznej w otoczeniu stanowisk gatunków wrażliwych na obecność ludzi; tworzenie stref ochronnych wokół gniazd i miejsc stałego bytowania gatunków strefowych. Bożena Gramsz, Roman Rąpała, Waldemar Bena, Krzysztof Zając Cietrzew (Tetrao tetrix). Fot. R. Rąpała 22
Góry Stołowe Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020006 Powierzchnia: 19 816,7 ha Położenie administracyjne: powiat kłodzki gminy: Duszniki -Zdrój, Kudowa -Zdrój, Lewin Kłodzki, Radków i Szczytna Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Park Narodowy Gór Stołowych, Obszar Chronionego Krajobrazu Góry Bystrzyckie i Orlickie Obszar pokrywa się częściowo z następującymi siedliskowymi obszarami Natura 2000: Góry Orlickie (s. 118), Góry Stołowe (s. 121) oraz Grodczyn i Homole koło Dusznik (s. 132). Opis obszaru Obszar obejmuje polską część pasma Gór Stołowych, a także część Obniżenia Ścinawki oraz Pogórza Orlickiego. Większość terenu położona jest na wysokości od 400 do 700 m n.p.m. Ponad 50% jego powierzchni zajmują lasy, wśród których dominują sztucznie wprowadzone monokultury świerkowe rosnące zwykle na nietypowym dla nich siedlisku lasu mieszanego górskiego. Zaledwie w 8% drzewostanów dominującym ga tunkiem jest buk. Dolnoreglowe lasy liściaste, pochodzące z naturalnych odnowień, zachowały się tylko w niewielkich fragmentach w trudno dostępnym terenie. Na bogatych siedliskach są to żyzne buczyny sudeckie, na uboższych buczyny kwaśne. Szczególnie dobrze zachowane ich płaty występują w rejonie Rogowej Kopy, Darnkowskiego Potoku i Pośnej. Bardzo małą powierzchnię na tym obszarze zajmują inne typy lasów liściastych, jak lasy stokowe czy łęgi. Na Wielkim Torfowisku Batorowskim występuje roślinność charakterystyczna dla torfowiska wysokiego wraz z sosną błotną. Ważnym elementem flory Gór Stołowych jest również pionierska roślinność naskalna. W kotlinach podgórskich i niektórych płaskowyżach wyróżniają się duże obszary łąk górskich o półnaturalnym charakterze i dobrze wykształcone ziołorośla oraz turzycowiska. 23
Derkacz (Crex crex). Fot. G. Zieleniec Walory przyrodnicze Obszar jest miejscem występowania 16 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, w tym 5 gatunków wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% krajowej populacji bociana czarnego (Ciconia nigra), sokoła wędrownego (Falco peregrinus), puchacza (Bubo bubo), sóweczki (Glaucidium passerinum), włochatki (Aegolius funereus) i dzięcioła zielonosiwego (Picus canus). Liczebność sóweczki (35 40 par) umiejscawia ten obszar wśród 10 najważniejszych ostoi gatunku w Polsce. Jest to także obszar ważny dla ochrony derkacza (Crex crex), występującego tutaj w liczbie 64 70 samców. Zagrożenia obszaru Do kluczowych zagrożeń obszaru należy: postępująca zabudowa wartościowych terenów otwartych, presja turystyczna prowadząca do płoszenia ptaków w wyniku nasilonej penetracji ich siedlisk oraz rozbudowy infrastruktury turystycznej, działalność kamieniołomu na krawędzi erozyjnej Gór Stołowych. Potencjalnym zagrożeniem mogą być gospodarka rolna i leśna niedostosowane do biologii i wymagań ekologicznych gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarze, w tym usuwanie martwych i obumierających drzew, zagęszczanie sieci szlaków zrywkowych i dróg leśnych, używanie ciężkiego sprzętu do prac leśnych, zalesianie łąk i pastwisk. Formacje skalne w Górach Stołowych. Fot. M. Łysiak 24
Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji ptaków uznanych za przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie kluczowych dla ich przetrwania siedlisk. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Do najważniejszych działań koniecznych dla utrzymania właściwego stanu ochrony w obszarze należy: prowadzenie gospodarki leśnej z uwzględnieniem wymagań ekologicznych gatunków będących przedmiotem ochrony w obszarze, w szczególności pozostawianie starych i dziuplastych drzew, tworzenie drzewostanów zróżnicowanych strukturalnie, gatunkowo i wiekowo, przeciwdziałanie zagęszczaniu sieci szlaków zrywkowych i dróg leśnych; dostosowanie gospodarowania kośnego i wypasu w siedliskach łąkowych do biologii i wymagań ekologicznych ptaków (gospodarka ekstensywna, modyfikacja terminów koszenia jak również wielkość obsady); rezygnacja z zalesiania i przeznaczania siedlisk łąkowych np. pod zabudowę lub uprawy rolne; tworzenie stref ochronnych wokół gniazd gatunków strefowych, połączone (o ile to konieczne) z modyfikacją przebiegu szlaków turystycznych; przeciwdziałanie powstawaniu rozproszonej zabudowy poza terenami aktualnie zabudowanymi. Romuald Mikusek, Krzysztof Zając Włochatka (Aegolius funereus). Fot. R. Mikusek Puchacz (Bubo bubo). Fot. P. Śnigucki Bocian czarny (Ciconia nigra). Fot. R. Rąpała 25
Grądy Odrzańskie Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020002 Powierzchnia: 19 999,3 ha, z czego 12 118,6 ha (60% powierzchni) znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego; pozostała część obszaru położona jest na terenie województwa opolskiego Położenie administracyjne: na terenie województwa dolnośląskiego: Miasto Wrocław, powiat wrocławski gminy: Siechnice i Czernica; powiat oławski gminy: Oława i Jelcz -Laskowice. Na terenie województwa opolskiego: powiat brzeski gminy: Brzeg, Lewin Brzeski, Lubsza, Skarbimierz; powiat opolski gminy: Dąbrowa, Dobrzeń Wielki, Popielów Powiązania z innymi obszarami chronionymi: na terenie województwa dolnośląskiego: rezerwaty przyrody: Łacha Jelcz, Zwierzyniec, Kanigóra i Grodzisko Ryczyńskie Obszar pokrywa się częściowo z siedliskowym obszarem Natura 2000 Grądy w Dolinie Odry (s. 128). Opis obszaru Obszar obejmuje ponad 80 -kilometrowy fragment doliny Odry, między Dobrzeniem Małym a Wrocławiem. Pod względem fizjograficznym położony jest niemal w całości na terenie Pradoliny Wrocławskiej. Jedynie niewielkie jego fragmenty nachodzą na teren mezoregionów: Równina Oleśnicka i Równina Opolska. Odra na odcinku biegnącym przez obszar została w całości uregulowana. Sam obszar jest bardzo zróżnicowany pod względem siedliskowym. Dominujący udział mają tu obszary rolnicze, zajmujące ponad połowę powierzchni, kolejne 25% stanowią tereny leśne i zadrzewienia. Największe powierzchnie łąk zachowały się w zachodniej części obszaru. Tam również zlokalizowana jest większość siedlisk szuwarowych i turzycowych, a także starorzeczy. Obszar wykraczający poza granice województwa dolnośląskiego. Walory przyrodnicze Biorąc pod uwagę ostatnie wyniki badań, obszar jest miejscem występowania 239 gatunków ptaków, w tym 134 lęgowych 1. Wśród tych ostatnich wy- 1 Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce, red. T. Wilk i in., Miarki: OTOP, 2010. 26
stępuje 26 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Na szczególną uwagę zasługuje tutejsza populacja lęgowa kani czarnej (Milvus migrans). Obecnie gniazduje tu 5 7 par, co lokuje niniejszy obszar wśród dziesięciu najważniejszych krajowych ostoi tego gatunku. Ponadto jest to bardzo ważne w regionie lęgowisko czapli siwej (Ardea cinerea), dzięcioła zielonosiwego (Picus canus), dzięcioła średniego (Dendrocopos medius) i muchołówki białoszyjej (Ficedula albicollis). Obszar stanowi również ważny punkt na trasie migracji ptaków wodno -błotnych oraz miejsce ich licznego zimowania. Zagrożenia obszaru Do najważniejszych zagrożeń w obszarze należą: zanik siedlisk łąkowych w wyniku ich przekształcania na grunty orne oraz przeznaczania na cele nierolnicze; degeneracja siedlisk łąkowych w wyniku zaprzestania ich użytkowania kośnego i pastwiskowego; intensyfikacja gospodarki rolnej i wypalanie roślinności. Potencjalnym zagrożeniem może być gospodarka leśna niedostosowana do wymogów ochrony najważniejszych gatunków występujących w obszarze, prowadząca m.in. do usuwania starodrzewu i martwego drewna; usuwanie drzew z obszaru międzywala; budowa elektrowni wiatrowych w obszarze i jego otoczeniu; nasilający się ruch turystyczny i rekreacyjny prowadzący do zwiększonej penetracji siedlisk rzadkich oraz zagrożonych gatunków i ich płoszenia. Dzięcioł zielonosiwy (Picus canus). Fot. G. Zieleniec Dolina Odry. Fot. K. Świerkosz 27
Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie (lub zwiększenie) istniejących populacji ptaków stanowiących przedmioty ochrony w obszarze, przez zachowanie we właściwym stanie najważniejszych dla nich siedlisk służących za miejsca rozrodu i żerowiska. Kanie czarne (Milvus migrans). Fot. W. Bena Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Zachowanie zbliżonych do naturalnych odcinków rzek w stanie nieprzekształconym, a także ewentualna renaturyzacja odcinków uregulowanych; utrzymanie lub wzrost powierzchni ekstensywnie użytkowanych biotopów łąkowych; zapobieganie intensyfikacji gospodarki łąkowej i pastwiskowej, zaorywaniu lub przekwalifikowywaniu łąk oraz pastwisk na cele nierolnicze; utrzymanie koszenia łąk lub jego wznowienie; rezygnacja z zalesiania ekstensywnie użytkowanych łąk oraz otwartych terenów podmokłych lub bagiennych; prowadzenie gospodarki leśnej z uwzględnieniem wymagań ekologicznych gatunków podlegających ochronie w obszarze; ochrona starych okazów drzew zarówno na terenach leśnych, jak i w zadrzewieniach; ograniczenie usuwania drzew z obszaru międzywala, jako ważnego miejsca gniazdowania obu gatunków kani w obszarze; usuwanie z naturalnych drzewostanów liściastych obcych geograficznie i siedliskowo gatunków drzew i krzewów, w tym: dębu czerwonego (Quercus rubra), robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia), klonu jesionolistnego (Acer negundo), czeremchy amerykańskiej (Prunus serotina). Krzysztof Zając, Artur Adamski Czapla siwa (Ardea cinerea) Fot. G. Zieleniec 28
Karkonosze Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020007 Powierzchnia: 18 578,43 ha Położenie administracyjne: Miasto Jelenia Góra; powiat jeleniogórski gminy: Karpacz, Kowary, Piechowice, Podgórzyn i Szklarska Poręba; powiat kamiennogórski gminy: Lubawka i Kamienna Góra Obszar prawie w całości pokrywa się z siedliskowym obszarem Natura 2000 Karkonosze (s. 142). Ponadto od zachodu obszar przylega fragmentem do granic ptasiego obszaru Natura 2000 Góry Izerskie (s. 20) oraz siedliskowego obszaru Natura 2000 Torfowiska Gór Izerskich (s. 269). Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Karkonoski Park Narodowy wraz z otuliną Opis obszaru Pod względem fizjograficznym obszar położony jest głównie na terenie mezoregionu Karkonosze. Jedynie niewielkie jego fragmenty znajdują się na terenie Bramy Lubawskiej, Kotliny Jeleniogórskiej i Rudaw Janowickich. Obszar obejmuje 5 w różnym stopniu wykształconych pięter roślinnych, począwszy od najniżej położonego piętra pogórza sięgającego wysokości 500 m n.p.m., poprzez regiel dolny, regiel górny i piętro subalpejskie do występującego powyżej 1450 m n.p.m. piętra alpejskiego. Pod względem siedliskowym w obszarze przeważają tereny leśne w znacznym stopniu przekształcone przez człowieka. Dominujące w przeszłości w piętrze regla dolnego buczyny, stanowią obecnie niewielki odsetek powierzchni leśnej, podobnie jak typowe dla piętra pogórza grądy czy łęgi. Siedliska te zostały zastąpione głównie przez sztucznie wprowadzone monokultury świerkowe. Jedynie górnoreglowe świerczyny sudeckie, jako naturalne zbiorowisko dla tego pietra roślinnego, zachowały się w obszarze w stosunkowo słabo przekształconej postaci jednak na znacznie mniejszej powierzchni wskutek zamierania lasów w latach 80. w czasie tzw. klęski ekologicznej. Najbardziej zróżnicowanym fragmentem obszaru zarówno pod względem florystycznym, jak i fitosocjologicznym jest piętro subal- 29
Karkonosze. Fot. R. Rąpała pejskie, zdominowane przez zarośla kosodrzewiny, tworzące zespół sudeckich zarośli kosodrzewiny (Pinetum mughi sudeticum). Do najcenniejszych siedlisk obszaru należą rozległe powierzchnie torfowisk zajmujące powierzchnię ponad 80 ha w obrębie regla górnego i piętra subalpejskiego. Walory przyrodnicze W świetle najbardziej aktualnych danych awifauna lęgowa polskich Karkonoszy liczy 127 gatunków (uwzględniając również gatunki uznane za prawdopodobnie lęgowe) 2. Wśród nich znajduje się 18 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej oraz 10 wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi. Obszar jest jedną z 10 najważniejszych krajowych ostoi cietrzewia (Tetrao tetrix), sóweczki (Glaucidium passerinum) i sokoła wędrownego (Falco peregrinus). Biorąc pod uwagę liczebności osiąganie przez cietrzewia i sóweczkę należy uznać, że występuje tutaj odpowiednio 4 5,5% i 7,2 10% ich krajowej populacji. Obszar ma także bardzo duże znaczenie jako jedna z najważniejszych krajowych ostoi płochacza halnego (Prunella collaris), czeczotki (Carduelis flammea), drozda obrożnego (Turdus torquatus) i północnego podgatunku podróżniczka (Luscinia svecica svecica). Płochacz halny (Prunella collaris) Fot. R. Rąpała Zagrożenia obszaru Do najważniejszych zagrożeń w obszarze należy zaliczyć silną presję turystyczną prowadzącą do płoszenia ptaków i niszczenia ich siedlisk w wyniku nasilonej penetracji, szczególnie w otoczeniu szlaków turystycznych. Duża 2 Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce, red. T. Wilk i in., Miarki: OTOP, 2010. 30
atrakcyjność turystyczna jest również przyczyną postępującej rozbudowy infrastruktury rekreacyjno-turystycznej, w postaci nartostrad, wyciągów oraz nowych szlaków rowerowych i pieszych. Poza obszarem parku narodowego potencjalnym zagrożeniem mogą być znaczne przekształcenia drzewostanów w wyniku zwiększonych etatów cięć, jak również usuwania starodrzewu. Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji ptaków stanowiących przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie najważniejszych dla ich przetrwania siedlisk rozrodczych i żerowisk. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Wśród najważniejszych działań koniecznych do realizacji dla utrzymania właściwego stanu ochrony w obszarze należy wymienić: prowadzenie gospodarki leśnej zgodnie z wymaganiami ekologicznymi gatunków będących przedmiotami ochrony w obszarze, w tym zwiększenie udziału starodrzewu w drzewostanach; pozostawianie martwych i obumierających drzew dziuplastych; czynną ochronę biotopów cietrzewia polegającą na powstrzymaniu zarastania tokowisk oraz czasowe zamykanie przebiegających w pobliżu szlaków turystycznych; wyznaczanie nowych szlaków turystycznych i lokalizację infrastruktury turystycznej oraz rekreacyjnej z dala od stanowisk gatunków stanowiących przedmioty ochrony w obszarze, wrażliwych na obecność ludzi; tworzenie stref ochronnych wokół gniazd oraz miejsc stałego bytowania gatunków strefowych. Podróżniczek (Luscinia svecica svecica). Fot. R. Rąpała Bożena Gramsz, Roman Rąpała, Krzysztof Zając Sokół wędrowny (Falco peregrinus). Fot. R. Mikusek 31
Łęgi Odrzańskie Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020008 Powierzchnia: 17 999,4 ha, z tego 17 518,2 ha (97% powierzchni) na terenie województwa dolnośląskiego, pozostała część obszaru znajduje się na terenie województwa lubuskiego Położenie administracyjne: na terenie województwa dolnośląskiego: powiat głogowski gminy: Głogów, Pęcław; powiat górowski gminy: Jemielno, Niechlów; powiat lubiński gminy: Rudna, Ścinawa; powiat wołowski gminy: Brzeg Dolny, Wińsko i Wołów; powiat legnicki gmina Prochowice; powiat średzki gminy: Malczyce, Miękinia, Środa Śląska. Na terenie województwa lubuskiego: powiat wschowski gmina: Szlichtyngowa Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Obszary Chronionego Krajobrazu: Dolina Odry i Dolina Baryczy, rezerwaty przyrody: Łęg Korea, Odrzysko, Zabór Obszar prawie w całości pokrywa się z siedliskowym obszarem Natura 2000 Łęgi Odrzańskie (s. 183). Opis obszaru Obszar obejmuje ponad 100 -kilometrowy odcinek doliny środkowej Odry między Brzegiem Dolnym a Głogowem oraz prawie 9 -kilometrowy ujściowy odcinek doliny rzeki Barycz. Pod względem fizjograficznym umiejscowiony jest na terenie czterech mezoregionów: Pradoliny Głogowskiej, Obniżenia Ścinawskiego, Pradoliny Wrocławskiej i Wysoczyzny Leszczyńskiej. Obszar urozmaicony pod względem siedliskowym. Największy udział mają tu tereny leśne i zadrzewienia stanowiące ogółem ponad 40% powierzchni. Większość zlokalizowana jest w południowej części obszaru i stopniowo ich udział zmniejsza się w kierunku północnym, ustępując terenom otwartym, w tym doskonale zachowanym powierzchniom łąkowym stanowiącym ogółem prawie 30% powierzchni obszaru. Bardzo ważnym elementem krajobrazu doliny Odry w obszarze są liczne starorzecza, rozmieszczone równomiernie na całej jego długości. Obszar wykraczający poza granice województwa dolnośląskiego. Walory przyrodnicze Szczegółowe badania przeprowadzone do roku 2007, a także wcześniejsze obserwacje wykazały, że obszar jest miejscem rozrodu około 150 gatunków 32
ptaków, w tym 25 gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej i 6 wpisanych do Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt 3. Spośród gatunków z ww. Załącznika, na szczególną uwagę zasługują: łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), bielik (Haliaeetus albicilla), dzięcioł zielonosiwy (Picus canus), dzięcioł średni (Dendropocpos medius) i muchołówka białoszyja (Ficedula albicollis), dla których jest to jedna z 10 najważniejszych krajowych ostoi. Występuje tutaj również powyżej 1% krajowej populacji czapli siwej (Ardea cinerea), nurogęsia (Mergus merganser), kani rudej (Milvus milvus) i kani czarnej (Milvus migrans), a stwierdzone w obszarze populacje cyranki (Anas querquedula), trzmielojada (Pernis apivorus) i zimorodka (Alcedo atthis) są bliskie tej wartości. Jest to także ważne miejsce przystankowe dla migrujących gęsi, przede wszystkich gęsi białoczelnych (Anser albifrons) i gęsi zbożowych (Anser fabalis). Dzięcioł średni (Dendrocopos medius). Fot. G. Zieleniec Zagrożenia obszaru Do najważniejszych zagrożeń w obszarze zaliczyć należy: erozję dna Odry i obniżanie wód gruntowych poniżej stopnia Brzeg Dolny; zmniejszenie częstości i zasięgu wylewów na skutek oddziaływania istniejących budowli hydrotechnicznych wzdłuż Odry i jej dopływów; narastający niekontrolowany ruch turystyczny i rekreacyjny prowadzący do silnej penetracji siedlisk rzadkich i zagrożonych gatunków ptaków (również strefowych) oraz ich płoszenia, wzdłuż brzegów rzek, zwłaszcza Odry (rajdy samochodów terenowych, quadów, biwakowicze, wędkarze itp.); ewentualna lokalizacja w obszarze i jego otoczeniu elektrowni wiatrowych. Potencjalnym zagrożeniem może być gospodarka leśna i rolna niedostosowana do wymagań ekologicznych 3 Ostoje ptaków o znaczeniu międzynarodowym w Polsce, red. T. Wilk i in., Miarki: OTOP, 2010. Dolina Odry. Fot. K. Konieczny 33
i biologii gatunków zasiedlających poszczególne typy biotopów w tym eliminacja martwych i obumierających drzew w lasach oraz zadrzewieniach; usuwanie lasów łęgowych z obszaru międzywala; zmniejszanie się powierzchni ekstensywnych użytków zielonych w wyniku ich zaorywania i przekształcania na cele nierolnicze oraz ich degeneracja w wyniku zaniechania koszenia albo intensyfikacja gospodarki łąkowej i pastwiskowej. Wpływ na obszar może także wywierać planowane wydobywanie węgla brunatnego między Prochowicami, Ścinawą a Legnicą. Zimorodek (Alcedo atthis). Fot. R. Rąpała Cel ochrony Celem ochrony jest utrzymanie populacji ptaków uznanych za przedmioty ochrony w obszarze, przede wszystkim poprzez zabezpieczenie najważniejszych dla ich przetrwania siedlisk. Ogólne warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Do najważniejszych warunków koniecznych do utrzymania właściwego stanu ochrony gatunków w obszarze należy: zapewnienie występowania okresowych wezbrań i wylewów wód rzecznych na tereny międzywala; zachowanie zbliżonych do naturalnych odcinków rzek w stanie nieprzekształconym, a także ewentualna renaturyzacja odcinków uregulowanych; utrzymanie lub wzrost powierzchni ekstensywnych użytków zielonych (w szczególności łąk selernicowych, zmiennowilgotnych i świeżych), zapobieganie intensyfikacji gospodarki łąkowej i pastwiskowej, zaorywaniu łąk oraz pastwisk lub prze- Kania ruda (Milvus milvus). Fot. P. Śnigucki 34
kwalifikowywaniu na cele nierolnicze; utrzymanie koszenia łąk w granicach obszaru lub jego wznowienie w przypadku płatów siedlisk, na których tej formy użytkowania zaprzestano; zapobieganie procesowi przekształcania się lasów łęgowych w grądy (tzw. grądowienie), poprzez odtwarzanie naturalnej retencji; ochrona starych okazów dębów i innych drzew liściastych zarówno na terenach leśnych, jak i w zadrzewieniach; usuwanie z naturalnych drzewostanów liściastych drzew oraz krzewów obcych geograficznie i siedliskowo gatunków, w tym: dębu czerwonego (Quercus rubra), robinii akacjowej (Robinia pseudoacacia), klonu jesionolistnego (Acer negundo), czeremchy amerykańskiej (Prunus serotina); rezygnacja z zalesiania ekstensywnie użytkowanych łąk oraz otwartych terenów podmokłych lub bagiennych; tworzenie stref ochronnych wokół gniazd gatunków strefowych. Krzysztof Zając, Artur Adamski Nurogęś (Mergus migrans). Fot. G. Zieleniec Łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus). Fot. W. Bena 35
Stawy Przemkowskie Obszar Specjalnej Ochrony ptaków Natura 2000 PLB020003 Powierzchnia: 4605,4 ha, z tego 3229,8 ha, czyli 70,1% całkowitej powierzchni, znajduje się na terenie województwa dolnośląskiego. Pozostała część w województwie lubuskim Położenie administracyjne: na terenie województwa dolnośląskiego: powiat polkowicki gminy: Gaworzyce i Przemków. Na terenie województwa lubuskiego: powiat żagański gmina Niegosławice Powiązania z innymi obszarami chronionymi: Przemkowski Park Krajobrazowy, rezerwat przyrody Stawy Przemkowskie Opis obszaru Obszar położony w dolinie rzeki Szprotawy oraz jej dopływów Szprotawicy, Kanału Północnego i potoku Młot, których wody zasilają tutejsze kompleksy stawów rybnych o łącznej powierzchni 948 ha. Pod względem fizycznogeograficznym położony jest w obrębie mezoregionów: Wzgórza Dalkowskie, Równina Szprotawska i Wysoczyzna Lubińska. W obszarze, oprócz wspomnianych stawów rybnych, dominują siedliska łąkowe i mokradła w postaci szuwarów i turzycowisk. Lasy i zadrzewienia stanowią zaledwie 6% obszaru. W przeszłości tereny położone na północ od Kanału Północnego były użytkowane jako poligon wojskowy. Obszar wykraczający poza granice województwa dolnośląskiego. Walory przyrodnicze Występuje tu 35 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, wśród których 19 gatunków jest przedmiotem ochrony. Obszar powstał głównie z myślą o ochronie jednego z najważniejszych miejsc odpoczynku dla ptaków wodno -błotnych, szczególnie gęsi zbożowej (Anser fabalis), osiągających tutaj w okresie migracji liczebności rzędu kilkudziesięciu tysięcy osobników. W trakcie wędrówek znaczne liczebności osiągają na tym terenie również ptaki siewkowe. Jest to m.in. jedna z najważniejszych w kraju ostoi dla migrujących osobników rycyka (Limosa limosa). Spośród gatunków lęgowych na szczególną uwagę zasługuje łabędź krzykliwy (Cygnus cygnus), dla któ- 36